Ziabelar latz
| Ziabelar latz | |
|---|---|
 | |
| Sailkapen zientifikoa | |
| Erreinua | Plantae |
| Ordena | Gentianales |
| Familia | Rubiaceae |
| Generoa | Galium |
| Espeziea | Galium aparine |
Ziabelar latza edo amodio-belarra[1] (Galium aparine) urteroko landare belarkara da, Rubiaceae familiakoa. Pertsona eta animalien azalean itsatsita geratzen da, zurtoinetan eta fruituetan dituen kakoei esker. Haren bertute medizinalak antzinatik dira ezagunak.[2]
Izena[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Besteak beste, ziabelar latza,[1] amodio-belarra,[1] belar latza,[3], bedar latza,[4] eta lapa[5] deitzen zaio euskaraz landare honi.
Deskribapena[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Zurtoin igokariak ditu, lau angeludunak, 0,2-2 metro luze. Hosto bakunak, linearrak edo linear-lantzeolatuak, 12-60 milimetro luze, 6-9 hostoko bertizilotan antolatuak. Bai zurtoinetan, bai hostoetan, kako tankerako ileak ditu, eta aldamenean duen edonori heltzeko gai da.[5] Lore zuriskak, zimaerako infloreszentzietan bilduak. 1,5 eta 1,8 milimetro arteko korola, lau petaloz osatua. Maiatzetik irailera loratzen da. Fruitu borobiltxoak ematen ditu. Horiek ere kakodunak dira, bere kontra igarotzen diren animalien larruetan itsasteko. Taktika hori medio, urrutira asko heda daiteke.[5]
Banaketa[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Jatorriz Eurasiakoa bada ere, munduko leku askotara hedatu da, eta subkosmopolita da gaur egun. Euskal Herrian espezie arrunta da.
Habitata[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Sastrakak, bide bazterrak, lur landuak. Ugaria da Euskal Herriko isurialde atlantikoko baratzeetan. Buztin-lurrak gustuko ditu, hezezalea baita. Nitrogenoa ere gustuko duenez, simaur gaindosia izan ohi duten gure baratzeetan ur-aparretan bizi da.[5]
Erabilerak[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Fruituak kafearen ordez erabili izan dira: txigortu, eho, egoskina egin eta kikarara. Izan ere, urruti samarrekoak badira ere, ziabelarra eta kafea senideak dira. Sustraia, azukrearekin txigortuta, txikoria (Cichorium intybus) bailitzan hartzen da. Landarea bera ere jateko modukoa da: hostoa eta enborra gozo askoak dira, gordinik entsaladan eta egosia zopan. C bitamina asko du, eta XVIII. mendean ingelesek eskorbutoari aurre egiteko haren zukua hartzea aholkatzen zuten. Ziabelar latzaren lehengusina bat, ziabelar horia (Galium verum), esnea gatzatzeko erabili izan da.[5]
Erreferentziak[aldatu | aldatu iturburu kodea]
- ↑ a b c Ziabelar latz. Euskalterm Terminologia Banku Publikoa, euskadi.eus (Noiz kontsultatua: 2021-3-11).
- ↑ Howard, Michael. Traditional Folk Remedies (Century, 1987) pp. 145-6
- ↑ Otaegi Urruzola, Pili. Larraulgo usadioak sendabelarrekin. larraulgoekomuseoa.com (Noiz kontsultatua: 2021-3-11).
- ↑ Bedar latz. bergarakoeuskara.eus (Noiz kontsultatua: 2021-3-11).
- ↑ a b c d e Errekondo, Jakoba. Lapatu. Argia astekaria, 2015eko urriak 18, CC BY-SA 3.0 (Noiz kontsultatua: 2021-3-11).
Kanpo estekak[aldatu | aldatu iturburu kodea]
| Autoritate kontrola |
|
|---|
Datuak: Q161581
Multimedia: Galium aparine
Espezieak: Galium aparine