Beltxarga beltzaren teoria

Wikipedia, Entziklopedia askea
Beltxarga beltzaren espezimen bat, mendebaldean XVIII. mendera arte ezezaguna zena.

Beltxarga beltzaren teoria edo beltxarga beltz gertakarien teoria, ezusteko gertaera bat deskribatzen duen metafora bat da (behatzailearentzat), eragin sozioekonomiko handikoa, eta, gertaera igaro ondoren, atzera begiratuz arrazionalizatzen dutena (iragartzeko edo azaltzeko modukoa dela ematen duena, eta gertatzea espero zela ematen duena). Nassim Taleb filosofo eta ikertzaile libanoarrak teoria garatu zuen.

Beltxarga beltzen adibiderik nabarmenenak Lehen Mundu Gerraren hasiera, espainiar gripea edo 2001eko irailaren 11ko atentatuak dira. 2020ko koronabirus pandemia "beltxarga beltz" gisa ere identifikatzen saiatu dira, baina Nassim Talebek berak adibidea errefusatu egin du, bere teoriaren baldintzak betetzen ez dituelako.[1] Beste analista batzuek, berriz, ez dute koronabirusaren pandemia "beltxarga beltz" gisa kalifikatzen, baizik eta "errinozero gris" gisa, aurreikus daitekeen gertaera bat zelako.[2][3]

Beltxarga beltzaren arazoa[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Beltxarga beltzaren arazoak zera dakar:

  • Inpaktu handiko gertaera neurrigabea, iragartzeko zaila, eta historiako, zientziako, finantzetako eta teknologiako itxaropen normalen eremutik kanpo dagoena.
  • Ezin da gertaera arraro kontsekuentzialen probabilitatearen metodo zientifikoak erabiliz neurtu (probabilitate txikien izaera bera dela eta).
  • Isuri psikologikoen ondorioz, pertsonak, banaka eta kolektiboki, ziurgabetasuna eta gertakari arraroak gai historikoetan duen rol masibo aurrean itsututa daude.

Beltxarga beltzaren aurreko problema filosofikoan ez bezala, beltxarga beltzaren teoriak tamaina, ondorio eta historian nagusi izan diren ustekabeko gertaerei baino ez die erreferentzia egiten. Gertakari horiek muturreko atipikotzat jotzen dira, eta, kolektiboki, ohiko gertakariek baino rol askoz handiagoak dituzte.[4]

Aurrekariak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Beltxarga beltz motako gertaerak Nassim Nicholas Talebek deskribatu zituen 2007ko The Black Swan bere liburuan (2010ean berrikusia eta osatua). Talebek, ia aurkikuntza zientifiko, gertaera historiko eta lorpen artistiko guztiak beltxarga beltzat hartzen ditu: ustekabekoak direlako. Beltxarga beltz motako gertakarien adibideak aipatzean honakoak proposatzen ditu: Internet, ordenagailu pertsonala, Lehen Mundu Gerra edota 2001eko irailaren 11ko atentatuak.[4]

Beltxarga beltza, berez, esamolde latindar bat izan zen eta bere aipamenik antzinakoena Juvenal poetak egin zuen: rara avis in terris nigroque simillima cygno (6.165). Bere euskarazko itzulpena "hegazti arraro bat lurrean, eta beltxarga beltz baten oso antzekoa" da. Juvenalek erabili zuenean, beltxarga beltza sekula ez zela existitu uste zuten. Konparazioaren garrantzia edozein pentsamendu-sistemaren hauskortasunarekin duen analogian datza.

Juvenalen esaldia esamolde arrunta zen Londresen XIV. mendean eta ezintasunaren sinonimotzat hartzen zuten. Londresko esamoldea Mundu Zaharraren presuntzio batetik dator, alegia, beltxarga guztiek zuriak izan behar dutela (erregistro historiko guztietan, beltxargek luma zuriak zituztela adierazi baitzuten). Testuinguru horretan, beltxarga beltza ezinezkoa zen edo, behintzat, ez zen existitzen. Willem de Vlamingh herbeheretar esploratzaileak 1697an Swan ibaian zuzendutako espedizio batean mendebaldeko Australian beltxarga beltzak aurkitu ondoren, esamoldearen esanahia aldatu egin zen, hautemandako ezintasun bat beranduago gezurtatua izan zitekeela adierazteko.[5] Talebek XIX. mendean John Stuart Millek faltsifikazioa identifikatzeko beltxarga beltzaren falazia logikoa erabili zuela zioen.

New York Times egunkarian, honela azaldu zuen bere teoria:[6]

« Hemen "beltxarga beltz" deitzen duguna honako hiru ezaugarri hauek dituen gertakaria da: lehenik eta behin, ohiz kanpoko kasua da, itxaropen erregularren eremutik kanpo baitago, iraganean ez baitago ezer bere aukera sinesgarriro adieraz dezakeenik. Bigarrenik, muturreko inpaktua eragiten du. Hirugarrenik, bakana den arren, giza izaerak gertaeren ondoren bere presentziaren azalpenak asmarazten dizkigu, eta, beraz, esplikagarria eta aurresangarria da.

Gelditu eta tripletea laburbiltzen dut: bakantasuna, muturreko inpaktua eta atzera begirakoa (baina ez prospektiboa). "Beltxarga beltz"en kopuru txiki batek gure munduan ia guztia azaltzen du, ideien eta erlijioen arrakastatik hasi eta gertaera historikoen dinamikara arte, baita gure bizitza pertsonaleko elementuak ere.

»


Beltxarga beltzaren baldintzak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Egilearen irizpideetan oinarrituta, "beltxarga beltz" batek honako baldintzak bete behar ditu:

  • Gertaera ezustekoa da (ikuslearentzat).
  • Gertaerak eragin handia du.
  • Lehenengo aldiz erregistratu ondoren, gertaera atzera begirakoan arrazionalizatzen dugu, espero izan balitz bezala (adibidez, datuak eskuragarri zeuden, baina ez zituzten kontuan hartu).

Beltxarga beltz bati aurre egin[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Taleben liburuaren ideia nagusia ez da "beltxarga beltz" gertaerak iragartzen saiatzea, baizik eta sortzen dituzten jarrera negatiboen aurrean defentsak eraikitzea eta positiboak aprobetxatu ahal izatea. Taleben esanetan, bankuak eta enpresak oso kalteberak dira beltxarga beltzen arriskuen aurrean, eta berak akastuntzat jotzen dituen estatistika- eta matematika-ereduek aurreikusitakoak baino galera handiagoak jasateko arriskuan daude.

Epistemologiaren ikuspegia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Taleben "beltxarga beltza" aurreko bertsio filosofikoen arazotik ezberdina da: epistemologian, berak "laugarren koadrante" deitzen dituen propietate espezifiko, enpiriko eta estatistikoak dituen fenomeno bat baita.[7]

Taleben esanetan, beste banaketa batzuk ezin direla zehaztasunez erabili, baina askotan deskribatzaileagoak dira (fraktalak, lege potentzialak edo banaketa eskalarra kasu) eta hauen ezagutzak espektatibak moderatzen lagun lezakeela.[8]

Gainera, gertaera askok aurrekaririk ez dutela azpimarratzen du, arrazoibide honen oinarria ahulduz.

Talebek arriskua ebaluatzean arrazoinamendu kontrafaktikoa erabiltzearen alde ere egin zuen.[9] [10]

Ikus, gainera[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Erreferentziak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

  1. ↑ (Ingelesez) «Taleb Says 'White Swan' Coronavirus Was Preventable» Bloomberg Markets 2020-3-20.
  2. ↑ (Gaztelaniaz) «Sí, sabíamos que el coronavirus iba a pasar. La pregunta es: ¿por qué nadie hizo nada?» El Confidencial 2020-3-14.
  3. ↑ (Gaztelaniaz) «El mundo tiene que prepararse para la próxima gran pandemia letal,» El País 2019-5-10.
  4. ↑ a b Taleb, N.N.. (2010). The Black Swan. (2. argitaraldia) Penguin, xxi or..
  5. ↑ (Ingelesez) Black Swan Unique to Western Australia. .
  6. ↑ (Ingelesez) «‘The Black Swan: The Impact of the Highly Improbable'» The New York Times 2007/04/22.
  7. ↑ (Ingelesez) «The Fourth Quadrant and The Limits of Statistics» edge.org.
  8. ↑ (Ingelesez) Gelman, Andrew. Statistical Modeling, Causal Inference, and Social Science. Columbia University Press.
  9. ↑ (Ingelesez) Taleb, Nassim Nicholas. «The Black Swan: The Impact of the Highly Improbable» New York Times.
  10. ↑ (Ingelesez) Gangahar, Anuj. (2008-4-16). «Analysis: Mispriced risk tests market faith in a prized formula» Financial Times (New York).[Betiko hautsitako esteka]

Kanpo estekak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Beltxarga_beltzaren_teoria&oldid=9052404"(e)tik eskuratuta