Oligarka
Oligarka da oligarkia batean (gutxi batzuen agintea) boterea duen pertsona. 21. mendean, ekonomian, politikan eta hedabideeran botere eta eragina duten aberatsak dira, bereziki zenbait herrialde post-sobietarretan, baina baita Mendebalde kapitalistan ere.
Definizioak[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Sobiet Batasuna desegin ondorengo historia ekonomikoan, oligarka hitza enpresaburu oso aberats batzuk adierazteko erabili izan da, errusiar eta ukrainar oligarken kasuan bereziki. 1996ko urtarrilean, Olga Krixtanovskaia kazetaria izan zen oligarka hitzaren adiera hau lehenetakoa, Izvestia egunkariko artikulu batean, Errusian.[1] Botere politiko zuzenarekin lotuta egon da oligarka klase hau kasu askotan, politikan zuzenean sartuta, baina ohikoagoa izan da politikarienganako eragin zeharkakoa egitea, eta baita ere arlo mediatikoan nabarmentzea, zuzenean kontrolatutako hedabideen bidez,[2] edo antzeko mekanismoekin, hala nola kirol kluben jabetzak ematen duen irudi eta eraginarekin.[3]
Sobiet Batasunaren ondorengo egitura politiko-ekonomikoekin lotu izan den arren terminoa, beste herrialde batzuetan, Mendebalde "klasiko" esan daitekeenean, berdintsu funtzionatzen duten elite aberats boteretsuak daudela nabarmendu izan da, eta aberats hauei ere oligarka dei dakiekeela nabarmendu dute aditu eta iritzi-emaile askok. Estatu Batuetan,[4] Erresuma Batuan[5] edo Frantzian[6] oligarkak egon daudela eta hala izendatu beharko liratekeela uste dute horiek.
Oligarka post-sobietarrak[aldatu | aldatu iturburu kodea]
1990eko hamarkadan Sobietar Batasuna desegin ondoren, Errusian eta beste estatu subirau berrietab pribatizazio-aroan berehala metatutako aberastasun izugarria batez ere gutxi batzuen eskuetan geratu zen. Elte zahar-berriak sortu ziren horrela, batzuetan (gehientsuenetan) botere politikoaren aliatu izan direnak, baina beste kasu batzuetan, bereziki Vladimir Putinen agintaldiaren kasuan, boterearen arerio bihurtu direnak. Errusiar oligarken kasuan, Kremlinarekin oro har ondo konpondu ditenen artean daude Vladimir Potanin, Piotr Aven edo Oleg Deripaska bezalako aberatsak, eta aldiz kartzela edo erbestea ezagutu dutenen artean Mikhail Khodorkovski edo Boris Berezovski bezalakoak.
Ukrainiaren kasuan, Rinat Akhmetov izan da 21. mende hasierako oligarka ezagunena. Herrialdeko ekialdeko Donbas eskualdeko jauntxo gisa, eskualde hori pro-errusiar zen oro har Ukrainiako gerren aurretik, baina hala ere estatu ukrainiarrarekin lerrokatu zuen bere burua Akhmetovek.[7]
Oligarka estatubatuarrak[aldatu | aldatu iturburu kodea]
AEBetan, Gilde Age delako aro ekonomikoan, 19. mendearen amaieran eta 20. mende hasieran nabarmendu ziren botere izugarriko oligarkak, robber baron terminoarekin ezagunak egin zirenak. Hauen artean nabarmendu ziren: [8]
- John Jacob Astor (etxegintra, larruak) – New York
- Andrew Carnegie (altzairua) – Pittsburgh eta New York
- Jay Cooke (finantzak) – Philadelphia
- Charles Crocker (trenbideak) – Kalifornia
- Daniel Drew (finantzak) – New York
- James Buchanan Duke (tabakoa, elektrizitatea) – Durham, Ipar Karolina.
- James Fisk (finantzak) – New York
- Henry Morrison Flagler (Standard Oil petrolio konpainia, trenbideak) – New York eta Florida
- Henry Clay Frick (altzairua) – Pittsburgh eta New York
- John Warne Gates (metalgintza, petrolioa) – Texas
- Jay Gould (trenbideak) – New York
- E. H. Harriman (trenbideak) – New York
- William Randolph Hearst (hedabideak) – Kalifornia
- James J. Hill (erregaiak, bapore-untziak, trenbideak) – St Paul, Minnesota
- Collis Potter Huntington (trenbideak) – Kalifornia
- Andrew Mellon (finantzak, petrolioa) – Pittsburgh
- J. P. Morgan (finantzak) – New York
- John D. Rockefeller (Standard Oil) – Cleveland, Ohio
- Henry Huttleston Rogers (Standard Oil, kobrea), New York
- Thomas Fortune Ryan (garraio publikoak, tabakoa) – New York
- Russell Sage (finantzak, trenbideak) – New York
- Charles M. Schwab (altzairua) – Pittsburgh and New York
- Leland Stanford (trenbideak) – Kalifornia
- Cornelius Vanderbilt (uretako garraioak, trenbideak) – New York
- Peter Widener (garraio publikoak) – Philadelphia, Pennsylvania
- Charles Tyson Yerkes (hirietako trenbideak) – Chicago
19. mende amaierako elite harekin loturak ikusi dituzte batzuek 21. mendeko beste aberats batzuen kasuan, bigarren Gilded Age bat terminoa erabiltzeraino.[9]
Frantziar oligarkak[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Botere ekonomikoaren bidez eragin politiko eta mediatkoa duten oso pertsona aberatsak badira oligarkak, Frantzian ere badira halakoak 21. mendean. Zabalkunde estatala duten zazpi egunkarietarik bost, Frantziuako 10 fortuna handienei lotuta daude. 2022ko datuen arabera aberatsen denak Bernard Arnaultek, kontrolatzen ditu Les Échos et Le Parisien, 5. fprtunaren jabeak, Serge Dassaultek, Le Figaro, Patrick Drahik (6.a) Libération, eta Didier Nielek (10.a) Le Monde. Soilik La Croix eta l’Humanité geratzen ziren independente jabetza industrial finantziero handi hauetarik,[10] baina bestalde, L'Equipe eta Tourraren antolakundea, beste indar mediatiko handi bat, Groupe Amaury delakoaren jabetzakoa da, Marie-Odile Amaury aberatsaren familiarena eta taldearena.[11] Amaury Le Parisienen jabea zen, baina Arnaulten LVMH taldeari saldu zion 2015ean.[12]
Erreferentziak[aldatu | aldatu iturburu kodea]
- ↑ Wood, Tony. (2020). Russia without Putin: money, power and the myths of the new Cold War. Verso ISBN 978-1-78873-124-9. (Noiz kontsultatua: 2023-09-02).
- ↑ (Ingelesez) «“Media: when oligarchs go shopping” – RSF’s latest report | RSF» rsf.org 2016-07-20 (Noiz kontsultatua: 2023-09-02).
- ↑ (Ingelesez) «Russia's oligarchs and their sports investments – DW – 03/11/2022» dw.com (Noiz kontsultatua: 2023-09-02).
- ↑ (Ingelesez) Osnos, Evan. (2022-03-07). «Turning the Focus on America’s Oligarchs» The New Yorker ISSN 0028-792X. (Noiz kontsultatua: 2023-09-02).
- ↑ (Ingelesez) Young, Fay. (2020-10-31). «Bandit capitalism: a very British oligarchy» Sceptical Scot (Noiz kontsultatua: 2023-09-02).
- ↑ (Frantsesez) Bénite, Les communistes de Pierre. (2022-03-07). «Les oligarques Français. Ils existent !» Les communistes de Pierre Bénite et leurs amis ! (Noiz kontsultatua: 2023-09-02).
- ↑ (Ingelesez) RFE/RL. «Ukrainian Billionaire Akhmetov Sues Russia Over Losses Caused By War» RadioFreeEurope/RadioLiberty (Noiz kontsultatua: 2023-09-03).
- ↑ Josephson, Matthew. (1995). The robber barons: the great American capitalists 1861 - 1901. Harcourt, Brace, Jovanovich ISBN 978-0-15-676790-3. (Noiz kontsultatua: 2023-09-03).
- ↑ (Ingelesez) Higdon, Nolan. (2022-04-27). «Elon Musk and the oligarchs of the 'Second Gilded Age' can not only sway the public -- they can exploit their data, too» The Conversation (Noiz kontsultatua: 2023-09-03).
- ↑ (Frantsesez) Bénite, Les communistes de Pierre. (2022-03-07). «Les oligarques Français. Ils existent !» Les communistes de Pierre Bénite et leurs amis ! (Noiz kontsultatua: 2023-09-03).
- ↑ (Frantsesez) «Conflit latent autour de l'enjeu économique du Tour de France» Ecole de Guerre Economique 2022-02-16 (Noiz kontsultatua: 2023-09-03).
- ↑ (Frantsesez) «Le groupe Amaury a finalisé la vente du Parisien à LVMH» Challenges 2015-10-30 (Noiz kontsultatua: 2023-09-03).