Satyricon

Satyricon
Jatorria
Egilea(k)	Petronio
Sorrera-urtea	I. mendea
Izenburua	Satyricon
Jatorrizko herrialdea	Erromatar Inperioa
Ezaugarriak
Genero artistikoa	Menippean satire (en) eta Erotismoa
Hizkuntza	latina
Egile-eskubideak	jabetza publiko eta jabetza publiko
Fikzioa
	ikusi Trimalchio (en) , Habinnas (en) , Agamemnon (en) , Ascyltos (en) , Giton (en) , Encolpius (en) , Eumolpus (en) , Fortunata (en) , Oenothea (en) , Quartilla (en) , Scintilla (en) , Tryphaena (en) , Proselenos (en) eta Lichas (en) ;

Satyricon edo Satyrica latinez idatzitako eta Petroniori egotzitako eleberri satirikoa da. Neronen aurkako Pisonen zimarkuan esku hartu zuelakoan behartu zuten bere buruaz beste egitera. Satirikon obra hitz lauz eta bertsotan idatzi zuen. Adituek zalantzak dituzte idazte-data eta egilearen identifikazioaren gainean.

Kronologia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Data aldetik proposaturikoa I. mendetik III. menderainoko tartea izan da.

Auzi petroniar honetan, batzuek diote "Augusto"ri eginiko omenaldiak Augustoren garaira eramaten duela, besteek diote Domizianoren garaikoa dela, et.a ba diona II.-III. mendekoa dela. Hala ere, aurreko mendeko gogoeta historiko-ekonomiko batzuek Klaudioren garaira daramate. Trimalzion aberats berria da, K.o. I. mendeko aberats berria dirudi. Trimalzion eta Likas, itsasontzi jabeak, enpresaburu libreak; II. mendean jarduera horietan nagusi dira estatu-erakunde zurrunagoak. Latifundioetako ekonomia, esklabu armada handiak... garaiko gustuko gaiak dira. Badira beste puntu asko ere K.o. I. mendera daramatenak, Klaudioren garaira, hirurogeiko hamarkadara^[1].

Edukia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Eleberritik pasarteak besterik ez dira geratzen. Zati hauek episodio txikiak baino ez dituzte, bat izan ezik, osoa dagoena eta Trimalzionen afaria izenburuarekin ezagutzen dena.

Nobela lehenengo pertsonan dago; narratzaileak, Enkolpiok, Gitonekin, mutil gazte ederra eta eskrupulurik gabekoa den bere maitalearekin izango dituen lotsagabeko abenturak kontatzen ditu. Homeroren Odisearen parodia egiteko nahian, Enkolpio leku batetik bestera ibiliko da, Priapo, emankortasunaren jainko lizunak bultzatuta (Ulisesi gauza bera gertatu zitzaion Poseidonekin)^[2]. Hasieran beste pertsonaia bat ere agertzen da: Aszilto. Hiru hauek ez daukate batere moralik, baina talentu handia azalduko dute Italia hegoaldeko euren abenturetan. Azkeneko hau desagertu egiten da, eta haren ordez Eumolpo gehitzen zaie, poeta zahar eta eskrupulurik gabekoa. Hemen episodio independente batzuk agertzen zaizkigu: nobela txikiak nobelaren barruan; guzti hauekin osatzen dena zera da: abentura ganorabakoak, gehienak erotikoak, eta era guztietako pertsonaiekin: lapurrak, harroputzak, dontzeilak eta matrona lizunak...

Pasarterik luzeena eta inportanteena Trimalzioneneko afaria da. Aparteko eskuizkribu batean agertu zen. Trimazion libertoa da, aberastu berria. Bankete batera gonbidatuen artean Enkolpio eta bere lagunak agertuko dira. Trimalzion eta bere emaztea bere aberastasunaz harro daude, eta hau etxeko dekorazioan eta janarian nabarmentzen da. Gai honekin Petroniok sasoi hartan aberats berrien zabarkeriaren karikatura egiten du. Gonbidatuak afaltzen ari direla gertaera eta elkarrizketa barregarriak jazotzen dira, kontu labur batzuk ere irakur daitezke: gizotsoarena eta sorgin malefikoarena. Eszenakoso erritmo arinekoak dira eta errealismoz beteak.

Aipamen berezia merezi dute lehen aipatutako narrazio txikiek. Badaude beste ipuin batzuk, interes literario handiagoa dutenak: Pergamoko mutilarena eta Efesoko alargunarena^[3]; lehenengoan homosexualitatea tratatzen du Petroniok, bigarrenean soldadu batek seduzitu

egiten du alarguna bere senarraren hilobian.

Azkenez, poesiak ere irakur ditzakegu Satirikonen, bi oso luzeak; batean Troiaren suntsipena kontatzen du, bestean guda.

Sintesia^[4][aldatu | aldatu iturburu kodea]

1-11. Campaniako hiri greko batean, Enkolpio ikaslea, lehen pertsonan kontalaria, erretorika eta kulturaz mintzo da Agamenon erretorearekin. Bere adiskide Asziltoren bila, Enkolpio galdu egin da.' Barazki-saltzaile bati galdetzen dio: «Amatxo, badakizu non bizi naizen?». «Noski», erantzuten dio, eta burdelera eramaten du. Ihes egiten du eta Aszilto aurkitzen du, laster Giton gaztea dela eta haserretu egin zen

12-15. Azokan lapurtutako produktuak lapurtutako produktuekin ordezkatzen dituzte.

16-26, 6. Kuartila emakume ninfomanoak ustekabean harrapatzen ditu, eta oso orgia nekagarrietan murgiltzen dira, Priaporen misterioen aldaketa baten ondorioz.

26, 7-78. Hirugarren egunean, hiru lagunek Agamenon erretorearekin bankete batean parte hartzeko aukera baliatu dute Trimalzion liberto aberatsaren etxean. Oturuntzaren deskribapena da gorde den testuaren zati nagusia; etxearen jabearen hileta simulatuarekin amaitzen da.

79-82. Laster, Aszilto eta Enkolpio jeloskor jarri dira. Aukeratu behar izan zuen, eta Aszilto hautatu zuen Gitonek. Enkolpiok hiru egun itxita igaroten ditu, eta gero armatua irten da kalera aurkaria hiltzeko, baina azkenean soldadu batek desarmatzen du.

83-99. Pintura galeria batean, Enkolpiok Eumolpo poeta degeneratua ezagutu du, eta gauza asko kontatzen dizkio: maitasun-esperientziak ikasle batekin Pergamon, pinturaren gainbeherari buruzko hitzaldi morala, eta Troiako suntsipenari buruzko poema bat. Errezitaldi horri behin betiko amaiera ematen diote ingurukoek harrika.

Enkolpiok afaltzera gonbidatzen du poeta, baldin eta egun horretan bertso gehiago ez baditu errezitatzen. Hala ere, aurretik Enkolpiok bainu batzuetan aurkitu du bere Giton maitea, eta bera ere ostatura eraman du. Baina afalorduan, Eumolpo gortea egiten hasi zaio mutilari, eta, akordioaren aurka, bertsotan hitz egiten hasi da. Enkolpiok ituna gogorarazten dio, baina Gitonek poetaren alde egiten du. Gatazka baten beldur denez, lehenik eta behin Gitonek ihes egiten du, eta gero Eumolpok ere bai -gelaren atea kanpotik itxita. Enkolpio gaixoa urkatzear dago, biak berriro sartzen direnean, eta, era berean, Gitonek bere buruaz beste egiteko saiakera bat simulatzen du, bizarra egiteko labana batekin, laban-ahorik gabe. Puntu horretan ostalaria agertzen da, eta poetak borroka egiten du. Bien bitartean, Enkolpiok aukera aprobetxatu du Gitonekin batera ixteko. Gitonen bila, ordea, Aszilto gelan sartu da, ohe azpian dagoen mutikoa aurkitu gabe. Eumolpo, Enkolpio eta Giton adiskidetu egin dira, eta elkarrekin egin dute bat bidaia itsasontziz.

100-115. Zelatatzen duen elkarrizketa batetik, Enkolpiok uste du bere aspaldiko etsai Tarentoko Likasen ontzian dagoela. Eumolpok kamuflatu egin du, baita Giton ere, zigortutako esklabo gisa; baina bidaiari batek ohartarazten du. Likasek eta Trifena bere lagunak aspalditik jarri diote arreta Gitoni, eta biak ala biak itsasontzian berarekin daudela amesten dute.Trifenak eta haren neskameek Giton negartsua bere ahotsagatik ezagutu dute; bestalde, Enkolpiok ere ez dio ihes egin Likasen azterketariari. Eumolporen bi diskurtso eredugarrik osatzen dute prozesuaren eszena, eta Likasen erreplika latz bat laguntzen dute. Laster, polemikak forma bortitzak hartzen ditu eta, epopeia batean edo lan historiografiko batean bezala, borrokara, armistiziora eta baldintzak jartzera iristen da. Eumolpok adiskidetzearen ospakizuna apailatzen du desagertutako adatsaren distiraren eta Efesoko alargunaren kontakizunaren neniekin^[5]. Bien bitartean, ekaitza sortu da, eta ontziko kapitaina astindu du. Trifena salbamendu-txalupan desagertu den bitartean, Enkolpio eta Giton elkarri besarkatuak olatuen erdian hiltzeko prestatzen ari dira. Lapurretan aritzen diren arrantzale batzuk salbatzaile bihurtu dira; azken unean, Eumolpo ikusi dute kamarotean, bertsoak osatzen ari da eta haserretu egin da eragozpenagatik. Hurrengo egunean, Likasen gorpua hondartzara azaltzen da, eta, Enkolpioren meditazio erretoriko eraikitzailerik batekin, haren etsaiek gogo onez lurperatu dute.

116-141, Lagunek administratzaile baten bitartez jakin dute ondoko Crotona hiria herentzia-ehiztariz beteta dagoela. Hori ikusita, Eumolpo semerik gabeko gizon aberats baten plantak egiten ari da, eta beste biak esklaboenak. Bidaian, poetak epika historikoari buruzko hitzaldia emango du eta gerra zibilari buruzko 295 bertso irakurriko ditu. Iruzurgileek ondo pasatzen dute; Zirze izeneko dama aristokratiko bat Enkolpio "esklaboaz" maitemindu da, baina Priapo jainkoaren haserreak jukutria gaiztoa eragiten dio. Bere gizon-indarra berrezartzeko, hainbat sorginen artean sendaketa oso penagarriak egiten ditu; baina laguntza Merkuriorengantik dator —Odisean bezala—; maitasunean askoz zoriontsuagoa da Eumolpo, eta emakume aristokratiko batek etxera eramaten di bi seme-alaba nerabeak direla eta. Gorde den testuaren bukaeran, Eumolpok bere ondasunak jaraunspenen ehiztariei uzten dizkie, gorpua jateko baldintzarekin.

Generoa[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Zaila da zein generotakoa den esatea, lana irekia baita^[3]. Prosa eta bertsolerroak nahasten dira, grekoen Fabula milesiarretan eta Satira menipearretan bezala^[6]. Guzti hau dela eta, lehen nobela pikareskoa dela esan dezakegu. Lana oso ederra eta orijinala da, oso konplexua ere, bai argumentu aldetik, bai genero anitz aurkitzen ditugulako nobela honetan.

Erreferentziak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

↑ Albrecht, Michael von; Albrecht, Michael von. (1999). Historia de la literatura romana: desde Andrónico hasta Boecio. Herder, 1108-1109 or. ISBN 978-84-254-1954-6. (Noiz kontsultatua: 2023-10-17).
↑ Bieler, Ludwig; Bieler, Ludwig. (1982). Historia de la literatura romana. (1 ed., 4. reimpr. argitaraldia) Gredos, 272 or. ISBN 978-84-249-2810-0. (Noiz kontsultatua: 2023-10-10).
↑ ^a ^b Bilbao Telletxea, Gidor (2002), Latin-literaturarako sarbidea. Idazleak eta idazlanak, UEU, 236-238 or. Gidor Bilbaok Mikel Arrutza Egiaren itzulpena jasotzen du, 1956an Euzko Gogoa aldizkarian argitaratu zuena Efeso'ko Anderaurena izenarekin.
↑ Albrecht, Michael von; Albrecht, Michael von. (1999). Historia de la literatura romana: desde Andrónico hasta Boecio. Herder, 1110-1111 or. ISBN 978-84-254-1954-6. (Noiz kontsultatua: 2023-10-17).
↑ Neniak (latinez neania), Antzinako Erroman, norbaiten hiletetan abesten ziren konposizio poetikoak ziren.
↑ Bayet, Jean (1985), Literatura latina, Letras e ideas, Ariel, 341 or.

Kanpo esteka[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Datuak: Q246732
Multimedia: Satyricon (Petronius) / Q246732

[1] Albrecht, Michael von; Albrecht, Michael von. (1999). Historia de la literatura romana: desde Andrónico hasta Boecio. Herder, 1108-1109 or. ISBN 978-84-254-1954-6. (Noiz kontsultatua: 2023-10-17).

[2] Bieler, Ludwig; Bieler, Ludwig. (1982). Historia de la literatura romana. (1 ed., 4. reimpr. argitaraldia) Gredos, 272 or. ISBN 978-84-249-2810-0. (Noiz kontsultatua: 2023-10-10).

[:0-3] Bilbao Telletxea, Gidor (2002), Latin-literaturarako sarbidea. Idazleak eta idazlanak, UEU, 236-238 or. Gidor Bilbaok Mikel Arrutza Egiaren itzulpena jasotzen du, 1956an Euzko Gogoa aldizkarian argitaratu zuena Efeso'ko Anderaurena izenarekin.

[4] Albrecht, Michael von; Albrecht, Michael von. (1999). Historia de la literatura romana: desde Andrónico hasta Boecio. Herder, 1110-1111 or. ISBN 978-84-254-1954-6. (Noiz kontsultatua: 2023-10-17).

[5] Neniak (latinez neania), Antzinako Erroman, norbaiten hiletetan abesten ziren konposizio poetikoak ziren.

[6] Bayet, Jean (1985), Literatura latina, Letras e ideas, Ariel, 341 or.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]