Lankide:Miren.I.M/Novum Organum

Novum Organum scientiarum
Datuak
Idazlea	Francis Bacon (1561-1626)
Argitaratze-data	1620
Hizkuntza	neolatindarra

Novum organum cientiarum (Zientziaren tresna berriak), Novum Organum bezala ezagutu ohi dena, Francis Bacon filosofo ingelesaren lan nagusia da, 1620an argitaratu zena. Obra honen ondorioz, Bacon enpirismo filosofikoaren aitatzat hartzen da. Baconek zientzia gizakiari naturaren gaineko nagusitasuna emateko gai zen teknika gisa ulertzen zuen. Novum Organum prozedura tekniko-zientifikoaren logikaz dihardu, logika aristotelikoari kontrajartzen zaiona, hain zuzen ere, Aristotelesen logika tratatuek Organon izena hartzen dute eta hortatik eratortzen da Novum Organum (tresna berriak) izena.

Testuingurua

Francis Bacon (1561-1626) pentsalari ingelesa Berpizkundearen mugimenduaren baitan kokatu behar dugu. Mugimendu kultural eta zientifiko hau XIII. mendearen amaieratik XVII. menderarte iraun zuen. Honek, ezagutzaren gorestea eta balio klasikoen berreskurapena ekarri zuen, hainbat aurrerapauso emanez jakintzaren arlo desberdinetan. Berpizkundeak ekarriko ditu lehen aldiz Modernitatearen oinarrian agertuko diren hainbat pentsamolde: artean eta politikan ez ezik, letretan ere aldaketa handiak eman ziren, adibidez, erlijio ortodoxoen dogma asko zalantzan jarriz (Erreforma protestantea) eta giza ezagutzaren baliabideei buruzko gogoetak eginez. Humanismoa eramaten da aurrera, gizakiaren esentzia eta naturari erreparatuz, honek bere inguruarekin duen erlazioa aztertzen da, horrela, gizakia pentsamendu filosofikoaren erdigunean jarriz.

Ildo honetatik, zientzian ere jakintza autonomoaren aldeko apostua egingo da, gizakiak natura aztertzeko dituen gaitasunak aztertuz. Garai historiko horretan zientziaren garapen handia eman zen. Metodo zientifikoak (behaketa, esperimentazioa, hipotesiak...) funtsezko zeregina izan zuen natur zientzia horien garapenean. Esan daiteke garai hartako zientzialariak prest zeudela egia zen bezala ezagutzeko. Beraz, Bacon eta bere obra testuinguru berritzaile honetan koka daitezke. Baconen proposamenak oso lotuta daude hezkuntzaren ikuspegi intelektual tradizionalarekin amaitzeko nahiarekin. Bere ustez, ezin dugu Aristotelesen Organumaren silogismoa metodo zientifiko egoki bat garatzeko oinarritzat hartu

Horregatik, esperimentazioan eta indukzioan oinarritutako zientzia egiteko modu berriak aurkituko ditu egileak. Izan ere, testuinguru honetan, Baconek zientzia zuzenean (enpririkoki) egiteko metodo zientifiko bat bilatu nahi du. Era berean, aurretik zeuden zientziari buruzko dogmei maskara kenduz. Novum Organum obran, zientzia oztopatzen duten elementuak, idolo izendatuko dituenak, seinalatzen ditu, gizakiaren bereko esentzia naturala eta zientzia egiteko gaitasunak oztopatzen dituztela esanez, besteak beste. Gainera, horren aurrean, idolokoak gainditu egin behar direla eta zientziaren metodo induktibo eta esperimental berria martxan jarri behar dela aldarrikatuko du.

Edukia

Idoloak

Baconen ustez, beharrezkoa da giza adimenak natura menderatzeko tresna eraginkorrak bereganatzea, eta tresna horiek zentzumen bidezko esperientziaren bitartez jasotako datuak interpretatzean datzate. Hala ere, gizakiak hainbat oztopo ditu erralitatea ezagutzeko orduan. Autoreak dioenez, Idola bezala izendatzen dituen aurreiritzi okerrak ditugu errealitatea ulertzeko orduan, eta ezinbestekoa izango da hauekin amaitzea zientzia era egokian egin ahal izateko, eta, horrela ezagutza zientifikoa sortu eta berrizteko. Baconek lau idola mota bereizten ditu.

Idola tribus (Tribuaren idoloa)

Giza espeziearekin lotutako aurreiritzia da. Giza adimenak bere natura propioa gauzen naturarekin nahasten du eta, horrela, bigarren hau distortsionatzen du. Gizaki izateagatik berezko giza egiturarekin kontenplatzen dugu errealitatea, finean. Beraz, giza adimena, Baconen arabera, hautemate propio batetik abiatzen da eta, horren arabera, naturako estimuluak hartzen ditu, zeinak hasierako ideiaren menpe dauden.

Idola specus (Kobazuloko idoloa)

Norbanakoarekin lotutako aurreiritziak, hezkuntzatik eta pertsona bakoitzaren ohituretatik datozenak. Gizakiok mundua gizaki bezala antzematen dugun moduan, norberak ere bere betaurreko propioak ditu errealitatea ikusteko. Gizabanako batetik bestera ematen den perspektiba aniztasunean hainbat faktorek dute eragina: norberaren natura, jasotako heziketak edota formazioak... Giza espiritua anitza da eta, beraz, modu ezberdinetan ikusten eta aztertzen dugu inguratzen gaituen hori.

Idola fori (Foroko idoloa)

Hizkuntzaren erabileratik sortutako aurreiritziak. Aurreiritzi mota hau gizakien artean ematen diren bat-etortze edota kontsentsu linguistikoetatik sortzen da. Gizakiok gauzak izendatzen ditugu eta hitzek giza adimena bortizki eragin edo baldintzatzen dute. Giza hizkuntzetako hitzen definizioen eta hitz horiek irudikatzen dituzten naturako gauza errealen arteko korrespondentzia inperfektuetatik sortzen den falazia logiko mota bat izendatzen dute foroko idoloek. Hizkuntzak pertzepzioa moldatzeko duen ahalmena oztopo bihurtzen da hitzek konnotazio edo interpretazio espezifikoak dituztenean, ulermen objektiboa desitxuratuz.

Idola teatre (Antzerkiaren idoloa)

Eskola edo korronte filosofikoekin lotutako aurreiritziak, filosofia faltsutik osatutakoak zehazki. Honekin batera, filosofiaz gain, zientzian onartutako hainbat printzipio eta axioma ere sartzen ditu aurreiritzi mota hauen barruan; izan ere, hauek tradizioa, sineskortasuna eta arduragabekeriaren ondorioz ezarri baitziren, Baconen esanetan. Aurretiazko doktrinen eraginak mugatu egin dezake gizabanakoek perspektiba berritzaileak edukitzeko eta ezarritako sinesmenei aurre egiteko duten gaitasuna.

Metodo zientifikoa

Aurreiritzien teoria tratatuaren alderdi kritiko eta suntsitzailea da, baina, aldi berean, Baconen lan honek bere zati eraikitzailea ere badu. Alderdi konstruktibo hori esperientzia antolatzeko modua aztertzean garatzen da. Metodo zientifikoari buruzko diskurtsoan, esperientziaren datuak antolatu eta interpretatzeko (eta esperimentuak egiteko), Baconek bere «hiru taulen teoria» (edo hiru erregistro) proposatu zuen:

• Agerpen-taula: fenomeno edo izaera horiek gertatzen diren kasuak adieraziko dira (Adibidez: Eguzkiaren izpiek beroa sortzen dute).Absentzia-taula: fenomeno edo izaera horiek gertatzen ez diren kasuak adieraziko dira (Adibidez: Ilargiaren izpiek ez dute berorik sortzen).
• Absentzia-taula: fenomeno edo izaera horiek gertatzen ez diren kasuak adieraziko dira (Adibidez: Ilargiaren izpiek ez dute berorik sortzen).
• Graduen taula: behatutako izaera horiek intentsitate-maila desberdinetan agertzen diren kasuak adieraziko dira.

Baconek dioenez, giza adimenak gauzetan berez dagoena baino ordena eta antzekotasun handiagoa dagoela aurresuposatzen du. Gainera, naturan antzekotasunak eta ezberdintasunak dituzten gauzak daude; gizakiak, ordea, existitzen ez diren paralelismo eta harremanak imajinatzen ditu haien artean. Honekin batera, giza adimena kontzepzio jakin batekin asetzen denean, gainontzeko guztia harekin bat egitera eta hura sendotzera eramaten du. Eta lehen kontzepzio horrekin bat egiten ez duten instantzien indar eta kopurua handia izan arren, adimenak horiei garratzia kendu edota baztertzeko tendentzia dauka, oinarri edota printzipiotzat hartu den uste hori zalantzan jarri ez dadin. Horri aurre egiteko, eta ezagutza zientifikoa berrizten eta sortzen jarraitu ahal izateko Baconek ezagutza lortzeko metodo berria proposatuko du.

Baconek bi jakintza iturri ezberdin edo zientzia egiteko bi metodo ezberdin aurkezten eta azaltzen ditu, zientzien lanketarako metodoa “Gogoaren aurre-hartzea” ere deritzona eta zientzien aurkikuntzarako metodoa edo “Naturaren interpretazioa”, hain zuzen ere. Metodo hauen osagarritasuna eta ondorioz, kontrajartze-eza defendatzen du metodo bakoitzaren objektua edo helburua argituz. Zientzia egiteko bi “bide” ezberdinen osagarritasuna justifikatzen du, zientzia egiteko helburu ezberdinak baitira. Lehenengoak,  dagoen zientzian sakontzea xede duen bitartean, bigarrenak, zientziaren aurrerakuntzan jarriko luke fokoa. Beste hitzekin esanda, Gogoaren aurre-hartzeak logika aristotelikoaren ildotik jarraituko lukeen zientzia litzateke eta Naturaren interpretazioa aldiz, Baconek obra honetan aurkezten duen logika berriaren ildoa. Zentzu horretan, nahiz eta bi metodoek esparru berdina partekatu, zientziarena alegia, ez dira kontrajartzen. Naturaren interpretazioaren metodoa gogoaren aurre-hartzearen metodoa gainditzeko proposamen gisa aurkezten da, zientzian aurrerapausuak emateko bidea litzatekeelako. Izan ere, Bacon silogismoetan oinarritutako zientzia egiteko modua nolabait obsoletoa dagoela kritikatuko du ez baita aurkikuntza berriak garatzeko gai, metodo horren bitartez egoera partikularretatik printzipio orokorrak ateratzen dira, eta printzipio orokor horietatik espekulazioak.  Are gehiago, logika aristotelikoaren mugak zientziak aurrera egin ahal izateko da naturaren interpretazioaren metodoa proposatzeko abiapuntua. Baconek proposatutako metodo hori, ordea, egoera partikularretatik indukzioak egitean datza, eta hauetatik gradualki beste printzipio batzuetara heltzea, beti esperientzian oinarriturik. Honi Naturaren Interpretazioa izendatuko dio.

Logika Aristotelikoari kritika

Baconek, obra honetan mahai gaineratzen duen proposamenaren eskutik, ezagutzaren kontzepzio kontenplatibo tradizionalarekin amaitu nahi du. Izan ere, haren ustetan, metodo zientifiko apropos bat garatzeko ezin dugu Aristotelesen Organum obran jasotzen den silogistika oinarritzat hartu. Hori dela eta, autoreak zientzia egiteko metodo berri bat azaleratzen du, esperimentazio eta indukzioan oinarritzen dena, eta Aristotelesen logikaren aurka. Lanaren hitzaurrean, Baconen obraren atzean dagoen testuingurua eta motibazioa ezartzen denean, autorearen garaian nagusi zen filosofia aristotelikoari egindako kritika azaltzen da. Baconek argudiatzen du dedukzio logikoan oinarritutako filosofia horrek ezagutzaren eta zientziaren aurrerapena mugatu duela. Tradizioekiko haustura eta ikuspegi berri bat proposatzen ditu, naturan egia aurkitzeko metodo induktibo baten beharra nabarmenduz. Gainera, Baconek bere lan honetan aforismoak erabiltzen ditu teoriak formulatu aurretik datu enpirikoak biltzeko beharra azpimarratzeko, askotan printzipio abstraktuetatik abiatzen zen metodologia aristotelikoa kritikatuz.

Aurretik aipatutako Gogoaren aurre-hartzeak, beraz, Aristotelesen Organum-ean dagoen zientzia egiteko moduari erreferentzia egiten dio. Alegia, silogistikan eta dedukzioan oinarritutako zientzia egiteko moduari. Silogismoa demostratiboki frogatutako axioma huts batzuetatik abiatzen da eta hauetan sakontzen du. Hau da, premisa gisa hartutako axioma horiek baliatzen ditu zientzia egiteko. Esan genezake, axioma horietatik abiatuz (eta hauek zalantzan jarri gabe) eskuratzen dituela zientziaren aurkikuntza berriak. Auzia jatorrian beraz, ahulak diren axioma horietan oinarritzea eta hauek zalantzan ez jartzea litzateke. Zientzia egiteko modu honek paradigma konkretu horretan dagoen marko teorikoa erreproduzitzea dakar Baconen ustez. Izan ere, ez du sakontzen bere premisetan eta ondorioz, zientziak ezin du aurrera egin. Horrenbestez, Baconek Naturaren Interpretazioaren metodoa proposatuko du. Naturaren interpretazioa aldiz, indukzioan oinarrituko litzateke eta helburutzat giza gogoarentzat zein gizartearentzat erabilgarriak diren egiak bilatzea izanen luke. Horretarako, ezinbesteko litzateke axioma orokorrak gutxinaka-gutxinaka eta gradualki erdiestea.

Bibliografia

• Bacon, Francis (2002). Novum organum. Ediciones Folio.