Ondasun publiko

Wikipedia, Entziklopedia askea

Ekonomian, ondasun publikoa (gizarte-ondasun edo ondasun kolektibo ere deitzen zaio)[1] aldi berean baztertu ezina eta areriorik gabeko ondasuna da. Erabiltzaileei ezin zaie debekatu ondasun horien erabilera, ordaindu ez izanagatik. Gainera, pertsona batek erabiltzeak ez du beste pertsonen sarbidea eragozten, ezta besteentzako erabilgarritasuna murrizten ere. Beraz, ondasuna aldi berean pertsona batek baino gehiagok erabil dezake.[2]

Itsasargiak erabili ohi dira ondasun publiko baten adibide gisa, itsas erabiltzaile guztiei mesede egiten dietelako, baina ezin zaio inori ukatu nabigaziorako laguntza gisa erabiltzea.

Hau ondasun komun baten kontrakoa da, hala nola ozeanoko arrain basatiak, baztertu ezin dena baina neurri batean lehiakorra dena. Arrain gehiegi bilduz gero, stockak agortu egingo lirateke, beste batzuentzat arrainaren sarbidea mugatuz. Ondasun publiko batek erabiltzaile bat baino gehiagorentzat baliotsua izan behar du, bestela, pertsona bat baino gehiagorentzat aldi berean egoteak ez luke garrantzi ekonomikorik izango.

Kapital-ondasunak ondasun publikoak edo zerbitzuak ekoizteko erabili ahal izango dira. Halaber, ondasun publikoak sortzeko kapital-ondasunak erabiliz, kapital berriak sortzea gerta daiteke. Kasu batzuetan, ondasun edo zerbitzu publikoak ez dira aski errentagarriak sektore pribatuek hornitzeko, eta gobernuaren esku hartzerik gabe ondasun edo zerbitzu horiek kopuru txiki samarretan gertatuko lirateke, edo, agian, ez lirateke inola ere gertatuko.[3]

Ondasun publikoen artean, ezagutza[4], estatistika ofizialak, segurtasun nazionala, hizkuntzak,[5] legea betearaztea, parke publikoak, errepide libreak eta telebista eta irrati emankizun ugari daude[6]. Uholdeak kontrolatzeko sistemak, itsasargiak eta kaleko argiteria ere ohiko ondasun sozialak dira. Mundu osoan zehar zabaltzen diren ondasun kolektiboak ondasun publiko global gisa izenda daitezke. Honek liburu-literatura fisikoa barne hartzen du, baina baita komunikabideak, irudiak eta bideoak ere.[7] Adibidez, ezagutza ongi partekatzen da mundu osoan. Gizon, emakume eta gazteen osasunari buruzko informazioa edo ingurumen-arazoei eta biodibertsitateari buruzko informazioa gizarteko gizabanako bakoitzak eskura dezakeen informazioa da, besteei sarbidea eragotzi gabe.

Ondasun publikoen arazoak "free-rider" arazoarekin lotura estua izan ohi dute, non ondasuna ordaintzen ez duten pertsonek bertara sartzen jarrai dezaketen. Horrela, ondasuna gutxiegi ekoitzi, gehiegi erabili edo degradatu daiteke.[8] Ondasun publikoak ere murrizketen menpe egon daitezke eta orduan klubeko ondasuntzat har daitezke; baztertze-mekanismoen artean, ordainpeko autobideak, kongestio-tarifak eta ordainpeko telebista daude, ordainpeko abonatuek soilik deszifratu dezaketen seinale kodetu batekin.

Eztabaida eta literatura ugari dago ekonomia batean ondasun publikoen arazoen garrantzia nola neurtu eta erremediorik onenak identifikatzeko.

Ondasun motak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

  • Areriorik gabekoa: denek eskura dezakete produktuaren erabilerak ondorengo erabilerarako erabilgarritasunari eragiten ez dion bitartean.
  • Ez-baztergarritasuna: hau da, ezinezkoa da inongo gizabanako ondasuna kontsumitzetik baztertzea. Ordain-hormak eta bazkidetzak baztergarritasuna sortzeko ohiko moduak dira.
  • Publiko purua: ondasun batek bi ezaugarriak erakusten dituenean, areriorik eza eta baztertzerik eza, ondasun publiko purua deitzen zaio. Ondasun publiko puruak arraroak dira.
  • Ondasun publiko ez-puruak: ondasun publikoko bi baldintzak (baliotasunik eza eta baztergarritasunik eza) neurri batean edo noizean behin soilik betetzen dituzten ondasunak.
  • Ondasun pribatua: ondasun publiko baten kontrakoa. Ogi-barra bat, adibidez, ondasun pribatua da; haren jabeak beste batzuek erabiltzea eragotz dezake, eta, behin kontsumitu ondoren, beste batzuek ezin dute erabili.
  • Ondasun komunak: lehiakidea den baina baztertu ezin den ondasuna. Horrelako ondasunek ondasun publikoen antzeko arazoak sortzen dituzte: kasu honetarako ondasun publikoen arazoaren ispilua " komunaren tragedia " da, non ondasun baterako mugarik gabeko sarbideak batzuetan baliabide horren gehiegizko kontsumoa eta, beraz, agortzea eragiten baituen. Esaterako, hain da zaila itsas sakoneko arrantzan murrizketak betearaztea, non munduko arrain-stockak baztertu ezin diren baliabide gisa har daitezkeen, baina mugatua eta gutxitzen ari den.
  • Klub-ondasunak : salbuesgarriak diren baina arerioak ez diren ondasunak dira, esaterako parke pribatuak.
  • Ondasun mistoa : berez pribatuak diren baina kontsumitzaile indibidualak ondasun pribatu eta publikoen inputen bidez ekoizten dituen azken ondasunak dira. Pertsona batek horrelako ondasunen bidez lortzen dituen onurak beste pertsonen kontsumoaren araberakoak izan daitezke, jendez gainezka dagoen errepide batean edo pilatutako parke nazional batean gertatzen den bezala, adibidez.[9]

Definizio matrizea[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Baztergarria Baztertu ezinak
Arerioa Ondasun pribatuak

Adibidez. janaria, arropa, aparkalekuak

Baliabide komunak

Adibidez. arrain-stockak, egurra, doako garraio publikoa

Areriorik gabekoa Klubaren ondasunak

Adibidez. zinema-aretoak, parke pribatuak, garraio publikoa

Ondasun publikoak

Adibidez. Doako telebista, airea, defentsa nazionala

Adibideak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Yosemite Parke Nazionala , ingurumen-ondasunen adibide bat.

Ondasun publikoen adibide arruntak honako hauek dira[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Ondasunaren klasea eta mota Baztertu ezina Areriorik gabekoa Arazo arrunta
Ozono geruza Bai Ez Gehiegizko erabilera
Giroa Bai Ez Gehiegizko erabilera
Giza eskubide unibertsalak Neurri batean Bai Gutxi erabilera (errepresioa)
Ezagutza Neurri batean Bai Gutxi erabilera (sarbide eza)
Internet Neurri batean Bai Gutxi erabilera (sarrera-hesiak)

Jabetza[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Oliver Hart (1995) bezalako teorialari ekonomikoek azpimarratu dute jabetzak garrantzia duela inbertsio pizgarrietarako, kontratuak osatu gabe daudenean.

Alde batetik, kontratazio osatugabearen paradigma ondasun publikoetan aplikatu dute Besley eta Ghatak (2001).[10] Uste dute gobernuak eta gobernuz kanpoko erakunde batek (GKE) inbertsioak egin ditzaketela ondasun publiko bat eskaintzeko.

Besleyk eta Ghatak-ek argudiatzen dute ondasun publikoaren balorazio handiagoa duen alderdiak jabea izan behar duela, gobernuak edo GKEak inbertsio teknologia hobea duen ala ez. Emaitza hau ez dator bat Hartek (1995) aztertutako ondasun pribatuen, zeinaren arabera inbertsio-teknologia hobea duen alderdia jabea izan behar baiten. Hala ere, frogatu da inbertsio teknologia ere garrantzitsua izan daitekeela onura publikoare kasuan, aldeetako bat ezinbestekoa denean edo gobernuaren eta GKEaren arteko negoziazio tirabirak daudenean[11][12]

Bestalde, Halonen-Akatwijuka eta Pafilis-ek (2020) frogatu dute Besley eta Ghatak-en emaitzak ez direla sendoak epe luzerako harremana dagoenean, hala nola, alderdiek behin eta berriz elkarreragiten dutenean.[13] Gainera, Schmitz-ek (2021) erakutsi du alderdiek ondasun publikoaren balorazioaren inguruko informazio pribatua dutenean, orduan inbertsio-teknologia jabetza-egitura optimoaren determinatzaile garrantzitsua izan daitekeela.[14]

Erreferentziak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

  1. ↑ Oakland, William H.. (1987). «Chapter 9 Theory of public goods» Handbook of Public Economics (Elsevier): 485–535. (Noiz kontsultatua: 2023-11-29).
  2. ↑ Varian, Hal R.. (1992). Microeconomic analysis. (3. ed., internat. student ed. argitaraldia) Norton ISBN 978-0-393-95735-8. (Noiz kontsultatua: 2023-11-29).
  3. ↑ Kliesen, Kevin; Tatom, John. (2018). «Here’s Why U.S. Manufacturing Is Fundamentally Strong» Economic Synopses 2018 (4)  doi:10.20955/es.2018.4. (Noiz kontsultatua: 2023-11-29).
  4. ↑ Kaul, Inge, ed. (1999). Global public goods: international cooperation in the 21st century. Oxford Univ. Press ISBN 978-0-19-513052-2. (Noiz kontsultatua: 2023-11-29).
  5. ↑ Leach, John. (2006). A course in public economics. (Repr. argitaraldia) Cambridge Univ. Press ISBN 978-0-521-53567-0. (Noiz kontsultatua: 2023-11-29).
  6. ↑ «Why Government is Needed to Supply Public Goods? - Newsandsociety Blog» newsandsociety.expertscolumn.com (Noiz kontsultatua: 2023-11-29).
  7. ↑ (Ingelesez) «Public Goods» Econlib (Noiz kontsultatua: 2023-11-29).
  8. ↑ Tyagi, Kalpana. (2013). «Chapter 2 Principles of Microeconomics Part-II» SSRN Electronic Journal  doi:10.2139/ssrn.2315683. ISSN 1556-5068. (Noiz kontsultatua: 2023-11-29).
  9. ↑ (Ingelesez) Sandmo, Agnar. (2018). Macmillan Publishers Ltd ed. «Public Goods» The New Palgrave Dictionary of Economics (Palgrave Macmillan UK): 10973–10984.  doi:10.1057/978-1-349-95189-5_1696. isbn 978-1-349-95188-8. retrieved 10 december 2020. <span class="citation "></span> <span class="citation "></span>.: |website= ignored (help). ISBN 978-1-349-95188-8. (Noiz kontsultatua: 2023-11-29).
  10. ↑ (Ingelesez) Besley, T.; Ghatak, M.. (2001-11-01). «Government Versus Private Ownership of Public Goods» The Quarterly Journal of Economics 116 (4): 1343–1372.  doi:10.1162/003355301753265598. ISSN 0033-5533. (Noiz kontsultatua: 2023-11-29).
  11. ↑ (Ingelesez) Halonen-Akatwijuka, Maija. (2012-12). «Nature of human capital, technology and ownership of public goods» Journal of Public Economics 96 (11-12): 939–945.  doi:10.1016/j.jpubeco.2012.07.005. (Noiz kontsultatua: 2023-11-29).
  12. ↑ (Ingelesez) Schmitz, Patrick W.. (2015-12). «Government versus private ownership of public goods: The role of bargaining frictions» Journal of Public Economics 132: 23–31.  doi:10.1016/j.jpubeco.2015.09.009. (Noiz kontsultatua: 2023-11-29).
  13. ↑ (Ingelesez) Halonen-Akatwijuka, Maija; Pafilis, Evagelos. (2020-12). «Common ownership of public goods» Journal of Economic Behavior & Organization 180: 555–578.  doi:10.1016/j.jebo.2020.10.002. (Noiz kontsultatua: 2023-11-29).
  14. ↑ (Ingelesez) Schmitz, Patrick W.. (2021-06). «Optimal ownership of public goods under asymmetric information» Journal of Public Economics 198: 104424.  doi:10.1016/j.jpubeco.2021.104424. (Noiz kontsultatua: 2023-11-29).

Kanpo estekak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Ondasun_publiko&oldid=9540505"(e)tik eskuratuta