Onomatopeia
Onomatopeia (grezierazko ὀνομα(το), onoma "izen/hitz" eta poiía, "egite/fabrikazio") soinu bat imitatzen duen hitza edo hitz taldea da; adibidez, tas-tas, danba-danba edo plisti-plasta. Animalien soinuak adierazteko ere erabiltzen dira, hala nola oilarraren kukurruku edo txorien txio-txio.
Nahiz eta onomatopeiak soinuen transkripizio fonetiko "naturalak" diruditen, hizkuntza bakoitzak bereak izaten ditu, haren fonologia eta egituraren arabera. Adibidez, txoriek euskaraz txio egiten duten bitartean, gaztelaniaz pio, frantsesez cuic, ingelesez tweet eta alemanez piep egiten dute.
Lexikalizazioa
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Teoria linguistiko batzuen arabera, Leibnizena kasu, onomatopeiak hizkuntzaren sorburutzat hartzen dira: haien arabera, lehen gizakiek hitz egiteko inguruko soinuak imitatuz egin zituzten. Max Müller, Otto Jespersen edo Chomskyk ezeztatu egin dituzte teoria horiek harrez geroztik.
Hala ere, onomatopeiak, bere etimologiak adierazten duen bezala, hainbat hizkuntzatako hitzak eratzeko bide garrantzitsua da: haien lexikoetako hitz asko onomatopeietatik eratorriak dira. Adibidez, zizta[1] hitzak eta zizt[2] onomatopeiak erlazio estua dutenik ezin uka.
Erabilera
[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Badirudi onomatopeiak bigarren mailako hitzak-edo direla[3], edo gutxienez testuari halako bizitasuna eman nahi zaionean erabiltzen direla, ahozkotasunetik hurbil. Hala ere, hizkuntzaren arabera desberdina izan daiteke, onomatopeiaren eta hitzaren beraren desberdintasunaren arabera. Adibidez, ingelesez hitz eta aditz ugari onomatopeiatik fonologikoki hurbil edo berdinak direnez, bien arteko aldea lausotzen da; erromantzeetan, ordea, oso desberdinak izanik, erabilerak (eta hizkuntza-erregistro motak) aldenduak dituzte. Euskararena erdibideko sistema bide da.
Komikietan onomatopeia asko erabiltzen dira, askotan irudietan bisualki integratuta, marrazkiak berak soinua namarmenduz.
Animalienak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Animalien soinuak adierazteko ere erabiltzen dira, hala nola:
- Oilarra: kukurruku.
- Txerria: kurrin-kurrin.
- Txoria: txio-txio.
- Kukua: ku-ku.
- Kilkerra: kir-kir.
- Txakurra: zaunk-zaunk (txakur handien adausia) edo au-au (zaunka).
Animalienak ez direnak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Hona hemen animalien hotsak ez direnen onomatopeia batzuk[4]:
| Ekintza | Onomatopeia |
|---|---|
| Tiroa | danba |
| Atean joka | danba-danba |
| Barrezka | kar-kar-kar |
| Txirrina joka | txirrin |
| Telefonoa joka | txirrin-txirrin |
| Mugimendu azkarra | raaa |
| Uretan ibiltzen | plixti-plaxta |
| Poliki ibiltzen | ttipi-ttapa |
| Umea lau hanketan | ttaka-ttaka |
| Pospoloa piztean | raixta |
| Ekintza bat etengabean | riki-raka / ñiki-ñaka / raka-raka / ñaka-ñaka |
| Ura mugitzean, errekan adibidez | ur-ur |
| Sua | suuu-suuu |
| Ura hormatik irristan | iz-iz |
| Distira | dir-dir |
| Lantegiko tutua | tuuuu |
| Dardara | dar-dar |
| Saltsa irakiten | pil-pil |
| Ura irakiten | bor-bor |
| Puzkerra | turrut |
| Ume baten puzkerra | purrun |
| Oihal batek urratzean | tarrat |
| Zerbait eztarritik irenstean | klik |
| Likido bat irenstean | urrup / zurrut |
| Txiza egitean | txiz-txiz / pix-pix |
| Gurdia ibiltzean | kirrinka-karranka |
| Autoa mugitzean | po-po |
| Zintza egitean | zintz-zintz |
| Olioa irakiten | xirt-xirt / xart-xart |
| Lurrera erortzean | danbala |
| Zartakoa | zart |
| Labana edo sastakaia sartzean | sasta / zazta |
| Zaplastakoa edo zaplamokoa | zapla |
| Tximista erortzean | ximist |
| Trumoiaren soinua | burrun |
| Mugimendu azkarra | di-da / ti-ta |
| Suak zerbait erretzean | zi-zi / fu-fu |
| Itsasoa haserre | orro |
| Narrastiak mugitzean | narras-narras |
| Irrista egitean | irrist / xirrixt / txirrixt |
| Itoginaren soinua | ta-ta-ta-ta |
| dilin-dalan /dindan-boleran | |
| Mailuaren hotsa | tiriki-trauki |
| Zerbait jotzean | kinki-kanka |
| Azkar ibiltzean | triki-traka / tirri-tarra |
| Trikitixa | triki-triki-triki |
| Sagarra txikitzean | kirikoketa-kirikoketa |
| Zurrunga egitean | zurrun-zurrun |
| Egurra aizkoraz moztean | taka-taka |
| Platerean edo edalontzian jotzean | kanka |
| Ziztatzean | zizt / zizta / txista |
Bibliografia
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Azken urte hauetan, euskarazko onomatopeiez, gutxienez bi liburu argitaratu dira[5]:
• Santisteban, Karlos: Onomatopeia eta Adierazpen Hotsen Hiztegia, Gero, Bilbo, 2007.
• Ibarretxe Antuñano, Iraide: Hizkuntzaren Bihotzean: Euskal Onomatopeien Hiztegia, Gaiak, Donostia, 2006.
Horiez gain, onomatopeien gaineko informazioa han-hemenka topa daiteke. Interneten eskuragarri, IVAPek argitaratutako Galdezka liburua. 321.-330. orrialdeetan onomatopeien bilduma txiki bat:
• Zenbaiten artean: GaldezkA, IVAP, Zarautz, 2003.
Erreferentziak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]- ↑ «zizta». Euskaltzaindiaren Hiztegia. (Noiz kontsultatua: 2025-08-23.)
- ↑ «zizt». Euskaltzaindiaren Hiztegia. (Noiz kontsultatua: 2025-08-23.)
- ↑ Isabel Arrigain. (1998). Hizkuntzalaritza orokorreko ikastaroa. Ferdinand de Saussure, 100 or..
- ↑ Joseba Aurkenerena. (2018). Euskal onomatopeiak berreskuratzen. zuzeu (kontsulta data: 2025-08-22).
- ↑ «85282 - IRALE» www.irale.hezkuntza.net (kontsulta data: 2018-11-17).
Ikus, gainera
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Kanpo estekak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]- Joseba Aurkenerena: Euskal onomatopeiak berreskuratzen
- Alicia San Juan: Bihotzak taup-taup egiten al dizu? Euskal onomatopeiak!.
- BERRIAko estilo liburua: Euskarazko onomatopeiak eta animalien hotsen izenak.
- EITB: Euskal onomatopeiak [1].
- EHU: Sinbolismo fonetiko bidez sortutako hitzak [2].
- Hainbat egile; IVAPek argitaratuaː GaldezkA. (Ikus 321.-330. orrialdeetan onomatopeien bilduma txiki bat).
- Onomatopeien zerrendak.
| Autoritate kontrola |
|
|---|
Datuak: Q170239
Multimedia: Onomatopoeia / Q170239