Ngũgĩ wa Thiong'o

Ngũgĩ wa Thiong'o
	; (2019) Irudi gehiago
Bizitza
Jaiotza	Kamirithu (en) , 1938ko urtarrilaren 5a (86 urte)
Herrialdea	Kenya
Lehen hizkuntza	kikuyuera
Familia
Seme-alabak	ikusi Mũkoma wa Ngũgĩ (en) ; Wanjiku wa Ngũgĩ (en) ;
Hezkuntza
Heziketa	Leedsko Unibertsitatea ; Makerere University (en) ; Alliance High School (en)
Hizkuntzak	ingelesa; kikuyuera
Jarduerak
Jarduerak	antzerkigilea, eleberrigilea, saiakeragilea, unibertsitateko irakaslea, filosofoa eta idazlea
Enplegatzailea(k)	New Yorkeko Unibertsitatea ; Northwestern Unibertsitatea ; University of Nairobi (en) (1967 - 1977); Yale Unibertsitatea (1989 - 1992); New Yorkeko Unibertsitatea (1992 - 2002); University of California, Irvine (en) (2002 -
Lan nabarmenak	ikusi I Will Marry When I Want (en) ; Matigari ma Njiruungi (en) ; Weep Not, Child (en) ; Decolonising the Mind (en) ; The Upright Revolution, Or Why Humans Walk Upright (en) ;
Jasotako sariak	ikusi International Nonino Prize (2001) ; Lotus Prize for Literature (1973) ; Kataluniako Nazioarteko Saria (2020) ; Doctor honoris causa at University of Bayreuth ;
Kidetza	Arteen eta Zientzien Ameriketako Estatu Batuetako Akademia
	ngugiwathiongo.com

Ngũgĩ wa Thiong'o (AFI: /ŋɡoɣe wa ðiɔŋɔ/; Limuru, Kenya, 1938ko urtarrilaren 5a) kikuyu idazle, akademiko eta ekintzailea da. Mundu osoan ezaguna da bere arrakasta literario eta akademikoengatik: hogeita hamar lan baino gehiago argitaratu ditu ingelesez edota kikuyuz eta hamar doktoretza-titulu lortu ditu mundu osoko unibertsitateetan eta 2019an haren Gerra garaiko ametsak memoria liburua argitaratu zen euskaraz, Literatura Unibertsala bilduman (Olatz Prat itzultzaile)..^[1] Gainera, aktibista da, eta gogotsu aritzen da Afrikako kultura eta hizkuntzen eta giza eskubideen alde.^[2] Ipuinak, saiakerak, antzerki-lanak, nobelak eta haurrentzako liburuak ere idatzi izan ditu.

Kikuyu hizkuntzan argitaratutako Mutiiri egunkaria sortu zuen.

Iraultza bertikala edo zergatik ibiltzen diren gizakiak zutik ipuina 90 hizkuntzatara itzulia izan da, euskaraz ere irakur daiteke 2019tik.^[3] Ahozko literaturako tradizioan idatzita dagoen alegia da, giza gorputzeko atalen arteko eztabaida bat kontatzen duena. Besoek eta hankek gorputzeko atal garrantzitsuenak direla erakutsi nahi dute lehiaketa baten bidez. Animaliek gorputzeko gainerako atalek ere parte hartzen dute eztabaida horretan. Lehiaketak gorputzaren eboluzioa eragingo du gero, eta lehiaketa zena atalen arteko lankidetza bihurtuko da bukaeran.

Bizitza[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Bigarren Mundu Gerraren (1939-1945) testuinguruan jaio eta hazi zen Ngũgĩ, gobernu inperialista britainiarraren eta Mau-Mau gerrillaren (1952-1960) arteko Kenyako independentziagatiko gatazka hasi eta gutxira. 1962an, herrialdearen independentziaren urtean, The Black Hermit («Ermitau beltza») antzezlanarekin hasiera eman zion bere literatura-karrerari.

1962tik 1977ra bitartean, oihartzun handia jaso zuen Kenyan eta nazioartean, bere lanak «Kenya neokolonialaren» kultura- eta gizarte-arazoetan zentratzen baitziren ikuspuntu kritikoarekin; horregatik, Daniel arap Moiren gobernuak kargurik gabe kartzelatu zuen urtebetez.

Amnistia Internazional-en bitartekotzari esker espetxetik irten ondoren, kontzientzia-preso deklaratu baitzuen, jazarpen politikoa izan zuen 1978tik 1982ra bitartean. Urte hartan, azkenean, herrialdetik erbesteratu behar izan zen, lehenik Britainia Handian 1989ra arte, eta gero Amerikako Estatu Batuetan 2002ra arte.

2004an, Ngũgĩk berak eta haren emazte Njeerik bisitaldi labur bat egin zuten Kenyan. Denboraldi horretan, sikarioz osatutako pelotoi batek hotelean eraso egin zien. Gaur egun Kalifornian bizi da, Irvine-n, Kaliforniako Unibertsitateaningelesa eta literatura konparatua irakasten.

Kaliforniako Irvine Unibertsitatearekin lankidetzan jardun du itzulpen- eta interpretazio-arloetan. Mũkoma wa Ngũgĩ idazlearen aita da.

1996an Bartzelonan Hizkuntza Eskubideen Deklarazio Unibertsala babestu zuten pertsona ospetsuetako bat izan zen.^[4]

Idazlanak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Iraultza bertikala edo zergatik ibiltzen diren gizakiak zutik. 2019. Txalaparta. (Ingelesez: The Upright Revolution: Or Why Humans Walk Upright.[1]

The Black Hermit, 1963 (antzerki-lana)
Weep Not, Child, 1964, Heinemann, 1987, Macmillan 2005, ISBN 1-4050-7331-4
The River Between, Heinemann 1965, Heinemann 1989, ISBN 0-435-90548-1
A Grain of Wheat, 1967 (1992), ISBN 0-14-118699-2
This Time Tomorrow (tres obres teatrals), c. 1970
Homecoming: Essays on African and Caribbean Literature, Culture, and Politics, Heinemann, 1972, ISBN 0-435-18580-2
A Meeting in the Dark (1974)
Secret Lives, and Other Stories, 1976, Heinemann, 1992, ISBN 0-435-90975-4
The Trial of Dedan Kimathi (antzerki-lana), 1976, ISBN 0-435-90191-5, African Publishing Group, ISBN 0-949932-45-0
Ngaahika Ndeenda: Ithaako ria ngerekano (I Will Marry When I Want), 1977 (obra teatral), Heinemann Educational Books (1980)
Petals of Blood (1977) Penguin, 2002, ISBN 0-14-118702-6 (espainieraz, Pétalos de sangre, Elefanta Editorial, 2014, ISBN
Caitaani mutharaba-Ini (Devil on the Cross), 1980
Writers in Politics: Essays, 1981, ISBN 978-0-85255-541-5 (UK), ISBN 978-0-435-08985-6 (US)
Education for a National Culture, 1981
Detained: A Writer's Prison Diary, 1981
Caitaani mutharaba-Ini (Devil on the Cross), Heinemann, 1982, ISBN 0-435-90200-8
Barrel of a Pen: Resistance to Repression in Neo-Colonial Kenya, 1983
Decolonising the Mind: The Politics of Language in African Literature, 1986, ISBN 978-0-85255-501-9 (UK), ISBN 978-0-435-08016-7 (US).
Mother, Sing For Me, 1986
Writing against Neo-Colonialism, 1986
Njamba Nene na Mbaathi i Mathagu (Njamba Nene and the Flying Bus), 1986 (haurrentzako liburua)
Matigari ma Njiruungi, 1986
Njamba Nene na Chibu King'ang'i (Njamba Nene and the Cruel Chief), 1988 (haurrentzako liburua)
Matigari, Heinemann, 1989, Africa World Press 1994, ISBN 0-435-90546-5
Bathitoora ya Njamba Nene (Njamba Nene's Pistol), (llibre infantil), 1990, Africa World Press, ISBN 0-86543-081-0
Moving the Centre: The Struggle for Cultural Freedom, Heinemann, 1993, ISBN 978-0-435-08079-2 (US) ISBN 978-0-85255-530-9 (UK).
Penpoints, Gunpoints and Dreams: The Performance of Literature and Power in Post-Colonial Africa (The Clarendon Lectures in English Literature 1996), Oxford University Press, 1998. ISBN 0-19-818390-9
Mũrogi wa Kagogo (Wizard of the Crow), 2004, East African Educational Publishers, ISBN 9966-25-162-6; 2006, Secker, ISBN 1-84655-034-3
Something Torn and New: An African Renaissance, Basic Civitas Books, 2009, ISBN 978-0-465-00946-6
Dreams in a Time of War: a Childhood Memoir, Harvill Secker, 2010, ISBN 978-1-84655-377-6 Euskaraz 2019an Gerra garaiko ametsak memoria liburua argitaratu zen euskaraz, Literatura Unibertsala bilduman (Olatz Prat itzultzaile); Katalanez: Somnis en temps de guerra. Records d'infantesa. Traducció de Josefina Caball. Raig Verd, 2016, ISBN 978-84-16689-13-2; espainieraz, Sueños en tiempos de guerra. Memoria de infancia, Barcelona: Rayo Verde, 2016, ISBN 978-84-16689-19-4)
In the House of the Interpreter: A Memoir, Pantheon, 2012, ISBN 978-0-30790-769-1. Katalanez: A la casa de l'Intèrpret. Traducció de Josefina Caball. Barcelona: Raig Verd, 2017.