Cristina Calderón

Cristina Calderón
	; Irudi gehiago
Bizitza
Jaiotzako izen-deiturak	Cristina Calderón Harban
Jaiotza	Puerto Williams, 1928ko maiatzaren 24a
Herrialdea	Txile
Bizilekua	Villa Ukika (en)
Talde etnikoa	Yagana
Lehen hizkuntza	Yagana
Heriotza	Hospital Clínico de Magallanes (en) , 2022ko otsailaren 16a (93 urte)
Heriotza modua	berezko heriotza: COVID-19a
Familia
Seme-alabak	ikusi Lidia González (en) ;
Anai-arrebak	ikusi Úrsula Calderón (en) ;
Hezkuntza
Hizkuntzak	Yagana; txiletar gaztelaina
Jarduerak
Jarduerak	abeslaria, etnografoa, artisaua, idazlea, kultura-ekintzailea eta lexikografoa
Jasotako sariak	ikusi Living Human Treasures (Chile) (2009) ;
Musika instrumentua	ahotsa
Sinesmenak eta ideologia
Erlijioa	kristautasuna
Alderdi politikoa	hautagai independente

Cristina Calderón, (Robalo, Navarino Irla, Patagonia, 1928ko maiatzaren 24a – Punta Arenas, 2022ko otsailaren 22a) Yagan hizkuntzaren azken hiztuna izan zen, 93 urterekin hil zen 2022an.

Biografia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

2003an Ursula ahizpa hil zitzaionetik jaganera norekin hitz egin ez zuela zioen Calderonek. 2012an Emelinda Acuña hil zenetik, Cristina Calderón zen hiztun bakarra, eta berari esker hainbat datu bildu dira hizkuntza eta ahozko tradizioari buruz.^[1]

Yaganaren azken hiztuna izateaz gain, haren defendatzaile sutsua zen. Txileko Kultura eta Arteen Kultura Kontseiluak "bizirik dagoen ondare" izendatu zuen Calderon 2009an. 1928an jaio zen, Villa Ukikan, Puerto Williamsetik gertu, eta han bizi izan da beti; saskigile izan zen.

Berak 9 urte izan zituen arte ez zuen ikasi gaztelera, baina Txileko agintariek ia desagertzeraino eraman zuten hizkuntza XX. mendean, eta transmisioa eten egin zen.

Zazpi seme-alaba izan zituen Calderonek, eta, alabak azaldu duenez, herri indigenek Txilen jasaten duten arrazakeriaren eta bazterkeriaren eraginez, ez zien horiei yagana irakatsi. «Orduan denek hitz egiten zuten yaganera, baina hiltzen hasi ziren, eta ni bakarrik geratu nintzen. Haurrek ez zuten ikasi nahi izan. Lotsa zuten. Zuriek barre egiten zieten», aitortu zuen Calderonek El País egunkarian.

Yagan hizkuntza[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Sakontzeko, irakurri: «Yagan hizkuntza»

Yagan hizkuntza Yagan herriaren hizkuntza zen, Suaren lurraldeko uharteetan hitz egiten zena. Ofizialki zegoen hiztun bakarra 2022ko otsailaren 16an hil zen. Dena den, Navarino uhartean berpizteko saioak burutzen ari dira, Puerto Williams hiriburuan batez ere.

Ingelesa-Yagan hiztegi historiko^[2] bat sortu zuten 1865ean. Jaganerak 34.000 hitz inguru zituen. Geroago Cristina Zarraga-k (hizkuntza ikasi duena eta Cristina Calderón zenaren biloba dena) gaztelania-yaghan hiztegi bat landu zuen amonarekin.^[3]^[4]

2019tik hizkuntza batek galtzeko arriskua neurtzeko UNESCOk erabiltzen duen sailkapenaren arabera Yaganaren egoera "kritikoki arriskuan" zegoen, hau da, azken egoeraren ("galduta") egoeraren atarikoan zegoen.^[5]