Lankide:Joxan Garaialde/Erdialdeko Amerikako historia

Artikulu nagusia: «Erdialdeko Amerika»

Erdialdeko Amerikako historiak, azpikontinentean lehen giza-asentamenduetatik hasita, azpikontinentean gertatutako gertaerak biltzen ditu.

Espainiaren konkista baino lehen (1492)[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Artikulu nagusia: «Maien zibilizazioa»

Kolonaurreko garaian, Erdialdeko Amerikako kulturak etengabeko gerra hedapenean, sabotajeetan eta elkarren arteko lehian bizi ziren. Erdialdeko Amerikako lurralde gehiena mesoamerikar jatorriko zibilizazioaren parte zen, zeinaren jatorrizko gizarteek iparraldean Mexiko erdialdetik Costa Ricako ipar-mendebaldera arteko lurrak hegoaldean okupatzen zituzten eta beren muga barruan konfederazioak eta tribu indigenak tributu eta ustiapenaren mende jartzen zituzten; bien bitartean, Chibcha jatorriko zibilizazioak hartzen zuen ekialdeko El Salvador, Honduras eta Nikaraguaren lurraldeak, eta Costa Rica iparraldean eta Panama arte hegoaldean. Eskualde osoko kolonaurreko kulturak, elkarren artean eta Hego Amerikarekin, merkataritzan eta gerran aritu ziren, merkataritza-gune berriak sortuz iparraldeko eta hegoaldeko bi kultura-eremu kontinentalen arteko trantsizio-eremu deituriko horretan.

Erregistro arkeologikoek ez digu Erdialdeko Amerika populatu zuten kolonaurreko herri askoren jatorria ondorioztatzen uzten. Neurri handi batean, Europarren etorreran dokumentatutako kultura gehienak Erdialdeko Amerikan, modu indigenan, sortu zirela dirudi, nahiz eta badirudien Erdialdeko Amerikako herri batzuk iparraldetik Mesoamerikara migratu zirela garai nahiko berritan. Ebidentzia linguistikoek erakusten dute pipilek (Uto-aztekak) eta Chorotegek (otomangueak) iparraldeko hizkuntzekin zerikusirik duten hizkuntzak hitz egiten zituztela, eta, beraz, haien jatorria Mesoamerikan kokatu behar da. Erdialdeko Amerikako beste herri garrantzitsu batzuk, hala nola lenkak, kunak, payak, nasoak edo bribriak, jatorri etnikoa Ertamerikan bertan dutela dirudi. Familia linguistikoen azterketak Erdialdeko Amerikako antzinako herrien harreman etnogenikoak ulertzen lagun dezake. Erdialdeko Amerikako kolonaurreko hizkuntza-familia nagusiak Maia hizkuntzak dira (Erdialdeko Amerikatik kanpo ere badu presentzia), esaterako, Xinkera, Lenmichí (Lenkera, Misumalpa eta Chibchense).

Erdialdeko Amerikako nazioen historia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Erreferentziak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Bibliografia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

* Arévalo Martínez, Rafael (1945). ¡Ecce Pericles!. Guatemala: Tipografía Nacional. (Gaztelaniaz)

Gómez Carrillo, Agustín (1900). Elementos de la historia de Centroamérica. Madrid, España: Imprenta de Hernando y Compañía. (Gaztelaniaz)
González Davison, Fernando (2008). La montaña infinita; Carrera, caudillo de Guatemala. Guatemala: Artemis y Edinter. ISBN 84-89452-81-4. (Gaztelaniaz)
Hernández de León, Federico (1959). «El capítulo de las efemérides». Diario La Hora (Guatemala). (Gaztelaniaz)
Hernández de León, Federico (1930). El libro de las efemérides. Guatemala: Tipografía Sánchez y de Guise. (Gaztelaniaz)
Martínez Peláez, Severo (1990). La patria del criollo; ensayo de interpretación de la realidad colonial guatemalteca. México: Ediciones en Marcha. (Gaztelaniaz)
Peloso, Vincent C.; Tenenbaum, Barbara A. (1996). Liberals, politics, and power; state formation in Nineteenth-Century Latin America (ingelesez). Georgia, EE.UU.: University of Georgia Press. ISBN 978-0-8203-1800-4.
Pérez Brignoli, Héctor; Sawrey, Ricardo; Stettri, Susana (1985). A brief history of Central America (ingelesez) I. Madrid: U. C. Press. ISBN 0520068327. 2010-04-03an begiratua.
Reyes, Rafael (1885). Nociones de Historia del Salvador. San Salvador, El Salvador: Imprenta Francisco Sagrini. (Gaztelaniaz)
RIALP (1992). «Emancipación y nacionalidades americanas». Historia general de España y América. Tomo XIII. Madrid, España: RIALP. (Gaztelaniaz)
Rieu-Millan, Marie Laure (1990). Los diputados americanos en las Cortes de Cádiz: Igualdad o independencia. Madrid: Consejo Superior de Investigaciones Científicas. ISBN 978-8400070915. (Gaztelaniaz)
Squier, Ephraim George (1852). Nicaragua, its people, scenery, monuments and the proposed Interoceanic Canal (ingelesez). New York, EE.UU.: D. Appleton and Co.
Stephens, John Lloyd; Catherwood, Frederick (1854). Incidents of travel in Central America, Chiapas, and Yucatan (ingelesez). Londres, Inglaterra: Arthur Hall, Virtue and Co.
Taracena, Arturo (1999). Invención criolla, sueño ladino, pesadilla indígena, Los Altos de Guatemala: de región a Estado, 1740-1871. Guatemala: CIRMA. Originaletik artxibatua 2016-01-09an. 2015-05-05ean begiratua. (Gaztelaniaz)
Williams, Mary Wilhelmine (1920). «The ecclesiastical policy of Francisco Morazán and the other Central American liberals». The Hispanic American Historical Review III (2).
Woodward, Ralph Lee, Jr. (2002). «Rafael Carrera y la creación de la República de Guatemala, 1821–1871». Serie monográfica (CIRMA y Plumsock Mesoamerican Studies) (12). ISBN 0-910443-19-X. Originaletik artxibatua 2019-03-01ean. 2015-05-05ean begiratua. (Gaztelaniaz)
Woodward, Ralph Lee, Jr. (1993). Rafael Carrera and the Emergence of the Republic of Guatemala, 1821-1871 (líneako argitalpena) (ingelesez). Athens, Georgia EE.UU.: University of Georgia Press. 2014-12-28an begiratua.

Kanpo estekak[aldatu | aldatu iturburu kodea]