Luviarrak
Luvitak, luviarrak edo luvitarrak Anatoliako herri zahar bateko kideak ziren, indoeuropar familiako luvitera hizkuntzan hitz egiten zutenak. Brontze Aroan, luvitak Hititen inperioko biztanleriaren zati izan ziren, eta Kizzuwatna bezalako estatua gobernatzen zuten, besteak beste. Hititen Erresuma berriaren garaian, inperioan luvitera hizkuntza nagusitu zen komunikazio ofizialean. Burdin Aroaren hasieran, luvitera hiztunek zenbait estatu berri sortu zituzten Siriako iparraldean, historiografiak erresuma, edo estatu, luvitak, hitita-berriak, luvio-aramearrak edo sirio-hititak izenordainaz izendatzen dituenak. Luviarrak, neurri handi batean, beren hizkuntzagatik ezagutzen dira, luvitera, eta ez dago argi zenbateraino osatu zuten talde kultural edo politiko bateratu bat.
Historia[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Jatorria[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Ez dago adostasunik luviarren jatorriari buruz. Armenia[1], Iranen[1], Balkanetan eta Estepa pontikoan egon zela iradoki da.[2][3][4]
Ez dakigu nola iritsi zifren Anatoliara. Craig Melchert hizkuntzalariak iradoki zuen Demirci Hüyük kulturarekin zerikusia zutela, eta horrek esan nahi du Traziatik Anatolian sartu bide zirela K.a. 3000 inguruan.[5] Baina sinesgarriagoa da Aras ibaian zehar eta Cilicia zeharkatuz mendebalderantz eraman zituen migrazio-bide bat hartu izana. Modu horretan, aitzin-luvita haiek, Kura–Araxes[oh 1] kultura delakoa azkar hedatuko zuten.[6][7] Luviera hizkuntza Hititen eskualdea izan zena baina eremu geografiko zabalgoan hitz egin zela uste da.[8]
Tarteko Brontze Aroan[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Luvitak K.a. 2000. urtearen inguruan agertu ziren lehen aldiz erregistro historikoan, Kültepeko asiriar inperioaren merkataritza koloniako dokumentuetan, izen pertsonaletan eta mailegu-hitzetan. Kültepe koloniako (Kanesh eta Nesha izenak ere erabiltzen dira) dokumentazio hori K. a. 1950etik 1700era datatua dago, eta testu horien azterketak frogatzen du luvita eta Hititwera ordurako bi hizkuntza ezberdin zirela. Luvitak seguru asko Anatoliako hegoaldean eta mendebaldean bizi ziren, eta agian Purushandan zentro politikoa zuten. Une horretan Anatolian zeuden asiriar kolonoek eta asiriar merkatariek inolako bereizketarik gabe, nuwaʿum izenaz aipatzen dituzte bertakoak. Termino hori luviteratik eratorria dirudi.
Hititen garaia[aldatu | aldatu iturburu kodea]
K.a. XVII. mendeko hititen Erresuma zaharraren garaiko legeek Palā eta Luwia eskualdeekin zerikusia zuten kasuak jasotzen dituzte. Hattusa eta Luwiaren arteko akordioei esker merkatariak eta lekualdatuak herrialde batetik bestera aldatu zirela dirudi.[9]
Hititen garaian, Kizzuwatnako erresuman beren luviteraren dialektoa zuen, Hattusan hitz egiten zena ez bezalakoa. Kizzuwatna Ziliziari hititek eta luvitek ematen zioten izena zen. Hititek K.a. XVI. mendean hartu zuten eremua, baina 1500. urtearen inguruan, eskualdea altxatu eta Kizzuwatnako erresuma bihurtu zen. Bertako agintariak "Errege Handi" titulua erabili zuen, agintari hitita bezala. Telipinu hitita erregeak itun bat adostu behar izan zuen Išputaḫšu erregearekin, eta haren ondorengoek ituna berritu egin zuten. Pilliya erregearenpean, Mitanni Kizzuwatnako basailu bihurtu zen. 1420. urtearen inguruan, Mitaniko Šunaššura erregeak Kizzuwatnaren kontrolari uko egin zion, eta aliantza bat egin zuen Tudhalia I. errege hititarekin.
Anatoliako mendebaldeko erresumek, hala nola Sehak, Arzawak eta Wilusak, luvitera hiztunen populazioak izan zuten hein batean bederen, nahiz eta gaur egungo ebidentziak zalantzak sortzen dituen.
Ekialdeko Institutuko Petra Goedegebuurek argudiatu du luvitera hitz egin zela Egeoko ekialdeko kostatik Melideraino (Malatya eskualdean) eta iparralderaino, Hititen Erresumaren garaian Alacahöyükeraino.[8]
Hititen ondorengo garaia. Luvio-armear printzerriak[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Hittite Inperioa (1180 BCE) kolapsatu ondoren, zenbait printzerri txiki garatu ziren Siriako iparraldean eta Anatoliako hego-mendebaldean. Anatoliaren hegoaldean, Tabal zegoen, seguruenik zenbait hiri-estatu txikiz osatutakoa, Zilizian Quwe zegoen, Siriako iparraldean Gurgum, Eufrates ibaian Melid, Kummuh, Carchemish eta (ibaiaren ekialdean) Masuwara; Orontes ibaian, berriz, UnqiTin eta Hamath.
Erresuma horietako printze eta merkatariek luviterazko hieroglifikoak erabiltzen zituzten inskripzioetan, ezagutzen den azkena, K.a. VIII. mendean idatzi zen. Bereziki garrantzitsua da Azatiwada printzearen Karetepeko idazkun elebiduna. Fenizieraz eta luviterazko hieroglifikoetan idatzita, hieroglifikoak itzultzeko aukera eman zuen. Turkiako Osmaniye probintzian dagoen Kaletepen aurkitu zelako eman zitzaion izen hori.
Estatu horiek suntsitu eta Inperio Neoasiriarrean (K.a. 911–605) sartu ziren K.a. IX. mendean.[10]
Oharrak[aldatu | aldatu iturburu kodea]
- ↑ Kura-Aras kultura izen bereko ibaien artean garatu zen, egungo Armenia, Georgia, Azerbaijan eta Kaukason, III. milurtaan.
Erreferentziak[aldatu | aldatu iturburu kodea]
- ↑ a b Reich, David (2018), Who We Are and How We Got Here: Ancient DNA and the New Science of the Human Past, Knopf Doubleday Publishing Group
- ↑ Haak, Wolfgang; Lazaridis, Iosif; Patterson, Nick; Rohland, Nadin; Mallick, Swapan; Llamas, Bastien; Brandt, Guido; Nordenfelt, Susanne et al.. (10 February 2015). «Massive migration from the steppe is a source for Indo-European languages in Europe» bioRxiv 522 (7555): 207–211. doi:. OCLC .5048219 PMID 25731166. Bibcode: 2015Natur.522..207H..
- ↑ Allentoft, Morten E.; Sikora, Martin; Sjögren, Karl-Göran; Rasmussen, Simon; Rasmussen, Morten; Stenderup, Jesper; Damgaard, Peter B.; Schroeder, Hannes et al.. (2015). «Population genomics of Bronze Age Eurasia» Nature 522 (7555): 167–172. doi:. PMID 26062507. Bibcode: 2015Natur.522..167A..
- ↑ Mathieson, Iain; Lazaridis, Iosif; Rohland, Nadin; Mallick, Swapan; Llamas, Bastien; Pickrell, Joseph; Meller, Harald; Guerra, Manuel A. Rojo et al.. (14 March 2015). «Eight thousand years of natural selection in Europe» bioRxiv: 016477. doi:..
- ↑ H. Craig Melchert: The Luwians. Brill 2003, ISBN 90-04-13009-8, S. 23–26.
- ↑ Frangipane, Marcella. (2015). «Different types of multiethnic societies and different patterns of development and change in the prehistoric Near East» Proceedings of the National Academy of Sciences 112 (30): 9182–9189. doi:. OCLC .4522825 PMID 26015583. Bibcode: 2015PNAS..112.9182F..
- ↑ Geoffrey D. Summers, The Early Trans-Caucasian Culture in Iran: Perspectives and problems. Paléorient 2014 Volume 40 Numéro 2 pp. 155-168
- ↑ a b «Lecture by Petra Goedegebuure about "Anatolians on the Move" | Institute for the Study of Ancient Cultures» isac.uchicago.edu (Noiz kontsultatua: 2023-10-13).
- ↑ H. Craig Melchert: The Luwians. Brill 2003, ISBN 90-04-13009-8, pp. 28 f.
- ↑ Georges Roux – Ancient Iraq
Bibliografia[aldatu | aldatu iturburu kodea]
- Blum, Hartmut. (2003). “Luwier in der Ilias?”,Troia – Traum und Wirklichkeit: Ein Mythos in Geschichte und Rezeption, in: Tagungsband zum Symposion im Braunschweigischen Landesmuseum am 8. und 9. Juni 2001 im Rahmen der Ausstellung “Troia: Traum und Wirklichkeit”. Braunschweig: Braunschweigisches Landesmuseum.. , 40–47. orr. or. ISBN 3-927939-57-9..
- (Ingelesez) Cryce, Trevor R.. (2002). Life and Society in the Hittite World. New York: Oxford University Press ISBN 9780199241705..
- Bryce, Trevor R.. (2005). The Kingdom of the Hittites. New York: Oxford University Press ISBN 9780199279081..
- Bryce, Trevor R.. (2012). The World of The Neo-Hittite Kingdoms: A Political and Military History. New York: Oxford University Press ISBN 9780191505027..
- Bryce, Trevor R.. (2016). «The Land of Hiyawa (Que) Revisited» Anatolian Studies 66: 67–79. doi:..
- Collins, Billie Jean; Bachvarova, Mary R.; Rutherford, Ian C.. (2008.
- Gilibert, Alessandra. (2011). Syro-Hittite Monumental Art and the Archaeology of Performance: The Stone Reliefs at Carchemish and Zincirli in the Earlier First Millennium BCE. Berlin-New York: Walter de Gruyter ISBN 9783110222258..
- Hawkins, John David. (1982). The Cambridge Ancient History. 3 Cambridge: Cambridge University Press, 372–441 or. ISBN 9780521224963..
- Hawkins, John David. (1994). Anatolian Iron Ages. 3 London-Ankara: British Institute of Archeology at Ankara, 91–94 or. ISBN 9781912090693..
- Hawkins, John David. (1995a). Civilizations of the Ancient Near East. 2 New York: Simon & Schuster Macmillan, 1295–1307 or. ISBN 9780684197210..
- Hawkins, John David. (1995b). Studio Historiae Ardens: Ancient Near Eastern Studies. Istanbul: Nederlands Historisch-Archaeologisch Instituut te Istanbul, 75–86 or. ISBN 9789062580750..
- Hawkins, John David. (1995c). Neo-Assyrian Geography. Roma: Università di Roma, 87–101 or..
- H. Craig Melchert, ed. The Luwians. Leiden: Brill, 2003, ISBN 90-04-13009-8.
- hemen ere bai: Die Hethiter und ihr Reich. Exhibition catalog. Stuttgart: Theiss, 2002, ISBN 3-8062-1676-2.
- Melchert, Craig. (2020). A Companion to Ancient Near Eastern Languages. Hoboken: John Wiley & Sons, 239–256 or. ISBN 9781119193296..
- Osborne, James F.. (2014). «Settlement Planning and Urban Symbology in Syro-Anatolian Cities» Cambridge Archaeological Journal 24: 195–214. doi:..
- «Exploring the Lower Settlements of Iron Age Capitals in Anatolia and Syria» Antiquity 91: 90–107. doi:..
- Osborne, James F.. (2020). The Syro-Anatolian City-States: An Iron Age Culture. New York: Oxford University Press ISBN 9780199315833..
- Simon, Zsolt. (2019). Aramaean Borders: Defining Aramaean Territories in the 10th–8th Centuries B.C.E.. Leiden-Boston: Brill, 125–148 or. ISBN 9789004398535..
- Yakubovich, Ilya S.. (2010). Sociolinguistics of the Luvian Language. Leiden: Brill ISBN 9789004177918..
- Zangger, Eberhard. (2016). The Luwian Civilisation: The Missing Link in the Aegean Bronze Age. Istanbul: Yayinlari ISBN 9786059680110..). Anatolian Interfaces: Hittites, Greeks and their Neighbours. London: Oxbow Books.
Kanpo estekak[aldatu | aldatu iturburu kodea]
- 2009. Luwian Studies Luwian Studies Fundazioa. Suitza
- Luwian Studies YouTube kanala.
- Eberhard Zangger eta Serdal Mutlu, (2023 urtarrila). "Putting the Luwian Culture on the Map". The American Society of Overseas Research (ASOR), 11. lib., 1 zk.
