Sale
| Sale سلا ⵙⵍⴰ | ||
|---|---|---|
| hiri handia | ||
 | ||
| ||
| Administrazioa | ||
| Herrialdea |  Maroko | |
| Eskualdea | Rabat-Sale-Kenitra | |
| Prefektura | Salé Prefecture | |
| Jatorrizko izena | سلا ⵙⵍⴰ | |
| Posta kodea | 11000 | |
| Geografia | ||
| Koordenatuak | 34°03′00″N 6°49′00″W / 34.05°N 6.81667°W | |
 | ||
| Altitudea | 116 m | |
| Demografia | ||
| Biztanleria | 945.101 (2024) 94.698 (2014) | |
| Etxebizitzak | 256.144 | |
| Informazio gehigarria | ||
| Ordu eremua | Europa Erdialdeko Ordua | |
| villedesale.ma | ||
Sale[1] (arabieraz: سلا, salā, salaː ahoskatua; amazigeraz: ⵙⵍⴰ, Sla) Marokoko hiria da, Ozeano Atlantikoaren kostaldean kokatuta dagoena. Bertan pirateriatik bizi zen eta urte gutxi iraun zuen Saleko Errepublika kokatuta zegoen.
Salek gertuko Rabat eta Temara hiriekin batera, gune-metropolitarra osatzen du, 2005ean 2,5 milioi biztanle zituena.
Historia
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Jatorriz, Sala Colonia izeneko lantegi erromatarra izan zen. Hiria bera X. mendean sortu zen, Beni Ifren leinu berberearen hiriburua izan zenean. Ondoren, almohadeen (XII. mendea) eta marindarren (XIV. mendea) agintaldietan garatu zen, Fez eta Marrakex lotzen zituen ibilbidean zuen kokapen estrategikoari esker eta Maroko eta Europaren arteko itsas trukerako gune nagusia zen portuari esker. 1163 eta 1184 artean eraikitako meskita handiari eta madrasa edo ikasketa islamikoen zentroari esker, Marokoko erlijio-gune garrantzitsuenetako bat ere izan zen. 1260an Alfontso X.a Jakitunaren flota gaztelar batek eraso eta su eman zion, harresi bat eraikiz.
Ibaiaren beste aldean Sale Berria zegoen, Rabat ere deitua, XII. mendearen hasieran eraikia, antzinako gotorleku edo ribat baten inguruan. 1605ean, Jack Ward pirata anglo-otomandarraren banda iritsi zen Salera, eta han finkatu ziren pirata ingelesak edo holandarrak.[2] 1610etik aurrera, Espainiatik kanporatutako milaka errefuxiatu morisko iristsi ziren bi hirietara, eta horrek esan nahi du biztanleria eta jarduera nabarmen handitu direla hirian. Hauek bi uholdeetan iritsi ziren: Lehena, Hornachosetik zetorrena, bertako biztanleak mandatariak zirelarik eta, beraz, pribilegio batzuk zituztenez, Iberiar penintsulatik alde egin ahal izan zuten beren ondasunen zati batekin, borondatez. Hornachostarren ondoren beste morisko batzuk etorri ziren, ondasunik eta ohorerik gabe kanporatuak, mendekua itsas bandolerismoan edo piraterian bilatu zutenak; adibidez, 1625eko udako afrikar raziek, Ingalaterrako hegoaldean, Salen saltzeko garraiaturiko 1.000 esklabo ingeles hartu zituzten.[3] Hornachostarrek itsasontziak armatu zituzten bitartean, beste morisko batzuek osatu zituzten lehen tripulazioak.
Hazkunde ekonomikoa hain izan zen handia, ezen, Rabat hedatu eta Salerekin elkartu ondoren, 1627an Rabat eta Sale errepublika independente bihurtu baitziren, Bi Ertzetako Errepublika deitua, Bu Regreg edo, modu lauagoan, Saleko Errepublika, kortsarioek zuzendua (garaiko espainiar kroniketako «pirata berberiskoak») eta batez ere pirateriari eskainia, eta horrek 1629ko uztailaren 20an frantziar flota baten bonbardaketa ekarri zion. 1660-1664ko Saleko setioaren ondoren, Khadir Ghaïlanek Rabat hartu zuen, Saleko errepublika amaituz, alauien subiranotasunapean geratu zena.[4]
Benetako gainbehera 1755eko Lisboako lurrikara deiturikoak, epizentroa Lisboatik eta Rabatetik distantzia berera zuenak, tsunami bat eragin zuenean etorri zen, Bu Regreg ibaia etengabe desbideratu zuena, ordura arte harresien barruan burutsu zegoen portua desgaitu zuelarik. Erresumako portu nagusia, orduan, Essauirara (Mogador) mugitu zen, nahiz eta Salek 1829. urte berantiarrera arte nolabaiteko jarduera korsariari eutsi.
1912an Marokoko Protektoratu Frantsesa ezarri zuten, Rabat hiriburu zela. Ordura arte hiri txikia izan zena administrazio-hiri handi bihurtu zen, eta Sale apur bat baztertuta geratu zen, nahiz eta kultura- eta erlijio-gune izaten jarraitu zuen, bere bizilagun europazalearen aurrean. Saleko portuak bere garrantzi komertzial guztia galdu zuen, eta arrantza-portu gisa bakarrik mantendu zen.
1957an, bi hiriak lotzen dituen lehen zubia inauguratu zuten.
Kultura
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Gaur egun, turistek gutxi bisitatzen duten hiria da Sale, eta Rabatekin alderatuta, biztanleria kontserbadoreagoa du. Azken hori da, hain zuzen ere, bere erakargarritasuna; izan ere, leku marokoar tipiko eta mendebaldar eragin gutxiagokoa bihurtzen du, eta hori bere medinan egiazta daiteke. Bere monumenturik garrantzitsuena Meskita Nagusia da.
Hiriak ez du gaueko bizitzarik eta askorentzat Rabateko logela-hiria da. Dena den, bere kafeak leku atsegina dira jendearekin partekatzeko, beti ere Marokoko te gozo baten ondoan.
Futbolzaleentzat, herriko taldea AS Salé (ASS) da, gaur egun Marokoko futbolaren lehen mailan lehiatzen dena.
Demografia
[aldatu | aldatu iturburu kodea]| Urtea | Udalerria | Aglomerazioa |
|---|---|---|
| 1912 | 19.000 | 46.000 |
| 1936 | 32.000 | 115.000 |
| 1952 | 47.000 | 203.000 |
| 1960 | 77.000 | 311.000 |
| 1971 | 159.000 | 545.000 |
| 1982 | 328.000 | 918.000 |
| 1994 | 580.000 | 1.337.000 |
| 2004 | 761.000 | 1.624.000 |
| 2005 | 780.000 | 1.655.000 |
| 2010 | 870.000 | 1.800.000 |
| 2014 | 890.403 | 1.781.740 |
| Iturria: Abdellatif Fadloullah, Rabateko Unibertsitatea[5] Marokoko errolda nagusia | ||
| Barrutia | 1994ko biztanleria | 2004ko biztanleria | 2014ko biztanleria |
|---|---|---|---|
| Bab Lamrissa | 114.120 | 140.383 | 174.934 |
| Bettana | 102.142 | 103.165 | 95.291 |
| Hssaine | 74.930 | 163.672 | 214.540 |
| Layayda | 83.777 | 118.233 | 153.361 |
| Tabriquet | 204.881 | 234.733 | 252.277 |
Salek, Rabat hiriarekin batera (Rabat, Touarga eta Témara udalerriak barne) barruti bat osatzen du. Barrutia, 2004ko eta 2014ko errolden artean, 1.613.615 biztanletik 1.781.740 biztanle izatera pasa da.
| Udalerria | 2004ko biztanleria | 2014ko biztanleria |
|---|---|---|
| Sale | 760.186 | 890.403 |
| Rabat | 621.480 | 573.895 |
| Touarga | 6.452 | 3.932 |
| Témara | 225.497 | 313.510 |
| Guztira | 1.613.615 | 1.781.740 |
Banaketa administratiboa
[aldatu | aldatu iturburu kodea]| Izean | Kodea | Mota | Etxeak | Biztanleria (2004) | Atzerritarrak | Marokoarrak |
|---|---|---|---|---|---|---|
| Bab Lamrissa | 441.01.03. | Barrutia | 31744 | 140383 | 194 | 140189 |
| Bettana | 441.01.05. | Barrutia | 21200 | 103165 | 261 | 102904 |
| Hssaine | 441.01.06. | Barrutia | 34971 | 163672 | 97 | 163575 |
| Layayda | 441.01.07. | Barrutia | 21238 | 118233 | 35 | 118198 |
| Tabriquet | 441.01.09. | Barrutia | 49107 | 234733 | 227 | 234506 |
| Shoul | 441.03.01. | Nekazal-herria | 3304 | 19706 | 1 | 19705 |
| Sidi Bouknadel | 441.03.03. | Nekazal-herria | 6933 | 43593 | 20 | 43573 |
Klima
[aldatu | aldatu iturburu kodea]  Datu klimatikoak (Sale (Rabat–Sale Airportua) 1991–2020, muturrekoak 1943–2024) 
| |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Hila | Urt | Ots | Mar | Api | Mai | Eka | Uzt | Abu | Ira | Urr | Aza | Abe | Urtekoa |
| Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C) | 30.0 | 31.0 | 35.8 | 37.6 | 43.0 | 43.7 | 47.2 | 45.8 | 42.3 | 38.7 | 35.1 | 30.0 | 47.2 |
| Batez besteko tenperatura maximoa (°C) | 17.4 | 18.2 | 20.2 | 21.2 | 23.6 | 25.6 | 27.2 | 27.8 | 26.6 | 24.8 | 21.1 | 18.6 | 22.7 |
| Batez besteko tenperatura (ºC) | 12.3 | 13.0 | 14.8 | 16.0 | 18.5 | 20.8 | 22.6 | 23.1 | 21.7 | 19.6 | 15.9 | 13.7 | 17.7 |
| Batez besteko tenperatura minimoa (°C) | 7.2 | 7.8 | 9.5 | 10.9 | 13.3 | 15.9 | 17.9 | 18.3 | 16.8 | 14.4 | 10.8 | 8.8 | 12.6 |
| Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C) | -3.2 | -2.6 | -1.0 | 3.5 | 5.3 | 9.0 | 10.0 | 11.0 | 10.0 | 7.0 | 0.0 | 0.3 | -3.2 |
| Pilatutako prezipitazioa (mm) | 80.9 | 60.5 | 62.6 | 42.3 | 17.9 | 3.6 | 0.4 | 0.6 | 13.7 | 54.9 | 94.3 | 90.2 | 521.9 |
| Prezipitazio egunak (≥ 1.0 mm) | 7.6 | 6.4 | 6.4 | 5.3 | 2.7 | 0.8 | 0.2 | 0.3 | 1.9 | 5.2 | 7.4 | 7.6 | 51.8 |
| Eguzki orduak | 179.9 | 182.3 | 232.0 | 254.5 | 290.5 | 287.6 | 314.7 | 307.0 | 261.1 | 235.1 | 190.5 | 180.9 | 2916.1 |
| Hezetasuna (%) | 82 | 82 | 80 | 78 | 77 | 78 | 78 | 79 | 80 | 79 | 80 | 83 | 80 |
| Iturria (1): NOAA (eguzkia, 1961-1990)[6][7] | |||||||||||||
| Iturria (2): Deutscher Wetterdienst (hezetasuna, 1973–1993),[8] Météo Climat (tenperatura-errekorrak)[9] | |||||||||||||
Herri eta hiri senidetuak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Erreferentziak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]- ↑ Euskaltzaindia. Ekialde Hurbileko eta Ipar Afrikako toponimia. .
- ↑ (Ingelesez) Leer, Miranda. (2023-10-24). The Life of the Pirate John Ward. .
- ↑ (Ingelesez) Milton, Giles. (2005). White Gold • The Extraordinary Story of Thomas Pellow and North Africa's One Million European Slaves. (Large Print. argitaraldia) Oxford: Isis Publishing Ltd, 14 or. ISBN 0-7531-5647-4..
- ↑ (Ingelesez) «Ghailan, the restless warlord of northern Morocco» Yabiladi.com.
- ↑ a b Abdellatif Fadloullah, Université de Rabat, Maroc, « Explosion urbaine et maîtrise de la croissance des grandes agglomérations marocaines : le cas de la capitale », Université du Maine Le Mans (France)/CNRS
- ↑ (Ingelesez) National Oceanic and Atmospheric Administration. Rabat Climate Normals 1961–1990. .
- ↑ (Ingelesez) National Oceanic and Atmospheric Administration. Rabat Sale Climate Normals 1991–2020. .
- ↑ (Alemanez) Deutscher Wetterdienst. Klimatafel von Rabat-Salé (Int. Flugh.) / Marokko. in: Baseline climate means (1961–1990) from stations all over the world..
- ↑ (Frantsesez) Météo Climat. Station Rabat. .
