Liburu hau da itsasoko nabigazionekoa

Liburu hau da itsasoko nabigazionekoa
Datuak
Idazlea	Piarres Etxeberri Dorre (1579)
Argitaratze-data	1677
Generoa	Nabigazio-gida
Jatorrizko izenburua	Les voyages aventureux du Capitaine Martin de Hoyarsal, habitant du çubiburu
Hizkuntza	frantsesa
Herrialdea	Bordele, Frantzia
Itzultzailea	Piarres Etxeberri
Argitaratze-data	1677

Liburu hau da itsasoko nabigazionekoa —edo, laburturik, Itsasoko nabigazionekoa— Piarres Etxeberri, «Etxeberri Dorre»k 1677an argitaratutako liburua da, itsasgizonek bidaietan erabiltzeko gida-liburua, hain zuzen. Esanguratsua da jakitea testu hau izan zela euskaraz argitaratutako lehen testu ez erlijiosoa. Idazlan hau, 100 urte lehenago, 1579an, Martin Oihartzabal itsasgizonak frantsesez argitaratutako beste lan baten itzulpena da, Les voyages aventureux du Capitaine Martin de Hoyarsal, habitant du çubiburu (euskaraz: Martin Oihartzabal kapitain ziburutarraren abenturazko bidaiak), nahiz eta Etxeberrik atal berriak erantsi zizkion, izenburuan bertan argi utzi zigunez: "eskaraz emana eta zerbait gehiago abanzatuba".

Euskarazko lehen testu ez erlijiosoa

XVII. mendeko zientzia inguruko gai profanoak euskaraz jorratzen dituen lehen liburua da honakoa. Jatorrizko lana Les voyages aventureux du capitain Martin de Hoyarsabal, habitant de Çubiburu dugu, frantsesez egina eta 1578an Bordelen argitaratua. Obra horrek, gutxienez, beste argitalpen bat izan zuen 1632an, Rouenen, eta, antza denez, berori baliatu zuen Etxeberrik euskarazko bertsioa egiteko; emendatua zen gainera, itzultzaileak berak aitortzen digun bezala.

Jatorrizko liburuaren egileak Martin Oihartzabal zuen izena, Ziburukoa zen, eta bere anaiarekin batera Le Marie de Sain-Vincent itsasontziaren zati baten jabea izan zen. Hainbat bidaia egin zuen Ternuara, eta sasoiko beste nabigazio liburu batzuei jarraituz Les voyages aventureux liburua ondu zuen.

Aurretiaz esan bezala, XVI. eta XVII. mendeetan hainbat argitalpen izan zuen liburu honek. Etxeberrik, Martin de Hoyarsabalek idatzi zuen frantses liburuaren itzulpena egin zuen, Lapurdiko kostaldeko itsasgizon eta pilotuei propio zuzendua.

Etxeberriren liburuaren ale bakarra Pariseko Liburutegi Nazionalean dago gaur egun, nahiko egoera tamalgarrian. 1985an, Txertoa argitaletxeak edizio faksimilea argitaratu zuen Etxeberriren testuaren zenbait pasarte berreraikita. Honela dio azalean: "LIBURU HAU DA IXASOCO NABIGACIONECOA. Martin de Hoyarzabalec egiña Francezes. Eta Piarres Detcheberry, edo Dorrec eskararat emana, Eta cerbait guehiago abançatuba. BAYONAN. Fauvet Imprimerian Carmesseteko aldean DC. LX-XVII"

Testuinguru historikoa

XVII. mendeko euskal prosa erlijio lanetara ia erabat errenditzen den arren, bada tartetxo bat beste liburu mota batzuentzat. Liburuok ez dira literatura arlokoak, bai ordea zientzia arlokoak. Hala ere, sasoi honetako euskal testuen urritasuna dela eta era guztietako testuekin batera agertu izan dira. Testuok, jakina, ez dira asko, bi baino ez mende osoan, baina euren agerpena garrantzitsutzat har dezakegu, originalak izan gabe, zientzia gai profanoak euskaraz ere landu nahi zirela adierazten dutelako. Nahia edo beharra seguruago, zeren liburu hauek, Etxeberriren Itsasoko nabegazionekoa (Ixasoco nabegazionecoa) eta Dassançaren Laborarien abisua (Laborarien abissua), euskal herriaren sasoi hartako ekonomiaren zutaberik garrantzitsuenetakoak jotzen baitituzte, nabigazioa edo arrantza eta nekazaritza, hain zuzen. Alde horretatik, ez da harritzekoa liburu hauek biak euskaraz ere eman izana, herri xehe eta euskalduna nagusi zelako jarduera ekonomiko bi horietan. Bestalde, halako liburuak Iparraldean argitaratu izanak argi uzten du Bidasoaz alde bietako euskal literaturaren aldea. Iparraldean literatura pragmatikoagoa dugu zalantzarik gabe, mugatuta bere laburrean, baina literaturaren gustu estetikoak eta bestelako helburuak, dela erlijioa, dela zientzia, elkartzen dakien literatura. Hegoaldean, aldiz, urteak beharko dira euskal literaturari, edota euskal testuei beste barik, helburu estetiko eta pragmatikoa emateko.

Etimologia

Etimologiaren aldetik, erabilgarria da Ternuako antzinako toponimoak ezagutzeko. Ternuako nabigatzaile eta arrantzaleei zuzendutako liburua zen. Itzulpenak Piarres Etxeberriren eskuak aberasturiko hainbat pasarte dakartza, eta horregatik behar bada, izenburuari erantsi zion eta cerbait guehiago abançatuba (Baiona, 1677). Adibidez, egungo Mikelune aipatzeko, Micquetõ eta Micquelle izenak erabili zituen.

Itsasketarako benetan erabilgarria izan zen hurrengo mendeetako eskualde hartara joaten ziren Frantzia nahiz Espainiako itsasgizon askorentzat. Horren adibide bere liburuko testu zati hau dugu:

«

Gisent cap de S.Marie & Plaisence nort nordest & su surroest, ya 9. l. Ite tu fois sçavoir que quand tu iras du cap de S. Marie, en ceste routte de nort nordest, tu trouueras vne poincte longue que se nomme Amigaiz dela à Plaisence ya 4 lieuës, & du cap de S. Marie 5 lieuës, apres que tu auras passé ledict Amigaiz, tu trouueras Plaisence.

»

1677an Pierre Etxeberrik itsas gida hau lapurterara euskaratu zuen Itxasoco Nabigacionecoa izenpean. Itzulpena ez zen oso fina, aipatutako testuaren argibidea izanik:

«

Halaber Iaquinbeharduçu Ioatençarenean arrutahortan causitucoduçula puntabat ceñary baitaritça punta Mehea eta handican placençarat dire, 5. lecoa handy eta punta mehitican bururat, 4. l. noizere iragaten baituçu punta mehea handic lehenbicico baian içanenda placença istriborreco aldearequin.

»

Liburuaren egitura eta izaera

Liburuak, atalka antolatuta, garaiko nabigazio teknikak jasotzen ditu. Berez, aholku- eta ohar-bilduma dugu. Porturik portuko distantziak ematen ditu eta horretarako kostaldeko ito geografikoak hartzen ditu erreferentzia. Portuetako bokalik onenak erakusten ditu kaiaratzeko eta, bide batez, leku arriskutsuez ohartarazten du. Liburuak hareatzak edo arrokak non dauden, eta urtaro bakoitzean haize nagusiak zeintzuk diren eta berauetatik nola babestu. Atal bakoitza arruta jakin batek betetzen du, distantziak, portuko sarrerak, ur sakonera, mareak eta leku bakoitzeko haize nagusiak aipatuz.

Arauekin batera liburuak marea, gradu, eguzki eta guardia taulak ematen ditu. Interesgarria oso XVII. mendeko itsas nabigazioa zertan zetzan jakiteko.

Ezin dugu ahaztu Piarres Etxeberriren liburua esku-liburu teknikoa dela, hala ere, Lapurdiko marinelei buruzkoak ikasteaz gain, liburua interesgarria da aipatzen dituen kostaldeko leku-izenak marinelen ahotan nola ahoskatzen ziren ikusteko:

“Bayonaco Bocal Zaharretic Calixeraino (Kadiz)”

Edota ikusteko euskaraz nola emanda dagoen sasoiko nabigazio teknika. Gainera, xumeak badira ere, interesekoak dira arrainen eta hegaztien deskripzioak.

Teknika liburua den aldetik, atalka antolatuta dago, nabigaziorako behar-beharrezko diren arlo eta gaiekin, jakin beharreko ezinbesteko kontuekin. Liburuak berak adierazten duen moduan, honako atalak jorratzen ditu:

“Jaquiteco duçu liburu hunetan conprenitcen direla arrutac, lecoac, çundac eta marea contubac, eta entrada eçagutçac halturac hala nola, Lebantecoac, Espainniacoac, Franciacoac, Bretaniacoac, Normandiacoac, eta Picardiacoac, Flandrescoac, Angueleterracoac, Irlandacoac, Escosiacoac eta Ternubacoac”.

Atalak

Honakoak dira liburuaren atalak, hurrenez hurren:

• Liburu hau da itsasoko nabigazionekoa
• Liburu hau da Hoiarsabaletik atheratuba
• Segidan dire Calixtik hasi eta lebantean diren arrutak
• Segidan dire Baionako, Bocal zaharretik eta Calixeraiñoko arrutak
• Segidan dire Espaiñiako portutako entrada hasten zarela igeretik eta Calixeraiño
• Segidan dire Espaiñiako kostetako zundak
• Segidan dire Espaiñiako trebesiak nort esu arrutan
• Segidan dire arrutak Franciako kostakoak eta Bertaiñiakoak
• Segidan dire Franziako eta Bretaiñiako kostako zunda uxanteraiñokoak
• Segidan dire Franciako eta Bertainako portutako entradak Flandreseraiñokoak
• Segidan dire Galesko portutako entradak eta mirafurdeko portutako entradak
• Segidan dire zizergatik ioatekotzat Angleterrako khanalerat eta hango zundak
• Segidan dire Turianetik ioaten zarela Surlingaraiñoko zundak
• Segidan dire Irlandako zundak eta Saltesko Irletakoak abisatzen zaitut norte sukoak
• Segidan dire Irlandako portutako entradak eta ezagutzak
• Segidan dire Saltesko Irletarik eta Oliereraiño eta Christeraiño eta Beualmaresraiñoko trebesiak
• Segidan dire Ternuako zundak hasten zarela Sen Tierretarik eta Cap de Grateraiñokoak
• Segidan dire Bankuko xorien ezagutzak
• Segidan dire Sen Pieretarik hasi eta Cap de Grateraiñoko arrutak eta entradak, eta errekistak
• Segidan dire cap de Rutk nola ioan behar den Irla de Perza basterretarat, eta hetako arrutak eta portubak eta ankrazoiñak
• Segidandire ilhargia zein nahi haizetan denean ea zenbat orenetako plemara den
• Segidan dire ea nola kausitu behar den, ea den bitsuste urthea edo zenbat garren urthea den
• Segidan da deniz Diapan erregeren ordenaz pilotukoa irakazten duenak berriro egiñikako iguzgiaren deklinazionearen thaula
• Segidan dire guardak ea zer denboretan edo zenbat egunen buran haize laurden batez tardatzen duben
• Segidan da gau herdi denean, ea guarda zein haizetan den hemen ematen tugun egunetan
• Segidan ilhabethe guzitean alba denean guarda zein haitzetan den

Kanpo estekak

• OIHARTZABAL, Martin (euskaratzailea: Piarres ETXEBERRI): Liburu hau da itsasoko nabigazionekoa, Klasikoen Gordailua.
• RABELLI, Yanguas, Alvaro. "Liburu hau da itsasoko nabegazionekoa (1677)". Euskal Literaturaren Hiztegia. EHU-Euskara Institutua, 2003.
• RABELLI Yanguas, Álvaro. Etxeberri, Piarres. Enciclopedia Auñamendi [en línea], 2020.
• BIDADOR, Joxemiel. "Donibane Lohitzuneko Pierres Etxeberri Dorrek euskaratu Nabigazioneko liburua". Euskaldunon Egunkaria. 10-03-1995.
• Rabelli Yanguas, Álvaro. Liburu hau da itsasoko nabegazionekoa (1677). Piarres Etxeberri. Auñamendi Entziklopedia [on line], 2020.
• RABELLI, Yanguas, Alvaro. "Etxeberri, Piarres (XVII)". Euskal Literaturaren Hiztegia. EHU-Euskara Institutua, 2003.

• Datuak: Q6530199
• Jatorrizko testuak: Liburu hau da itsasoko nabigazionekoa