Satelite natural

Eguzki-sistemako ilargi nagusiak, Lurrarekin erkatuak

Satelitea beste objektu baten inguruan grabitatzen ari den gorputza da. Normalean, planeta baten inguruan biratzen diren astroak izendatzeko erabiltzen da. Satelite naturalak denboraren poderioz unibertsoaren handitasunean beste gorputz batzuen topaketetatik sortuak dira. Izarren inguruko orbitan dabiltzan sateliteei planeta deritze; adibidez, Lurra. Planeten inguruan orbitan dabiltzanei, berriz, satelite deritze, nahiz eta ilargi ere deitzen zaien, Lurraren sateliteari erreferentzia eginez.

Eguzki-sisteman diren planeta guztiek, Merkuriok eta Artizarrak izan ezik, satelite naturalak dituzte. Sateliteak eta planeta nanoak kontuan harturik, 174 satelite natural aurkitu dira eguzki-sisteman. Jupiter da satelite gehien duen planeta, 63 baititu aztertuak. Lurrak bakarra du: Ilargia; Martek 2 ditu; Saturnok, 62; Uranok, 27; Neptunok, 13; Pluton ez da benetako planeta, baina lau satelite ditu; Erisek, 1. Sateliteak elkarren oso desberdinak dira tamainaz; batzuek zenbait kilometroko diametroa baizik ez dute, hala nola Marteren eta Jupiterren zenbait satelite. Beste gutxi batzuk, ordea, Merkurio planeta baino handiagoak dira; esate baterako, Saturnoren Titan eta Jupiterren Ganimedes eta Kalisto. Sateliteen konposizioa ere era askotakoa izan daiteke; Ilargia, adibidez, harritsua da; Saturnoren Entzelado satelitea, berriz, gehienbat izotzez osatuta dago.

Satelite handiak

Ilargia Lurraren satelite natural bakarra da, eta haren inguruan grabitatzen du. Ilargiaren osaera, egitura berezia eta bilakaera geologikoa ezagutu direnetik, gaur egun satelitetzat ez baina planetatzat hartzeko dago joera, Merkurio bezalaxe.

Kanpoaldeko planeten satelite handi gehienek izozturik eta kraterrez josirik dute azala. Io da salbuespena, Galileok aurkitutako Jupiterren lau sateliteetako bat, sufre askoko sumendi egitura pila bat baitu, eta horren ondorio dira haren kolore biziak.

Sumendi jarduera bizia izan du satelite horrek inondik ere, beste planeta batzuen grabitazio eraginak sortua seguruenera.

Europak, Gaminedesek eta Kalistok, hiruek azala izoztua badute ere, oso azal mota desberdina dute, zeren Europaren azala, adibidez, oso distiratsua baita, milaka eta milaka kilometroko arrakalaz pitzatua eta ia-ia talka kraterrik gabea. Gaminedesen azala, berriz, askoz ere modu gehiagotakoa da; baditu gune ilun zabalak, kraterrez josiak, eta horien artean tarte argiagoak, krater gutxiagokoak. Kalisto satelitearen azala iluna da, ziur aski nahasian silikato asko duen izotzez estalia eta kraterrez josi-josia; krater horien diametroak 100- 150 kilometrokoak dira batez beste.

Titanen edo Saturnoren sateliterik handienaren (5.150 km diametro) azala ez da ikusten, nitrogeno molekularrezko atmosfera trinkoak estaltzen baitu erabat. Baliteke satelite honen ekuatore aldean metanozko ozeanoak izatea, eta poloak metano izoztuz estalita egotea.

Triton, Neptunoren satelite handiena (2.705 km diametro) 1989an ikusi ahal izan zen ongi lehendabiziko aldiz, Voyager 2 zundari esker. Tritonen azal izoztua Eguzki sistema osoko hotzena da, -236 °C. Baditu kraterrak, gutxi; faila ibar erraldoiak ditu, baditu nitrogeno likidozko aintzirak, oraindik haren zergatikoak azaldu ezin izan diren nolabaiteko barne jarduera baten adierazgarri.

3 km inguru lodiko atmosfera arin bat du, nitrogenoz eta metanoz osatua.

Satelite txikiak

Saturnoren satelite txikiak izotzezkoak dira, baina badute, ziur aski, haitzezko erdigunetxo bat. Azalean krater asko dituzte, meteoritoen talkaz eginak. Horrelako morfologia erarik ez duten lekuetan, ordea, kraterrik ez duten lekuetan alegia, oso egitura handiak dituzte, jatorri tektonikokoak ziur aski. Krater horien eragilea satelitearen barrenaldearen berotzea izan daiteke, era horretara azaleko izotza hautsi eta barrenetik ateratako izotzez berritu dira. Uranoren bost satelite txikiak izotzez eta silikatoz eratuak dira. Uranoren ekuatore planoan dute beren orbita, planeta horretatik 130.000-580.000 kilometrotara. Era askotako morfologia dute beren gainaldean.

Arielek, adibidez, meteorito talkek eragindako krater ugariekin batera, baditu barnea laua duten ibarrak ere, jatorri tektonikokoak ziur aski. Miranda, Uranoren planetarik txikiena, forma irregularrekoa da, eta faila ertzak ageri zaizkio garaieraz kilometro askokoak.

Neptunoren eta Plutonen satelite txikiak ez dira Saturnorenak eta Uranorenak bezain ongi ezagutzen, ezta gutxiagorik ere.

Karonte, Plutonen satelitea, bitxia da guztiz; 1.200 kilometroko diametroa du; Plutonetik 19.000 kilometrotara dago, eta orbita oso makurtua du planeta haren ekuatore planoari buruz. Plutondik horren hurbil dagoelarik, nekez beha daiteke zehatz, eta horregatik oso gauza gutxi ezagutzen da haren ezaugarri fisikoez eta haren azalaren ezaugarriez.

Ikus, gainera

Wikimedia Commonsen badira fitxategi gehiago, gai hau dutenak: Satelite natural

• Satelite artifizialak