Alfabeto erruniko

Wikipedia, Entziklopedia askea
Altzairuzko zigilu errunikoak, antzinako futhark

Alfabeto erruniko germaniar hizkuntzek latindar alfabeto erabili aurreko alfabeto-sistema izan zen. Idazteko errunak erabiltzen zituzten, antzinako alfabetoko zeinuak zirenak[1]. Eskandinaviako aldaerek futhark edo fuþark zuten izena, alfabeto hauen lehendabiziko sei letrak F, U, Þ, A, R eta K zirelako[2]. Anglosaxoiar aldaerak, berriz, futhorc zuen izena, anglosaxoieraz lehendabiziko sei letrak horrela ahoskatzen zituztelako. Alfabeto errunikoak eta bere idazkunak aztertzen dituen zientziak errunologia du izena eta germaniar filologiaren adarra da.

Historia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Lehendabiziko errunak 150. urte inguru agertu ziren eta Danimarkan aurkituak dira. Baliteke idazkera zaharragoa izatea, baina ez dira arrastoak gorde lehen errunak atera, zuretan grabatuak izango baitziren eta kontserbazio arazoak daude. Izan ere, errunen forma zuhaitz enbor batean urradurak egiteko formekin lotua dago[3].

Herri germanikoekin lotura argia da, baina haien artean Anglo-Saxoien inskripzio kopurua oso mugatua da (50 inguru), eta eskandinaviarren artean, berriz, milaka eta milaka.

Kristautzearen ondorioz, 700. urte inguruan erdialdeko Europan eta 1100. urte inguruan iparraldeko Europan latindar alfabetoak ordezkatuak izan ziren. Adituek idazkera sistema honen gailurra IX. eta XI. mendeen artean kokatzen dute, bikingoen aroaren amaieran. Danimarkan, ordea, ez da erabiltzen XII. mendetik aurrera. Suedian gehiago iraun zuten, Dalekarlia eskualdean.

Islandia bikingoek kolonizatua izan arren, errunak ez zirenbertara iritsi eta sagak latinezko letretan idatzita daude[3]. Hala ere, Islandiako idazkeran, gaur egungoan ere, badaude itxura errunikoa duten letrak (Þ, þ) baina hauetan ere jatorria ez dago errunetan baizik eta idazki ingeles zaharretan, anglo-saxoien oroigarrin. Groenlandian Kingigtorsuak aztarnategian aurkitu da iparraldeen dagoen erruna inskripzioa, baina zeinu sekretuz idatzia dago.

Errunen erabilera mantendu zen apaingarri gisa; XX. mendeko hasieran Suedian oraindik dekoratzeko erabiltzen zituzten.

Unicode[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Unicodek 1999ko irailean, 3.0 bertsioa atera zutenean, gehitu zituen errunak. Hona hemen letra errunikoen taula (U+16A0–U+16EA):

16A0 ᚠ fehu feoh fe f 16B0 ᚰ on 16C0 ᛀ dotted-n 16D0 ᛐ short-twig-tyr t 16E0 ᛠ ear
16A1 ᚡ v 16B1 ᚱ raido rad reid r 16C1 ᛁ isaz is iss i 16D1 ᛑ d 16E1 ᛡ ior
16A2 ᚢ uruz ur u 16B2 ᚲ kauna 16C2 ᛂ e 16D2 ᛒ berkanan beorc bjarkan b 16E2 ᛢ cweorth
16A3 ᚣ yr 16B3 ᚳ cen 16C3 ᛃ jeran j 16D3 ᛓ short-twig-bjarkan b 16E3 ᛣ calc
16A4 ᚤ y 16B4 ᚴ kaun k 16C4 ᛄ ger 16D4 ᛔ dotted-p 16E4 ᛤ cealc
16A5 ᚥ w 16B5 ᚵ g 16C5 ᛅ long-branch-ar ae 16D5 ᛕ open-p 16E5 ᛥ stan
16A6 ᚦ thurisaz thurs thorn 16B6 ᚶ eng 16C6 ᛆ short-twig-ar a 16D6 ᛖ ehwaz eh e 16E6 ᛦ long-branch-yr
16A7 ᚧ eth 16B7 ᚷ gebo gyfu g 16C7 ᛇ iwaz eoh 16D7 ᛗ mannaz man m 16E7 ᛧ short-twig-yr
16A8 ᚨ ansuz a 16B8 ᚸ gar 16C8 ᛈ pertho peorth p 16D8 ᛘ long-branch-madr m 16E8 ᛨ Icelandic-yr
16A9 ᚩ os o 16B9 ᚹ wunjo wynn w 16C9 ᛉ algiz eolhx 16D9 ᛙ short-twig-madr m 16E9 ᛩ q
16AA ᚪ ac a 16BA ᚺ haglaz h 16CA ᛊ sowilo s 16DA ᛚ laukaz lagu logr l 16EA ᛪ x
16AB ᚫ aesc 16BB ᚻ haegl h 16CB ᛋ sigel long-branch-sol s 16DB ᛛ dotted-l 16EB ᛫ puntuazio bakarra
16AC ᚬ long-branch-oss o 16BC ᚼ long-branch-hagall h 16CC ᛌ short-twig-sol s 16DC ᛜ ingwaz 16EC ᛬ puntuazio anitza
16AD ᚭ short-twig-oss o 16BD ᚽ short-twig-hagall h 16CD ᛍ c 16DD ᛝ ing 16ED ᛭ puntuazio gurutzatua
16AE ᚮ o 16BE ᚾ naudiz nyd naud n 16CE ᛎ z 16DE ᛞ dagaz daeg d 16EE ᛮ arlaug sinboloa
16AF ᚯ oe 16BF ᚿ short-twig-naud n 16CF ᛏ tiwaz tir tyr t 16DF ᛟ othalan ethel o 16EF ᛯ tvimadur sinboloa
16F0 ᛰ belgthor sinboloa

Erreferentziak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

  1. ↑ Harluxet Hiztegi Entziklopedikoa. Erruna. .
  2. ↑ Bammesberger, A.; Waxenberger, G.. (2006). Das fuþark und Seine Einzelsprachlichen Weiterentwicklungen. Walter de Gruyter ISBN 3-11-019008-7..
  3. ↑ a b (Ingelesez) «vikings - Did medieval Icelanders write with runes?» History Stack Exchange (Noiz kontsultatua: 2022-05-06).


Kanpo estekak[aldatu | aldatu iturburu kodea]


Hizkuntza Artikulu hau hizkuntzei buruzko zirriborroa da. Wikipedia lagun dezakezu edukia osatuz.
"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Alfabeto_erruniko&oldid=8929293"(e)tik eskuratuta