Alfabeto erruniko

Wikipedia, Entziklopedia askea
Altzairuzko zigilu errunikoak, antzinako futhark

Alfabeto erruniko germaniar hizkuntzek latindar alfabeto erabili aurreko alfabeto-sistema izan zen. Idazteko errunak erabiltzen zituzten, antzinako alfabetoko zeinuak zirenak[1]. Eskandinaviako aldaerek futhark edo fuþark zuten izena, alfabeto hauen lehendabiziko sei letrak F, U, Þ, A, R eta K zirelako[2]. Anglosaxoiar aldaerak, berriz, futhorc zuen izena, anglosaxoieraz lehendabiziko sei letrak horrela ahoskatzen zituztelako. Alfabeto errunikoak eta bere idazkunak aztertzen dituen zientziak errunologia du izena eta germaniar filologiaren adarra da.

Historia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Erruna zaharrenak K.o. 150. urtearen bueltan datatuak dira, eta Danimarkan aurkitu ziren. Baliteke idazkera zaharragoa izatea, baina ez da arrastorik gorde, zuretan grabatuak izanik, erraz desegin eta galdu litezkeelako. Izan ere, errunen forma zuhaitz enborretan urradurak egiteko formekin lotua dago[3].

Herri germanikoekiko lotura argia da, baina anglo-saxoien inskripzio kopurua oso mugatua da (50 inguru); eskandinaviarren artean, berriz, milaka eta milaka daude.

Kristautzearen ondorioz, 700. urte inguruan erdialdeko Europan eta 1100. urte inguruan iparraldeko Europan latindar alfabetoak ordezkatu zituen. Adituek idazkera sistema honen gailurra IX. eta XI. mendeen artean kokatzen dute, bikingoen aroaren amaieran. Danimarkan, ordea, ez da erabiltzen XII. mendetik aurrera. Suedian gehiago iraun zuten, Dalekarlia eskualdean.

Islandia bikingoek kolonizatu arren, errunak ez ziren bertara iritsi eta sagak latindar letretan idatzita daude[3]. Hala ere, Islandiako idazkeran, gaur egun ere, badaude itxura errunikoa duten letrak (Þ, þ), baina hauetan ere jatorria ez dago errunetan, baizik eta idazki ingeles zaharretan, anglo-saxoien oroigarri. Groenlandian Kingigtorsuak aztarnategian aurkitu da erruna inskripzio iparraldekoena, baina zeinu sekretuz idatzita dago.

Errunen erabilera apaingarri gisa mantendu zen; XX. mendearen hasieran Suedian oraindik dekoratzeko erabiltzen zituzten.

Unicode[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Unicodek 1999ko irailean, 3.0 bertsioa atera zutenean, errunak gehitu zituzten. Hona hemen letra errunikoen taula (U+16A0–U+16EA):

16A0 fehu feoh fe f 16B0 on 16C0 dotted-n 16D0 short-twig-tyr t 16E0 ear
16A1 v 16B1 raido rad reid r 16C1 isaz is iss i 16D1 d 16E1 ior
16A2 uruz ur u 16B2 kauna 16C2 e 16D2 berkanan beorc bjarkan b 16E2 cweorth
16A3 yr 16B3 cen 16C3 jeran j 16D3 short-twig-bjarkan b 16E3 calc
16A4 y 16B4 kaun k 16C4 ger 16D4 dotted-p 16E4 cealc
16A5 w 16B5 g 16C5 long-branch-ar ae 16D5 open-p 16E5 stan
16A6 thurisaz thurs thorn 16B6 eng 16C6 short-twig-ar a 16D6 ehwaz eh e 16E6 long-branch-yr
16A7 eth 16B7 gebo gyfu g 16C7 iwaz eoh 16D7 mannaz man m 16E7 short-twig-yr
16A8 ansuz a 16B8 gar 16C8 pertho peorth p 16D8 long-branch-madr m 16E8 Icelandic-yr
16A9 os o 16B9 wunjo wynn w 16C9 algiz eolhx 16D9 short-twig-madr m 16E9 q
16AA ac a 16BA haglaz h 16CA sowilo s 16DA laukaz lagu logr l 16EA x
16AB aesc 16BB haegl h 16CB sigel long-branch-sol s 16DB dotted-l 16EB puntuazio bakarra
16AC long-branch-oss o 16BC long-branch-hagall h 16CC short-twig-sol s 16DC ingwaz 16EC puntuazio anitza
16AD short-twig-oss o 16BD short-twig-hagall h 16CD c 16DD ing 16ED puntuazio gurutzatua
16AE o 16BE naudiz nyd naud n 16CE z 16DE dagaz daeg d 16EE arlaug sinboloa
16AF oe 16BF short-twig-naud n 16CF tiwaz tir tyr t 16DF othalan ethel o 16EF tvimadur sinboloa
16F0 belgthor sinboloa

Erreferentziak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

  1. Harluxet Hiztegi Entziklopedikoa. Erruna. .
  2. Bammesberger, A.; Waxenberger, G.. (2006). Das fuþark und Seine Einzelsprachlichen Weiterentwicklungen. Walter de Gruyter ISBN 3-11-019008-7..
  3. a b (Ingelesez) «vikings - Did medieval Icelanders write with runes?» History Stack Exchange (Noiz kontsultatua: 2022-05-06).


Kanpo estekak[aldatu | aldatu iturburu kodea]


Hizkuntza Artikulu hau hizkuntzei buruzko zirriborroa da. Wikipedia lagun dezakezu edukia osatuz.