Arrueta

Arrueta
	Euskal Herria
	San Petriren eliza
Kokapena
Herrialdea	Nafarroa Beherea
Udalerria	Arrueta-Sarrikota
Administrazioa
Posta kodea
Herritarra	arruetar
Geografia
Koordenatuak	43°23′59″N 1°06′20″W / 43.3997°N 1.1056°W
Demografia

Ez nahasi Untzitibarreko Arrueta herri hustuarekin, Nafarroa Garaian.

Arrueta Arrueta-Sarrikota udalerriko herriburua da, Nafarroa Behereko Amikuze eskualdean. Herri honek, Sarrikota gabe, 1842 arte aparteko udalerria osatu zuen.

Herritarrei "arruetar" deitzen zaie. Donibane Garazi herrialdeburura 42 km daude.

Izenaz[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Dokumentazio historikoan lekuizen hau forma desberdinetan agertzen da: XII. mendean estreinakoz Okzitaniako Sòrdako kartularioan agertzen denetik Araute (1350ean), Arrauta (1513an Iruñeko idazkietan) eta Arrueta (1621ean Martin Bizkaikoak aipatua).^[1]

Euskaltzaindiak 1979an "Arruta" aldaera aukeratu bazuen ere, 2003ko azken erabakian "Arrueta" hobetsi zuen. Frantsesez erabiltzen den Arraute forma, eskualdeko beste kasu askotan (Berraute, Sussaute...) bezala, okzitanieraren eraginez sortua da.

Geografia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Kokapena[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Amiküze eskualdea historikoki zatituta zegoen hiru eremuetatik Ahetze izenekoan kokatuta dago. Herriaren mugak hauexek dira: iparraldean Sarrikota udalkidea eta Amikuzeko oihanako zabalerak, tartean herriaren izena daraman zatia; hemen Agaramont eskualdearekin topo egiten du. Mendebaldean Oragarre, honekin ipar-mendebaldeko muga Lihurriren ibaiadarra den Patarena edo Aphatarena errekak egiten du; hegoaldean Martxueta; ekialdean Bizkai, Minhurrieta errekak banatua.

Aipatu diren herri guztiak amikuztarrak dira.

Orografia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Herria 109 mtan dago; muino ugariz osatutako lur-eremua da, garaiera handiegiak lortzen ez badira ere. 200era heldu ez eta altuena 192 metroko muino bat da, Mandiburu auzoan herritik iparraldera. Amikuzeko oihanean ere ia altuera bera duten beste batzuk daude.

Demografia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

1695eko erroldan 80 etxe zituela ageri da.

Berezko udalerri gisa ageri den erroldei dagokienez, 1793koan 417 biztanle zituen; Arruetako laugarren alkatea izan zen Barthélémy Duhaldek egindako kalkuluaren arabera 1808an 390 eta hamabost urte geroago 560 biztanle zituen^[2]. Udalerria desagertu baino lehenagoko 1836ko erroldan 561 kontatu ziren. INSEEren datuak dira; fusioaren osteko udalerriaren datuak jakiteko, ikus Arrueta-Sarrikota.

Errepideak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Departamendu mailako D 11 errepideak (Donapaleu-Bidaxune lotura egiten duena) herriko kaskoa bera zeharkatzen du eta hegoalderantz Martxueta auzo-herrira ere bai. Herritik mendebaldera D 246 ateratzen da, Oragarrera eta hortik aukeran Amikuzeko oihaneko zenbait bazterretara. Tokiko errepide batek Sarrikotara jotzen du.

Historia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Herriko jaunak Nafarroako erresumako bilkuretan parte hartzeko eskubidea zuen.
Frantziako Iraultzarekin erbesteratu behar izan zuten parrokoaren nahiz Casalomg de Alçu eta Etcheverry de Alin herritarren ondasunak bahitu zituzten.^[3]

Udalerri-aldaketak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

1842ko ekainaren 27a arte herri honek udalerri propioa izan zuen. Urte horretan Sarrikotarekin fusionatu zen; harrezkero Arrueta-Sarrikotako udalburua da.

Eraikin eta monumentu historikoak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Done Petri eliza 1876koa da. Bertan, XVIII. mendeko erretaula dago.
Ondo zaindutako zenbait hilarri diskoidal daude.
Zamakoitz auzoan (Arrueta eta Sarrikotaren artean) hileta-kapera dago, baita 1936ko gerlatik ihesi joandako hego euskal herritar ugariren aterpe izan zen Zamakoitz etxea^[4] ere. Besteak beste, Joxe Mari Lopetegi Olaitzola bertsolari eta zinegotzi errepublikano irundarra egon zen han, eta 1942an zendu zenean Arruetako hilerrian ehortzi zuten.
Herrian armaduradun etxe batzuk daude.