Donibane Garazi

Donibane Garazi
Nafarroa Beherea, Euskal Herria
Donibane Garaziko ikuspegia.
Administrazioa
Estatua	Frantzia
Eskualdea	Akitania Berria
Departamendua	Pirinio Atlantikoak
Elkargoa	Euskal Hirigune Elkargoa
Barrutia	Baiona
Kantonamendua	Euskal Mendialdea
Izen ofiziala	Saint-Jean-Pied-de-Port
Auzapeza	Alphonse Idiart (2014-2020)
Posta kodea	64220
INSEE kodea	64485
Herritarra	donibandar / donibanegaraztar
Kokapena
Koordenatuak	43° 09′ 51″ N, 1° 14′ 12″ W
Donibane Garazi Donibane Garazi (Nafarroa Beherea)
Ikusi OpenStreetMapen
Azalera	2,73 km2
Garaiera	180 metro
Distantzia	0 km Donibane Garazira
Demografia
Biztanleria	1.527 biztanle (2013)
Dentsitatea	559,34 biztanle/km²
Zahartze tasa	% 27,08
Ugalkortasun tasa	‰ 41,17
Ekonomia
Jarduera tasa	% 67,86 (2011)
Genero desoreka	% 1,54 (2011)
Langabezia erregistratua	% 4,93 (2013)
Kultura
Euskaldunak	% 68,37 (2010)
Euskararen erabilera	% 38,12 (2011)
Datu gehigarriak

Donibane Garazi eta Errobi gaineko zubia

Donibane Garazi lainopean, Izpurako mahastietatik ikusia

Donibane Garazi Nafarroa Behereko hiriburua da, Donejakue Bidean kokatua. Bertakoak garaztarrak dira. Kantonamenduko hiriburua izateaz gain, lurraldeko eskualdeetariko bat den Garaziko hiriburua ere bada.

Errobi ibaiak zeharkatzen du Donibane Garazi. 2013. urtean 1.527 biztanle zituen.

Etimologia

Herriaren izenak itxura hauek izan ditu: Imus Pyrenœus (Antoninoren Ibilbidea), Donibane (1154an Al Idrissik aipatua [XII. mendeko hispano-arabiar geografoa]), Via Sancti-Johannis eta Johannes-de-Cisera (1168an eta XII. mendean, Baionako eskutitzak), Sanctus-Johannes-sub-Pede-Portus, San-Juan-del-Pie-de-Puertos, Sant-Johan-deu-Pe-deu-Port eta Sant-Johan-del-Pie-de-Puerto (1234, 1253, 1268 eta 1274an hurrenez hurren, Duchesne Bilduma CX eta CXIV Liburukiak), Sant-Johan eta Sant-Johans (1277 inguru, Nabarreriako Gerra), Sanctus-Johannes-de-Pede-Portus (1302, Baionako kapitulua), Sainct-Jean-du-Pied-des-Ports eta Sainct-Jean-du-Pied-pres-des-Ports (XIV. mendea, Jean Froissart kronikaria, IV. Liburukia), S-Iean Pié de Port (1650) eta Nive-Franche (1793) eta Jean-Pied-de-Port (1794).

Uganga auzoak, berriz, Gange itxura du (1736, Baionako kapitulua).

Okzitanieraz: Sent Joan Pè de Pòrt du izena. Gaztelaniaz, berriz, jatorrizko izena Santa Maria Cabo el Puente bazen ere, egun San Juan Pie de Puerto da.

Geografia

Komunikabideak

Udalerritik RD-933 (7 kilometrotara dagoen Arnegi doana) (antzinako RN-133), RD-918 (antzinako RN-132) eta RD-401 errepideak pasatzen dira.

Hidrografia

Ibañeta mendatetik gertu kokatuta, bertan Arnegi eta Lauribar lotzen dira. Errobi ibaiak udalerria ere zeharkatzen du.

Orografia

1.021 metroko altuera duen Munhoa mendia Baigorri eta Donibane Garazi artean dago.

Etxeak eta auzoak

Alde Zaharra Errobia errekaren eskuinaldean hasi zen, Lauribar iparraldeko muga izanik. Eskumaldean Zitadela eta ezkerraldean Uganga edo Urgane auzoak ditu. Zitadelatik gertu Saint-Jacques auzoa dago, ezkerraldean Saint-Michel dituena.

• Zitadelaren karrika
• Uganga
• Espainiako karrika
• Portalebürüa

Udalerri mugakideak

• Izpura iparraldean
• Donazaharre eta Zaro ekialdean
• Eiheralarre hegoaldean
• Uharte Garazi mendebaldean

Historia

Donibane Garaziko alderdi zaharreko harresiaren ate bat.

Erdi Aroa

Donibane Garazi hiribildua XII. mendean eratu zen, zenbait mende geroago Karlos II.a Nafarroakoa bere "Erresumaren giltzatzat" hartuko zuena. Haren garapenak Donazaharreri nagusitasuna kendu zion Urkullu eta Orreaga zeharkatzen zituen erromatar galtzadan.

Hiribildu zaharreko lehendabiziko eraikinen artean Errobitik gertu zegoen XII. mendeko Santa Eulalia eliza, Uganda auzoan dagoen "Toki Eder" izeneko etxean dagoen portale erromanikoa eta gertuko muinoan dagoen Mendiguren gaztelua, 1191n aipatua.

Hiribilduan, Antso VII.a Azkarrak (1152-1221), XIII. mende hasieran, gotorlekua eta eliza eraiki zituen.

1329an, Filipe Evreuxkoak (1328-1343) forua eman zion hiribilduari, hiriak harresiak, azokak eta feriak kontrola zitzan. Era horretan, Donejakue Bidea egiten ari ziren erromesek bertatik igaro behar zuten Iruñera heldu baino lehen.

XV. mendeko Mendebaldeko Zismaren garaian, Avignongo aita santuaren apezpiku zismatikoa izan zuen 1383 eta 1488 artean. Erromakoa, berriz, Baionan zegoen. (Jean Froissartek esan zuen apezpiku biek Orthezen bildu zirela Gaston Febusek deituak.)

Aro modernoa

1512an, Fernando Katolikoak errege legezkoak ziren Joanes eta Katalina Labritekoari Erresuma indarrez kendu eta hauek Bearnora alde egin behar izan zuten. Gaztelako Erresumako armadak Pirinioak igaro eta 1512ko abuztuan Donibane Garazi konkistatu zuen. Albako dukeak gazteluaren defentsa gogortu zuen irailean.

Irailetik aurrera Joanes Labritekoak gidatutako armadak erresumak berreskuratzeari ekin eta Donibane Garazi hartu zuen. Garai hartan, hiribildua eskuz esku aldatu zen, askotan kalte ugariak izanik. Labritekoaren 20.000 soldaduek 1512ko azaroan hiribildua setiatu arren, gotorlekuko 1000-1800 soldaduek eutsi egin zioten. Berriro 1516an ekin zion.Orreagan hil zen ekainaren 17an.

1521eko maiatzaren 12an Labritarren Henrike II.a Nafarroakoak hiribildua setiatu zuen eta 15ean, konkistatu egin zuen. Ekainaren 30ean Noainen galdu, eta hiru asteko setioa izan eta gero, Albako dukeak gotorlekua berreskuratu zuen. 1522an gaztelarrek hiribildua utzi baina 1524ko urtarrilean berreskuratu zuten. 1527an nafarrek berriro lortu zuten eta zenbait hilabetez mantendu egin zuten.

1530ean, Karlos I.a Espainiakoak seigarren merindadea utzi eta gotorlekua txikitu zuen. Henrike III.a Nafarroakoak Frantziako tronua lortu eta Nafarroako eta Frantziako errege bihurtu zen, haren oinordekoek Karlos X.era arte erabiliko zuten titulu bera.

Erlijio Gerretan, 1567 Joana Labritekoak katolizismoa debekatu eta irailean liga bat eta 1568ko martxoan altxamendu bat sortu ziren. Katolikoen aterpea zena Montgomeryk 1570eko Errauts Ostiralean hartu zuen,hiribildua eta eliza bi erre zituen. Azkenean, Henrike III.ak egoera konpondu egin zuen.

Frantziako Iraultza

1789ko martxoan, Donibane Garazin bildutako Nafarroako Gorteek ez zuten beren burua Frantziako "probintzia"tzat hartu eta ez zuten Frantziako Estatu Nagusietara ordezkaririk bidali. Ekainean egindako bilera batean, berriz, lau ordezkari hautatu eta foruak errespetatu zitezela aginduak zituztela, Parisera bidali zituzten. Hala ere, saioa alferrik izan zen, eta 1789ko abuztuaren 4ko gauean foruak abolituak izan ziren. Nafarroa Behereak, Ipar Euskal Herriko beste herrialdeekin eta Bearnoekin batera, Behe Pirinioak izeneko departamendua sortu zuen.

1790eko martxoaren 4ko Legeak departamenduak eta barrutiak sortu zituen. Ipar Euskal Herrian hiru barruti sortu zituen: Maule, Donapaleu eta Ustaritze. Lapurdin egindako gehiegikeriak zirela eta, egoitza Ustaritzetik Baionara aldatu zuten. Direktorioak izenen aldaketa bultzatu zuen iraultzaileak gogoan har zitezen. Horregatik, Donibane Garazi Nive-Franche, Ustaritze Marat-sur-Nive (Marat zela eta), Itsasu Union, Arbona Constante, Baigorri Thermopyles (Termopiletako gudua zela eta), Donapaleu Mont-Bidouze, Luhuso Montagne-sur-Nive, Donibane Lohizune Chauvin-Dragon, Ainhoa Mendiarte eta Zuraide Mendialde bihurtu ziren. 1790eko Donibane Garaziko Kantonamenduak egun dituen udalerri berak zituen, Donapaleuko Kantonamenduan zegoen Ainhize-Monjolose izan ezik.

Frantziako Iraultzan eta Lehen Inperioan izandako gudek gudu-zelai bihurtu zuten Donibane Garazi. 1793an, Konbentzioaren eta Espainiaren arteko gerran, orduko Nive-Franche gotorlekuan Euskal Herriko Ehiztariek Frantzia defendatu zuten.

1813an Soultek gidatutako napoleondar kontraerasoa Donibanetik hasi zen, Iruñea Wellingtonen setiotik askatzeko asmoz. 1814an, espainiar erregearen zerbitzura ziharduen Espoz Mina nafar jeneralak, Pirinioak zeharkatuta, nafar hiri hau setiatu zuen; baina bertakoek ez zuten etsi, eta hiria Luis XVIII.a Frantziakoaren eskuetara igaro zen, Napoleon I.ak abdikatu eta gero.

1889an trenbidea Donibane Garazira heldu bazen ere, XX. mendean hiria garrantzi politiko eta ekonomikoa galduz joan zen.

Demografia

Donibane Garaziko biztanleria
Datuen iturburua: INSEE

Politika eta administrazioa

Agintaldia	Auzapeza	Alderdia	Lanbidea
1995-2001	Charles Cabrol
2001-2020	Alphonse Idiart

Ekonomia

Donibane Garaziko enpresa nagusia pattarra egiten duen SARL Étienne Brana da, Departamenduko elikagaigintzaren inportanteenetariko bat dena.

Laborantza (artoa, zuhainak, mahastiak, barazkiak) eta abeltzaintza (behiak, ardiak eta txerriak) dira jarduera nagusiak. Nafarroa Behereko merkataritza-gunea ere bada (astelehenetako azoka eta apiril, uztail eta abuztuko ardi eta gazta-feriak). Turismoak ere garrantzi handia du eskualdean.

Kultura

Jaiak

Uztailaren 15ean, Joan Maiorgakoa martiriaren eguna ospatzen dute.

Hizkuntza

Behe-nafarrera da garaztarren berezko euskalkia, zehazki ekialdeko aldaerakoa; ikastola eta bertso-eskola dituzte herrian.

Zinema

• 2005ean Coline Serreauk bertan "Saint-Jacques… La Mecque" filma grabatu zuen.

Ondasun nabarmenak

Zitadela

• Zitadela1625 eta 1627 artean Pierre de Conty de La Mothe d'Argencourtek eraikia, gero askotan berreraikia.
• Alde Zaharra, XV. mendeko Donejakue Atean hasita.
• Andre Mariaren atea.
• Andre Mariaren zubia.
• Zitadelako karrika. Bertan hiribilduaren familia nagusiak bizi ziren:
  • 3.ean 1866an egindako etxea dago.
  • 8.ean 1741ean egindako etxea dago.
  • 31.ean 1633an egindako etxea dago.
  • 32.ean 1510ean egindako Arkantzola Etxea.
  • 33.ean Charles Floqueten jaiotetxea.
  • 39.ean 1584an egindako Lapurdi edo Apezpikuen Etxea.
• Mansart etxea, barnealdea XIII. mendekoa duena.
• Espainiako karrika, Donejakue Bidean dagoena:
  • 9.ean Nafarroako Gorteen egoitza zegoen.
  • 23.ean Mendiri Etxea, 1610ekoa, baita Nafarroako Gorteen egoitza izandakoa.
• Etxehandia etxea, Renaud karrikan, 1645ekoa.
• Jasokundearen eliza, gotikoa.

Azpiegiturak

Kirola

• Union Sportive Nafarroa 2003an US Garazi eta US Baigorri taldeak batu eta errugbi taldea sortu zuten. Egoitza Donibane Garazin badu ere, Baigorrin ere egoitza du. Egun Fédérale 2 mailan dabil.

Hezkuntza

Udalerriak honako hezkuntza-zentro hauek ditu: hiru haur-eskola, bata publikoa, Renaud, eta beste biak pribatuak, Sainte-Marie eta ikastola; ikastetxe bi, bata publikoa, Citadelle, eta bestea pribatua, Saint-Jean de Mayorga; lizeo publiko bat, lycée de Navarre; eta nekazaritza-lizeo pribatu bat, Frantses Enia.

Donibanegaraztar ospetsuak

• Joanes Uharte Donibanekoa (1530-1588), medikua eta filosofoa.
• Henri Fargues, (1757-1804), politikaria.
• Raymond Larrabure, (1797-1875), politikaria.
• Charles Floquet (1828-1896), politikaria.
• Jean Barbier, (1875-1931), euskal idazlea.
• Michel Intxauspe (1925-), bankaria eta politikaria.
• Imanol Hariñordoki (1980-), errugbi jokalaria.

Herri eta hiri senidetuak

Donibane Garazi ondorengo herri eta hiriekin senidetuta dago:

South San Francisco (Ameriketako Estatu Batuak)

Iruditegia

• 

  Harresiko bidea.

• 

  Beherobia ibaia.

• 

  Beherobia ibaiaren zubi erromanikoa.

• 

  Donejakue Bidea

• 

  Zitadelatik ikusita

• 

  Zubiburuko Andre Maria eliza

• 

  Charles Floquet jaio zen etxea

• 

  Uharte Garazitik ikusita

• 

  Donibane Garaziko geltokia

Ikus, gainera

• Lapurdi

Kanpo loturak

Euskarazko Wikipedian bada atari bat, gai hau duena: Nafarroa

Wikimedia Commonsen badira fitxategi gehiago, gai hau dutenak: Donibane Garazi

Euskarazko Wikipedian bada atari bat, gai hau duena: Nafarroa

• Garazikus elkartea
• (Frantsesez) (Ingelesez) Donibane Garaziko eta Baigorriko Turismo Bulegoa