Errotazismo (hizkuntzalaritza)

Artikulu hau hizkuntza-fenomenoari buruzkoa da; beste esanahietarako, ikus «Errotazismo».

Hizkuntzalaritzan, errotazismoa (grezierazko ρ "rho" letraren izenetik: gure R letraren baliokidea da) fenomeno bat: hor, kontsonante bat R bilakatzen da (euskaraz, esan > erran; latinezko, bella > gaskoizko bera, "ederra"). Aldaketa linguistikoa eragiten duten fenomenoetako bat da.

Adibideak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Latinez[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Errotazismoa latinez gertatzen da, /s/ bokal artean dagoenean. Adibidez, hirugarren deklinabideko izenetan, forma nominatiboa, S-z amaitzen da:

Nominatiboa	Genitiboa	Esanahia
colos	coloris	kolore
corpus	corporis	gorputz
flos	floris	lore
genus	generis	jaiotza, genero, orokor
honos	honoris	ohore
ius	iuris	zuzenbide, lege, epai, epaitegi
rus	ruris	kanpoa, errustikoa
tempus	temporis	denbora, denborale
Venus	Veneris	Venus
vetus	veteris	zahar, antigualeko
vulnus	vulneris	zauri

Antzeko zerbait gertatzen da aditzetan:

esām ("zen") > erām ("zen", cf. es-se, "izan").

Horretaz gain, infinitiboetako -re aditz-atzizkia, sanskritoko -san formaren zerikusia bide du eta errotazismoa bidean izandu:

*legese > legere ("irakurri")
*videse > videre ("ikusi")

Gaztelania zaharrean[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Halaber, latinetik gaztelaniarako bilakaeran gertatu zen. -iie- multzo latindarra (i azentugabea zen) -(b)re bihurtu zen. Adibide batzuk:

homine(m) > omne^[1] *omre > hombre^[2]
nomine(m) > *nomne > *nomre > nombre
sanguine(m) > *sangne > sangre.

Egungo gaztelanian[aldatu | aldatu iturburu kodea]

l/r likidoen neutralizazioa gaztelaniaz bi fenomenoren sortzailea da:

lambdaizazioa (r inplosiboaren ahoskera edo l bezalako silaba amaiera bat): amor > amol ("maitasuna"); televisor > televisol ("telebista"); trabajar > trabajal ("lan egin"), eta
errotazismoa edo l > r moduan ahoskatzea. Fenomeno hori hainbat eremutan gertatzen da: Karibe osoan soziolekto baxuetan gertatzen da, baina Andaluzian eta Murtziako leku batzuetan soziolekto baxuarekiko erabat independentea da: el niño > er niño ("mutikoa").

Errotazismoaren beste fenomeno batek eragina du /z/ soinuan, zehazki, s ahostun baten aurrean dagoen ahostun bilakatzeko asimilazioa gertatzen zaio. Nahiko fenomeno berria da baina, egun, gaztelaniazko basilekto askotan zabalduta dago.

mismo > mirmo ("bera").

Katalanez[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Algereraz, bokalen arteko l > r (eta aurkakoa, r > l) gertatzen da: escola > escora ("eskola"), català > catarà ("katalan"). Halaber, bokalen arteko d > r bilakaera ere dago: cada > cara ("bakoitz"), Nadal > Naral ("Eguberriak")...

Galizieraz[aldatu | aldatu iturburu kodea]

/s/ fonemaren errotazismoa lagunarteko galizieran gertatzen da: as vacas > ar vacas ("behiak").

Galizieraz eta portugesez[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Galizieraren eta portugesaren historian, l > r errotazismoa gertatu da: branco ("zuri [kolore]"), praza / praça ("plaza"), praia ("hondartza"), nobre ("noble")...