Frantziako anderea

Amaginarreba gaiztoaren gaia, Europako mendebaldeko ahozko literaturaren topikoetako bat.

Frantziako anderea, Prantzie kortekoa, Franziako kortekua edo Frantzia(ko) kortetik euskal balada ezaguna da. Ahozko tradiziotik jaso diren baladekin ohikoa den bezala, bertsio bat baino gehiago ailegatu zaizkigu, ahotik ahora. Bertsio batetik bestera aldea egon badago. Ahozko transmisioak gureganaino ekarri dizkigu pare bat dozena aldaera bildu zituen Antonio Zavalak; beherago kopiatu dugun Aitzolek bildutakoa, Elizondoko aldaera bat, eta azpian beste asko. Antonio Zavalak Agur, agur, agur, ama neuria eta Etorri nintzanian Frantzia kortetik izenburuekin editatu zuen balada hau eta Izen ona atalean sailkatu zuen. eta mendebaldeko euskalkian Hiru Truku taldeak zabaldu zuena, besteak beste.

Balada honen gaia amaginarreba gaiztoa eta erraina inuzente-gizajoaren gaiarekin Europako hegoaldean hedatu den kontu zaharraren euskal bertsioa da.

Amaginarreba gaiztoaren gaia beste euskal balada batean ere agertu zen: Aldaztorrea bezala ezaguna den baladan. Dena den, balada bi hauen kontakizunaren amaiera oso bestelako da.

Orotariko Euskal Hiztegian honako bi ahapaldi hauek topa daitezke:

«	Etorri nintzanian Frantzia kortetik ama billatu nuan etxian bakarrik. Bakar-bakarrik eta bai triste-tristerik sillan jazarri ta haiziak harturik.	»
—OEH.

Hiru Truku musika taldeak argitara emandakoa izango da agian bertsiorik ezagunena, mendebaldeko euskalkian:

Zazpi zaldi deukodaz
izeraz jantzita
zortzigarrentxoa barriz
perlaz estalita.

Kanpai bat entzuten dot
ez dakit nongoa
igual izango da
agoniekoa.

«	Etorri nintzanean Prantzie kortetik, ama topatu neban suitian tristerik. Zer egiten dau, ama, horrelan bakarrik? Nobedade barriek entzun dodaz bai nik. Zer nobedade barri entzun dozu, ama? Ezkonetan zareala bai seme laztana. Nondikoa dakazu zeure emaztea? Prantzieko kortekoa bai ama neurea. Ez dot gura prantzesik hain gitxi errenik esan dodan berbiaz urten bihar dot nik. Esan dozun berbiaz urten bihar bozu Urten bidera eta hil ein behar dozu. Hain de polite ba ze nire emaztea ez da posible ama nik hori eitea. Zuk ez pozu posible hartu anajia, anaje gaztea da estudiantia. Juanita jatsi zaite zaldien ganetik sartu daitzudan puñal hau bihotzen erditik. Ai horren puñal horren puntien zorrotza ikusiez beste barik hilten deust bihotza. Zazpi zaldi deukodaz izeraz jantzita zortzigarrentxoa barriz perlaz estalita. Horrez gainera dekot urre kalizia urre-kalizia ta sobrepelizia. Harek emongo'tzudaz ixtiarren bizirik. Harek hartuko baina ez itxi bizirik. Kanpai bat entzuten dot ez dakit nongoa igual izango da agoniekoa. Zazpi izera dodaz odolez mantxaurik zortzigarrentxu honek naroia ni mundutik. Ai neure amaginarreba muskerrez betia subeak eingo al deutsu arratserako ohia.	»
—Hiru Truku musika taldeak argitaratutako bertsioa, Mendebaleko euskal baladak, (1994), (gehi grafia egokitzapen batzuk.)

Antonio Zavala

Antonio Zavalak balada honen gainean dozena pare bat bertsio batu zituen haren Euskal Erromantzeak / Romancero vasco antologian. Horra lehenengoa, Aitzolek jaso, 1934an, eta Antonio Zavalak editatu zuen bertsioa (gaurko grafiara pixka bat egokiturik; +'h'):

Elizondoko karrika.

«

Agur, agur, agur, ama neuria. Ongi 'torri zarela, seme neuria. Ezkondu edo ezkongai heldu zara, semia? - Ezkondurik heldu naiz, ama neuria. - Frantzesa edo española dakartzu, andrea? - Frantzesa dut bañan soíl guziz noblia. - Nik ez dut amititzen frantzesa errañaik; morturat eraman eta hil egin behar dik. Handik gan nitzen anaiarengana, anaiarengana ta zaharrarengana; hark ere erran zidan amak bezala: mortura eraman ta hil egin nezala. Handik gan nitzen anaiarengana, anaiarengana ta apezarengana; hark ere erran zidan bertziak bezala: mortura eraman ta hil egin nezala. Handik gan nitzen arrebarengana, arrebarengana ta gaztenarengana; hartxek erran zidan bihar den bezala: etxera eraman ta maitatu nezala, hark iñen nauela kuñata bezala. Yendiak heldu dire handik-hemendik, nere arreba Yuana ezta ageri iñundik. - Gaizueu bat urre badut aitetxik emana, bizik uzten banauena eman daizuet dena. Neregatik ezpada ere barnekuagatik. - Hik barrenian zer dun onbor zahar bat baizik? - Onbor zar balín badut hegonek emana tuk, onbor zar balín badut hegonek emana tuk. Andria igan nian zaldian gañera, mortura eraman ta hil egitera. - Bat hau dut senarra ta bertzia apez kuñatua, oken bien artian zer egin behar da? Senarrak eman zion lenbiziko kolpia, apez kuñatuak bere(ha)la bertzia. - Ai, ai kanabitaren puntaren xorrotza! Laster harrapatu dio nere amaren bihotza! Madarika daiela hoi in duen arotza!

»

Antonio Zavalak bertsio honen azpian hauxe idatzi zuen (hemen ere grafia pixka bat gaurkotu dugu): Jose Ariztimuño Aitzol zanaren bilduman, "Poesías enviadas por Bitori" deritzaion mordoskan. Bertsoen saiets batean honela esaten da: "Elízondon, 1934-I1-6-ean Gartzaingo Indatar Inaziari hartua. Biltzallea: Etxeberriatar Bitori"