Frantziako anderea

Wikipedia, Entziklopedia askea
Amaginarreba gaiztoaren gaia, Europako mendebaldeko ahozko literaturaren topikoetako bat.

Frantziako anderea, Prantzie kortekoa[1], Franziako kortekua[2] edo Frantzia(ko) kortetik euskal balada ezaguna da. Ahozko tradiziotik jaso diren baladekin ohikoa den bezala, bertsio bat baino gehiago ailegatu zaizkigu, ahotik ahora. Bertsio batetik bestera aldea egon badago. Ahozko transmisioak gureganaino ekarri dizkigu pare bat dozena aldaera bildu zituen Antonio Zavalak; beherago kopiatu dugun Aitzolek bildutakoa, Elizondoko aldaera bat, eta azpian beste asko. Antonio Zavalak Agur, agur, agur, ama neuria eta Etorri nintzanian Frantzia kortetik izenburuekin editatu zuen balada hau eta Izen ona atalean sailkatu zuen.[3] eta mendebaldeko euskalkian Hiru Truku taldeak zabaldu zuena, besteak beste.

Balada honen gaia amaginarreba gaiztoa eta erraina inuzente-gizajoaren gaiarekin Europako hegoaldean hedatu den kontu zaharraren euskal bertsioa da.[4][5][6]

Amaginarreba gaiztoaren gaia beste euskal balada batean ere agertu zen: Aldaztorrea bezala ezaguna den baladan. Dena den, balada bi hauen kontakizunaren amaiera oso bestelako da.[7]

Orotariko Euskal Hiztegian honako bi ahapaldi hauek topa daitezke:

« Etorri nintzanian

Frantzia kortetik
ama billatu nuan
etxian bakarrik.

Bakar-bakarrik eta
bai triste-tristerik
sillan jazarri ta
haiziak harturik.

»

OEH.[8]


Hiru Truku musika taldeak argitara emandakoa izango da agian bertsiorik ezagunena, mendebaldeko euskalkian:

Zazpi zaldi deukodaz
izeraz jantzita
zortzigarrentxoa barriz
perlaz estalita.

Kanpai bat entzuten dot
ez dakit nongoa
igual izango da
agoniekoa.
« Etorri nintzanean

Prantzie kortetik,
ama topatu neban
suitian tristerik.

Zer egiten dau, ama,
horrelan bakarrik?
Nobedade barriek
entzun dodaz bai nik.

Zer nobedade barri
entzun dozu, ama?
Ezkonetan zareala
bai seme laztana.

Nondikoa dakazu
zeure emaztea?
Prantzieko kortekoa
bai ama neurea.

Ez dot gura prantzesik
hain gitxi errenik
esan dodan berbiaz
urten bihar dot nik.

Esan dozun berbiaz
urten bihar bozu
Urten bidera eta
hil ein behar dozu.

Hain de polite ba ze
nire emaztea
ez da posible ama
nik hori eitea.

Zuk ez pozu posible
hartu anajia,
anaje gaztea da
estudiantia.

Juanita jatsi zaite
zaldien ganetik
sartu daitzudan puñal hau
bihotzen erditik.

Ai horren puñal horren
puntien zorrotza
ikusiez beste barik
hilten deust bihotza.

Zazpi zaldi deukodaz
izeraz jantzita
zortzigarrentxoa barriz
perlaz estalita.

Horrez gainera dekot
urre kalizia
urre-kalizia ta
sobrepelizia.

Harek emongo'tzudaz
ixtiarren bizirik.
Harek hartuko baina
ez itxi bizirik.

Kanpai bat entzuten dot
ez dakit nongoa
igual izango da
agoniekoa.

Zazpi izera dodaz
odolez mantxaurik
zortzigarrentxu honek
naroia ni mundutik.

Ai neure amaginarreba
muskerrez betia
subeak eingo al deutsu
arratserako ohia.

»

Hiru Truku musika taldeak argitaratutako bertsioa,
Mendebaleko euskal baladak, (1994),
(gehi grafia egokitzapen batzuk.)


Antonio Zavala[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Antonio Zavalak balada honen gainean dozena pare bat bertsio batu zituen haren Euskal Erromantzeak / Romancero vasco antologian. Horra lehenengoa,[3] Aitzolek jaso, 1934an, eta Antonio Zavalak editatu zuen bertsioa (gaurko grafiara pixka bat egokiturik; +'h'):

Elizondoko karrika.
« Agur, agur, agur, ama neuria.

Ongi 'torri zarela, seme neuria.
Ezkondu edo ezkongai heldu zara, semia?
- Ezkondurik heldu naiz, ama neuria.

- Frantzesa edo española dakartzu, andrea?
- Frantzesa dut bañan soíl guziz noblia.
- Nik ez dut amititzen frantzesa errañaik;
morturat eraman eta hil egin behar dik.

Handik gan nitzen anaiarengana,
anaiarengana ta zaharrarengana;
hark ere erran zidan amak bezala:
mortura eraman ta hil egin nezala.

Handik gan nitzen anaiarengana,
anaiarengana ta apezarengana;
hark ere erran zidan bertziak bezala:
mortura eraman ta hil egin nezala.

Handik gan nitzen arrebarengana,
arrebarengana ta gaztenarengana;
hartxek erran zidan bihar den bezala:
etxera eraman ta maitatu nezala,
hark iñen nauela kuñata bezala.

Yendiak heldu dire handik-hemendik,
nere arreba Yuana ezta ageri iñundik.
- Gaizueu bat urre badut aitetxik emana,
bizik uzten banauena eman daizuet dena.

Neregatik ezpada ere barnekuagatik.
- Hik barrenian zer dun onbor zahar bat baizik?
- Onbor zar balín badut hegonek emana tuk,
onbor zar balín badut hegonek emana tuk.

Andria igan nian zaldian gañera,
mortura eraman ta hil egitera.
- Bat hau dut senarra ta bertzia apez kuñatua,
oken bien artian zer egin behar da?

Senarrak eman zion lenbiziko kolpia,
apez kuñatuak bere(ha)la bertzia.
- Ai, ai kanabitaren puntaren xorrotza!
Laster harrapatu dio nere amaren bihotza!
Madarika daiela hoi in duen arotza!

»


Antonio Zavalak bertsio honen azpian hauxe idatzi zuen (hemen ere grafia pixka bat gaurkotu dugu): Jose Ariztimuño Aitzol zanaren bilduman, "Poesías enviadas por Bitori" deritzaion mordoskan. Bertsoen saiets batean honela esaten da: "Elízondon, 1934-I1-6-ean Gartzaingo Indatar Inaziari hartua. Biltzallea: Etxeberriatar Bitori"

Erreferentziak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

  1. Kortazar Uriarte, Jon Batti. (1982). «Prantzie-Kortekoa» EUSKARAREN IKER ATALAK (1): 97–128. ISSN 1132-0702. (Noiz kontsultatua: 2022-02-05).
  2. «Ibinagabeitia Proiektua / Mazantini-4 (1993)» andima.armiarma.eus (Noiz kontsultatua: 2023-03-28).
  3. a b Zavala, Antonio. (1998). Euskal erromantzeak / Romancero vasco. Sendoa, 201-232 or. ISBN 84-89080-68-2..
  4. (Gaztelaniaz) «La mala suegra | Corpus de Literatura Oral» corpusdeliteraturaoral.ujaen.es (Noiz kontsultatua: 2022-02-05).
  5. (Gaztelaniaz) Kioridis, Ioannis. (2015-12-31). «La suegra «mata» a la nuera: dos ejemplos del motivo en las baladas tradicionales griegas y en el romancero» Atalaya (15)  doi:10.4000/atalaya.1683. ISSN 2102-5614. (Noiz kontsultatua: 2022-02-05).
  6. (Gaztelaniaz) Kioridis, Ioannis. (2015). «La suegra «mata» a la nuera: dos ejemplos del motivo en las baladas tradicionales griegas y en el romancero» Atalaya (15) ISSN 1167-8437. (Noiz kontsultatua: 2022-02-05).
  7. Koldo Biguri, Blanca Urgell, Kristina Rico, Joseba Lakarra. ([1983]). Euskal baladaren : azterketa eta antologia. Hordago ISBN 84-85795-27-X. PMC 12262075. (Noiz kontsultatua: 2022-02-05).
  8. «haize - OEH - Orotariko Euskal Hiztegia» www.euskaltzaindia.eus (Noiz kontsultatua: 2022-02-05).

Kanpo estekak[aldatu | aldatu iturburu kodea]