Lankide:Joxan Garaialde/Filipinetako historia

Wikipedia, Entziklopedia askea
Espainia eta Filipinak, Juan Lunaren eskutik. Spain Guiding the Philippines izenez ere ezaguna, El legado de España a Filipinas liburuan agertzen zen epigrafe honekin batera: Spain guiding the Philippines along the path of progress . Gaur Lopez Museoko Luna Aretoko piezarik nabarmenena da.

Filipinetako benetako historia duela 709.000 urte gutxienez hasi zela jakina da, Pleistozenoko harrizko tresnen aurkikuntzak eta hominidoen jarduerarekin lotutako sakrifikatutako animaliaen aztarnak iradokitzen duen moduan. Homo luzonensis, gizaki arkaikoen espeziea, Luzon uhartean egon zen duela 67.000 urte gutxienez[1]. Ezagutzen den gizaki moderno zaharrena Palawaneko Tabon haitzuloetakoa da, orain dela 47.000 urte ingurukoa[2]. Afrikako jatorriko hominidoak artxipelagoko lehen kolonoen artean egon ziren. K.a. 13.000 urtean zehar asentamendu austroasiatikoa eman zen, hondoratu aurreko Sundaland-eko lur-masatik zebiltzala, Filipinak uholdearen osteko uhartearen aztarna baita, Manobo eta Sama herrien geneetan detektatu bezala[3]. Horrekin batera, Blaan eta Sangil-en genetikan detektatu zen bezala, papuar arrazaren mendebalderanzko hedapena izan zen[3]. K.a. 3000. urte inguruan, poloetako izotz kaskoak urtu ondoren, gaur egungo biztanleriaren gehiengoa osatzen duten austronesiar marinelek Taiwanetik hegoalderantz migratu zuten. K.o 1. urte inguruan, koloniaurreko garaira arte, Hego Asiatik etorritako immigrazio mugatua ere izan zen, Dilaut etniako DNAn aurkitzen den bezala[3].

Akademikoek, orokorrean, gizarte-talde horiek, azkenean, hainbat asentamendu edo entitate politikotan garatu zirela uste dute, espezializazio ekonomiko, estratifikazio sozial eta antolaketa politiko ezberdinekin[4]. Asentamendu horietako batzuk (batez ere ibai-delta nagusietan kokatutakoak) hain konplexutasun sozialera iritsi ziren, ezen aditu batzuen ustez estatu primitibotzat hartu behar zirela. Horren barruan daude, hala nola Manila, Tondo, Pangasinan, Cebu, Panay, Bohol, Butuan, Cotabato, Lanao, Zamboanga eta Sulu bezalako populazio gune modernoen aurrekoak[5], eta baita entitate politiko batzuk ere, Ma-i adibidez, horien kokapena Mindoro edo Laguna izan baitaiteke[6]. Entitate politiko horiek hinduismoaren edo budismoaren eragina izan zuten, zeina Chola dinastiaren inbasioen ondorioz hego-ekialdeko Asiatik hedatu zena, Arabiako Islama, Txinako adar estatu aliatuak. Itsas estatu txiki horiek lehen milurtekoan loratu ziren. Erresuma horiek gaur egun Txina, India, Japonia, Thailandia, Vietnam, Saudi Arabia eta Indonesia deitzen direnekin merkataritza egiten zuten. Gainerako asentamenduak barangay independenteak ziren estatu handienetako batekin aliatuak. Estatu txiki horiek Asiako inperio handiagoen parte edo Ming dinastia, Majapahit eta Brunei bezalako inperio handiagoen parte izan edo haien aurka matxinatu eta gerra egitea tartekatu zuten.

Europarrek erregistratutako lehen bisita Homonhon uhartean, gaur egun Guiuan, lehorreratu zen Fernando Magallaesen espedizioa da, Samarreko Ekialdea, 1521eko martxoaren 17an. Lapulapu, Mactango buruzagiaren armadaren aurka, gudu bat galdu zuten, non Magallanes hil zuten[7]. Espainiaren Filipenetako kolonialismoa 1565eko otsailaren 13an hasi zen Miguel Lopez de Legazpiren Mexikoko espedizioaren etorrerarekin. Cebuko lehen bizileku iraunkorra ezarri zuen . Uhartediaren zati handi bat, Espainiaren mende egon zen, eta Filipinak bezala ezagutzen den lehen egitura politiko bateratua sortu zen. Espainiaren kolonialismoak kristautasuna, lege kodea eta Asiako unibertsitate moderno zaharrena sartu zituen. Filipinak Mexikon oinarritutako Espainia Berriko Erregeorderriaren mende zeuden. Horren ostean, kolonia, zuzenean, Espainiak gobernatu zuen.

Espainiaren agintea 1898an amaitu zen Espainia-Amerikako Gerran Espainiaren porrotarekin. Filipinak Estatu Batuetako lurralde bihurtu ziren orduan. AEBko indarrek Emilio Aguinaldok zuzendutako iraultza zapaldu zuten. Estatu Batuek Gobernu Intsularra ezarri zuten Filipinak gobernatzeko. 1907an, hauteskunde popularrekin, Filipinetako Asanblada hautatua sortu zen. AEBk independentzia agindu zuen Jones Ac-en[8]. Filipinetako Mankomunitatea 1935ean sortu zen, 10 urteko tarteko epearekin independentzia osoa lortu baino lehen. Hala ere, 1942an, Bigarren Mundu Gerran, Japoniak Filipinak okupatu zituen. AEBko armadak. 1945ean, japoniarrak garaitu zituen. 1946ko Manilako Itunak Filipinetako Errepublika independentea ezarri zuen.

Herrialdearen hegoaldean, bereziki Mindanao uharteak, Abu Sayyaf eta Moro Islamiar Askapenerako Frontea bezalako mugimendu separatisten musulmanen eraso terroristak jasaten ditu aldizka.

Ikus, gainera[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Erreferentziak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

  1. ↑ Mijares, Armand Salvador; Détroit, Florent; Piper, Philip; Grün, Rainer; Bellwood, Peter; Aubert, Maxime; Champion, Guillaume; Cuevas, Nida et al.. (July 2010). «New evidence for a 67,000-year-old human presence at Callao Cave, Luzon, Philippines» Journal of Human Evolution 59 (1): 123–132.  doi:10.1016/j.jhevol.2010.04.008. PMID 20569967..
  2. ↑ Détroit, Florent; Dizon, Eusebio; Falguères, Christophe; Hameau, Sébastien; Ronquillo, Wilfredo; Sémah, François. (December 2004). «Upper Pleistocene Homo sapiens from the Tabon cave (Palawan, The Philippines): description and dating of new discoveries» Comptes Rendus Palevol 3 (8): 705–712.  doi:10.1016/j.crpv.2004.06.004..
  3. ↑ a b c Larena, Maximilian; Sanchez-Quinto, Federico; Sjödin, Per; McKenna, James; Ebeo, Carlo; Reyes, Rebecca; Casel, Ophelia; Huang, Jin-Yuan et al.. (2021-03-30). «Multiple migrations to the Philippines during the last 50,000 years» Proceedings of the National Academy of Sciences 118 (13): e2026132118.  doi:10.1073/pnas.2026132118. OCLC .8020671 PMID 33753512..
  4. ↑ «Pre-colonial Manila» Malacañan Palace: Presidential Museum and Library.
  5. ↑ Junker, Laura Lee. (1998). «Integrating History and Archaeology in the Study of Contact Period Philippine Chiefdoms» International Journal of Historical Archaeology 2 (4): 291–320.  doi:10.1023/A:1022611908759..
  6. ↑ Go, Bon Juan. (2005). «Ma'I in Chinese Records – Mindoro or Bai? An Examination of a Historical Puzzle» Philippine Studies (Ateneo de Manila University) 53 (1): 119–138..
  7. ↑ «PH to Mark the First Circumnavigation Route» 2021 Quincentennial Commemorations in the Philippines (National Quincentennial Committee) 2021-03-14.
  8. ↑ Zaide, 1994

Kanpo estekak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

[[Kategoria:Filipinetako historia]]

"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Lankide:Joxan_Garaialde/Filipinetako_historia&oldid=9114064"(e)tik eskuratuta