Edukira joan

Orion (mitologia)

Wikipedia, Entziklopedia askea
Orion (mitologia)
Antzinako Greziako erlijioa
Ezaugarriak
Sexuagizonezkoa
Familia
AitaHyrieus (en) Itzuli
Ezkontidea(k)Side (en) Itzuli
Bikotekidea(k)Merope (en) Itzuli, Eos, Artemisa, Aero (en) Itzuli eta Aerope (en) Itzuli
Seme-alabakMenippe (en) Itzuli eta Metioche (en) Itzuli
Anai-arrebakCandiope (en) Itzuli
Artikulu hau pertsonaia mitologikoari buruzkoa da; beste esanahietarako, ikus «Orion».

Greziar mitologian, Orion[1] (antzinako grezieraz: Ὠρίων edo Ὠαρίων; latinez: Orion)[2] Zeus (edo Artemisak) Orion konstelazio gisa izar artean kokatu zuten ehiztari erraldoia zen.

Iturri zaharrek Orioni buruzko hainbat istorio kontatzen zituzten; haren jaiotzaren bi bertsio nagusi daude, eta haren heriotzaren hainbat bertsio. Erregistratutako gertakari garrantzitsuenak hauek dira: Beozian jaio zen, Kiosera egin zuen bisita (Merope ezagutu eta bortxatu zuen), Meroperen aitak itsutu zuen, Lemnosen ikusmena berreskuratu zuen, Artemisarekin Kretan ehizatu zuen, Artemisaren arkuak hil zuen edo Eskorpio bilakatuko zen eskorpioi erraldoiaren ziztaren ondorioz. Iturri zahar gehienek gertaera horietako batzuk alde batera uzten dituzte, eta hainbatek bakarra kontatzen dute. Gorabehera horiek, jatorriz, istorio independenteak izan zitezkeen, loturarik gabekoak, eta ezinezkoa da esatea aipamen ezak laburtzeko saiakera hutsa diren edo benetako desadostasuna adierazten duten.

Greziar literaturan lehen aldiz ehiztari handi gisa agertzen da Homeroren Odisea epopeian, non Odiseok azpimunduan ikusten duen bere itzala. Mito helenistiko eta erromatarren biltzaileek Orionen historia kontatzen dute, baina ez dago haren abenturen bertsio literariorik, adibidez, Jasonena bezalakoa Apolonio Rodaskoaren Argonautikan edo Euripidesen Medean egindakoarekin aldera daitekeenik; Ovidioren Fastoen sarrera, maiatzaren 11koa, Orionen jaiotzari buruzko poema bat da, baina historia bakar bat jorratzen da bertan. Bizirik iraun duten kondaira zatiek historiaurreari eta mito greziarrei buruzko espekulaziorako eremu emankorra eman dute.

Orionek hainbat funtzio bete zituen antzinako greziar kulturan. Orionek abenturen istorioa, ehiztari gisa, da gehienetan agertzen dena, baina hala ere ez da oso oparoa; izen bereko konstelazioaren pertsonifikazioa ere bada; heroi gisa gurtua izan zen, greziar zentzuan, Beozia eskualdean; eta bada pasarte etiologiko bat dioena Orion izan zela Siziliako itsasartearen egungo formaren erantzulea.

Elezaharrak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Homero eta Hesiodo

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Orion greziar literaturako obrarik zaharrenetan aipatzen da, K.a. VII. eta VIII. mendeetakoak ziurrenik, baina hainbat mende lehenagoko jatorria duen ahozko tradizio baten emaitza direnak. Homeroren Iliadan, Orion konstelazio bat bezala deskribatzen da eta Sirius izarra bere txakur bezala aipatzen da[3]. Odisean, Orion da, funtsean, giza bikaintasunaren pinakulua ehizan: Odiseok ikusten du azpimunduan ehizatzen, brontzezko garrote batekin, animalia hiltzaile bikaina. Elezahar batzuetan, Orionek dio edozein animalia ehizatzeko gai dela. Konstelazio bezala ere aipatzen da, Eos jainkosaren maitale bezala, Artemisak hiltzen duena eta lurrean jaiotakoen artean ederrena dela esaten da[4]. Hesiodoren Lanak eta egunetan, Orion konstelazio bat ere bada, eta haren irteera eta ilunabarra urtea kontatzeko erabiltzen dira[5].

Daniel Seiterrek 1685an margotutako Diana Orionen gorpuaren aurrean, zeruan lekutua izan aurretik.

Orionen kondaira Astronomian kontatzen da ziurrenik, Hesiodori egotzitako obra galdu batean. Bertsio hau Eratostenesen Catasterismi izeneko obra galduaren laburpen baten bidez ezagutzen da, konstelazioei buruzkoa[6]. Laburpen horren arabera, Orion Poseidonen, itsasoko jainkoaren, eta Eurialeren, Minos Kretako erregearen alaba, semea zen. Orion bere aitari esker ibil zitekeen olatuen gainean; Kios irlaraino joan zen, non mozkortu eta Merope, Enopionen alaba, bertako gobernaria, bortxatu zuen. Mendekuz, Enopionek Orion itsutu eta kanporatu egin zuen. Orionek Lemnosekin topo egin zuen, non Hefestok, errementari jainkoak, bere sutegia zeukan. Hefestok bere zerbitzariari, Zedalioni, Orion Ekialde Urruneraino gidatzeko esan zion, non Heliosek, Eguzkiak, sendatu zuen, eta Orionek Zedalion bere sorbalden gainean eraman zuen. Orion Kiosera itzuli zen Enopion zigortzeko, baina erregea lurpean ezkutatu zen eta Orionen haserreari ihes egin zion. Orionen hurrengo bidaiak Kretara eraman zuen, non Artemisa jainkosarekin eta bere ama Letorekin ehizan ibili zen eta ehizaldian zehar, Lurreko piztia guztiak hilko zituela mehatxatu zuen. Geak (Apolok, bertsio batzuetan, bere ahizpa Artemisak gizon batekin zuen harremana gaitzesten zuelako) aurka egin zion eta eskorpioi erraldoi bat bidali zuen Orion hiltzeko. Izakiak arrakasta izan zuen eta, hil ondoren, jainkosek Orion konstelazioen artean jartzeko eskatu zioten Zeusi. Zeusek baiezkoa egin zuen eta, Orionen heriotzaren oroigarri gisa, Eskorpioia ere gehitu zuen zerura.

Beste iturri batzuk

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Orion konstelazioaren irudia. Saiph, Betelgeuse, Rigel eta Bellatrix izarrek osatzen dute kanpoaldeko laukizuzena, eta Oriongo gerrikoa osatzen duten hiru izarrak Mintaka, Alnitak eta Alnilam dira, Hiru Mariak bezala ere ezagutzen direnak.

Orionek Homeroren lanetan lerro gutxi batzuk baino ez baditu ere eta Hesiodoren Lan eta egunetan baino aipatzen ez bada ere, hari buruzko istorio asko aipamen intzidentaletan eta ondorengo idazki ilunetan erregistratzen dira. Poeta handi bakar batek ere ez du bere inguruan idatzi[7]. Orionen kondairari buruzko iturririk zaharrenak, neurri handi batean, antzinako poeten bazterreko oharrak (eskolioak) edo geroagoko autoreen konpilazioak dira, gaur egungo erreferentzia-bilduma edo entziklopedien baliokidea. Hesiodoren Astronomian jasotako legendak ere bizirik dirau konpilazio horietako batean. Kasu askotan, Astronomiaren laburpena barne, guregana iritsi den lanak autore ospetsu baten izena daraman arren, hala nola Apolodoro Atenaskoa, Eratostenes edo Higino, bizirik dirauena antzinako faltsifikazio bat da edo, bestela, jatorrizko bildumaren laburpen bat, zalantzazko gaitasuneko geroagoko idazle batek egina. Testu horien editoreek iradokitzen dute egile handien izenak eraman zitzaketela, laburpenak zirelako, baita ikasleen oharrak ere, beren lanetan oinarrituak[8].

Iliadako Elia Eudoxia enperatrizak egindako kopiaren bazterretan ohar bat dago, Euforion Kaltziskoa poeta helenistikoa laburbiltzen duena, Orionen jaiotza Tanagran kontatzen zuena: hiru jainkoak, Zeus, Hermes eta Poseidon, ezkutuan joan ziren Hirieori bisita egitera. Jainkoek bere abegikortasunagatik desio bat ematea eskaini ziotenean, Hirieok seme bat izatea eskatu zuen. Jainkoek idiaren larrua hartu, bertan eiakulatu edo txiza egin[9], eta lurperatu egin zuten. Hamargarren iluntzean lurpetik ateratzeko agindua eman zioten. Hori egin zuenean haur batekin egin zuen topo, eta Urion deitu zion, pixa egiten duena[10].

Bigarren bertsio oso bat, baina Hesiodorena baino laburragoa, Ferezides Leroskoa mitologo eta poetaren lanean oinarritutako erromatar mitoen bilduma batean jasota dago. Hemen Orion lurretik jaioa bezala deskribatzen da, bertakoa eta jainkozkoa zentzu hertsian, nahiz eta Poseidon eta Hermes ere bere guraso bezala aipatzen diren, eta oso handia altueran. Gainera, Zeusekin ezkondu zen Merope ezagutu aurretik, biak Zeusek zeru-gangako eterrarekin egindako irudiak. Sideko gauza ezagun bakarra da Herak Hadesera bota zuela, edertasunean harekin lehiatzeagatik. Homerikoa ez den beste bertsio bat ere ematen du: Eos, Aurora, Orionekin maitemindu zen eta Delosera eraman zuen, non Artemisek hil zuen[11].

Orioni buruzko beste narrazio bat, hiru paragrafokoa, idazle latino bati zor zaio, zeinaren ohar laburrak Higinoren izenean iritsi baitira guregana[12]. Aipu honek Kalimako, Aristomako eta Istro aipatzen ditu iturri gisa, eta Orionen jaiotzaren historiarekin hasten da, zezen-larruan, eta Tebasen edo Kiosen kokatzen du ekintza. Higinoren bi bertsio daude, eta horietako batean ez da ageri Poseidonen presentzia. Kritika modernoaren arabera, horixe da bertsiorik zaharrena eta originalarekin bat datorrena. Iturri berak Orionen heriotzaren bi bertsio desberdin kontatzen ditu. Lehenengoak dio Orion "gertuko intimitatean" bizi zela Enopionekin, eta, ehizarako duen trebetasuna erakutsi nahian, Artemisen eta Letoren aurrean harro esan zuen lurrean edozein animalia hil zezakeela. Ama Lurra asaldatu egin zen, eta eskorpioia bidali zuen, eta eskorpioiak hil egin zuen[12]. Bigarren eskorpioian, Artemis Orionez maiteminduko da, eta Apolo anaia haserretu egingo da. Behin batean, Orion hain urruti igerian ikusi zuelarik, burua baizik ezin baitzion ikusi, Artemisi desafio egin zion ikus zitekeen koskor iluna gezi batez jo zezan, eta hura asmatuz, Orion hil zuen[12][13].

Higinok Orion Eskorpiorekin lotzeaz gain, beste konstelazio batzuekin lotzen du. Orion Pleione bortxatzen saiatu zen, bera Beozian zehar bere alaba Pleiadeekin batera bidaiatzen ari zen bitartean. Neskek ihes egin zuten, baina Orionek zazpi urtez jarraitu zien, harik eta Zeusek, ihesaldiaz errukituta, zerura igo zituen arte. Txakurrak Can maior eta Can minor konstelazioek irudikatzen dituzte. Erbiaren konstelazioaren atzetik doaz, nahiz eta, Higinok dioenez, kritikari batzuei, hala nola Kalimakori, presa gutxi iruditzen zaien, eta Zezenari jazartzen irudikatzen dute[12].

Natalis Comes mitografo errenazentista batek Orionen txakurren izenak gehitu zituen: Leukomelena, Mera, Dromis, Ziseta, Lampuris, Likoktonoa, Ptoofagoa eta Arktofono[14].

Aldaerak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Aldaera ugari daude beste autore batzuetan. Horietako asko erreferentzia intzidentalak dira olerkietan eta eskolioetan. Virgilio poeta erromatarrak, Eneidan, Orion erraldoi bat bezala erakusten du Egeo itsasoa zeharkatuz, olatuak sorbaldetan apurtuz, mitografoek islatzen zutenaren ordez, uraren gainean ibiltzen[15]. Hirieori buruzko hainbat erreferentzia daude, Orionen aita bezala, Beoziako hainbat lekurekin lotzen duena, Hiria barne. Hori izan daiteke jatorrizko istorioa, Hirieo baita, ustez, Hiriaren eponimoa. Eneo ere esaten zaio, baina ez da Kalidoniako Eneorekin[16].

Orion itsua eguzkia bilatzen.

Natalis Comesen eskolioak dio, Hesiodok bezala, Orion Poseidonen semea zela, eta haren ama Minosen alaba bat, baina oraingoan Brille edo Hieles da bere izena[14]. Badira bi bertsio daudela non Artemisak Orion hiltzen duena, bai bere geziarekin, bai modu intzidentalean eskorpioiarekin. Bigarren aldaeran, Orion eskorpioiaren ziztadaren ondorioz hiltzen da, Hesiodok kontatzen duen bezala, eta Orionek eskorpioia inoiz garaitzen ez duen arren, aldaera askotan eskorpioia ere bere zaurien ondorioz hiltzen da. Artemis bi arrazoirengatik ager daiteke, bata da Orion bere ehiztari-trebetasunaz harrotu zela eta jainkosari erronka bota ziola disko-jaurtiketako duelu batera; bigarrenean, berriz, Orion Opis, Artemisen apaiz hiperboreetariko bat edo Artemis bera seduzitzen saiatu zelako da[17].

Aratok, Fenomenoak lanean egindako deskribapen labur batean, dio Orionek Artemisi eraso ziola Kiosen ehizan zebiltzala, eta eskorpioiak bertan hil zuela[18]. Nikandrok Theriacan dioenez, eskorpioia tamaina normalekoa zen, eta harri txiki baten azpian ezkutatzen zen. Historiaren bertsio askok, Orespionen heriotzaren ondoren ere, haren igoera kontatzen dute. Poetak oso ezberdinak dira Asklepio berpizteko ideiari buruz. Telesarkok dio Asklepiok Orion berpiztu zuela eta ez Hipolito. Antzinako beste agintari batzuek anonimoki aipatzen dute Asklepiok Orion sendatu zuela Enopionek itsutu ondoren.

Orion eta Enopionen historia ere aldatu egiten da. Iturri baten arabera, Merope Enopionen emaztea da, eta ez haren alaba. Bestalde, Merope Minosen alaba da, eta ez Enopionena. Partenio Nizeakoak, berriz, Orion deskribatu zuen, Kiosen ehizatzen eta biztanleak lapurtzen, Aero izena duen Enopionen alabaren eskutik prezioa lortzeko aitzakiarekin. Enopionek ez zuen bere alaba Orion bezalako norbaitekin ezkondu nahi, honek, zapuzturik eta edanda, bahitu nahi izan baitzuen, baina Enopionek kontra egin zion eta itsutu egin zuen[19].

Luziano Samosatakoak Orionen irudi bat sartu du eraikin ideal baten deskribapen erretorikoan: Orion Lemnos inguruan jaiotzen ari den eguzkirantz doa, Zedalkon sorbaldetan eta Hefesto atzealdetik begira. Latinezko iturriek diotenez, Enopion Dionisoren semea zen. Dionisok satiroak bidali zituen Orion lo sakon batean murgiltzeko, horrela itsutu ahal izateko. Iturri batek istorio bera kontatu du, baina Enopion Kretatik Minosera eraman zuen. Gaineratu zuen orakulu batek esan ziola Orioni ekialdera begira jar zitekeela berriro, bere bidea aurkituko zuela sorbaldan eramango zuen ziklope baten mailua entzunda. Ziurrenik berregindako istorio bat da. Hefesto eta ziklopeak tximista-ekoizleak izan dira, eta, beraz, hainbat iturritan konbinatuta agertzen dira. Latinezko poema batean eskolio batek dio Hefestok zaldi bat eman ziola Orioni[20].

Erreferentziak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
  1. ↑ Euskaltzaindiaren 82. araua: Grezia eta Erromako pertsonaia mitologikoak
  2. ↑ Batzuetan Oarion- Ὠαρίων greziar hitzaren latindar transliterazioa- egiten dute, baina nahiko bitxia da.
  3. ↑ «Homer, Iliad» archive.ph 2012-07-12 (kontsulta data: 2024-10-02).
  4. ↑ λ 572–577 (ehiztaria); ε 273–275, kostelazioa (= Σ 487–489); ε 121–124; λ 572–77; λ 309–310
  5. ↑ ll. 598, 623
  6. ↑ (Ingelesez) Henderson, Jeffrey. «OTHER FRAGMENTS: Testimony 246» Loeb Classical Library (kontsulta data: 2024-10-02).
  7. ↑ Rose, Herbert J.. (1991). A handbook of Greek mythology: Including its extension to Rome. (Repr. argitaraldia) Routledge ISBN 978-0-415-04601-5. (kontsulta data: 2024-10-02).
  8. ↑ Condos, Theony, ed. (1997). Star myths of the Greeks and Romans: a sourcebook containing "The Constellations" of Pseudo-Eratosthenes and the "Poetic Astronomy" of Hyginus. Phanes Pr ISBN 978-1-890482-92-3. (kontsulta data: 2024-10-02).
  9. ↑ Oleson, John Peter. (1976). «A Possible Physiological Basis for the Term urinator, "diver"» The American Journal of Philology 97 (1): 22–29.  doi:10.2307/294109. ISSN 0002-9475. (kontsulta data: 2024-10-02).
  10. ↑ Euphorion. (1976). Cuenca, Luis Alberto de ed. Fragmentos y epigramas. Fundacion Pastor de estudios clasicos ISBN 978-84-400-1962-2. (kontsulta data: 2024-10-02).
  11. ↑ «Apollodorus, Library, book 1, chapter 4, section 3» www.perseus.tufts.edu (kontsulta data: 2024-10-02).
  12. ↑ a b c d «HYGINUS, ASTRONOMICA 2.18-43 - Theoi Classical Texts Library» www.theoi.com (kontsulta data: 2024-10-02).
  13. ↑ Carr, Raymond; Carr, Raymond. (1973). Estudios sobre la República y la Guerra Civil española. Ed. Ariel ISBN 978-84-344-2468-5. (kontsulta data: 2024-10-02).
  14. ↑ a b (Frantsesez) Conti, Natale (1520-1582) Auteur du texte. (1616). Mythologiae sive explicationis fabularum libri decem : in quibus omnia prope naturalis et moralis philosophiae dogmata in veterum fabulis fuisse perspicue demonn quibus omnia prope naturalis et moralis philosophiae dogmata in veterum fabulis fuisse perspicue demonstratur ([Reprod.) / ed. elegantissimae deorum M. Antonii Tritonii Utinensis. ] (kontsulta data: 2024-10-02).
  15. ↑ «P. Vergilius Maro, Aeneid, Book 10, line 755» www.perseus.tufts.edu (kontsulta data: 2024-10-02).
  16. ↑ «Maurus Servius Honoratus, Commentary on the Aeneid of Vergil, SERVII GRAMMATICI IN VERGILII AENEIDOS LIBRVM DECIMVM COMMENTARIVS., line 763» www.perseus.tufts.edu (kontsulta data: 2024-10-02).
  17. ↑ «Apollodorus, Library, book 1, chapter 4» www.perseus.tufts.edu (kontsulta data: 2024-10-02).
  18. ↑ «ARATUS, PHAENOMENA - Theoi Classical Texts Library» www.theoi.com (kontsulta data: 2024-10-02).
  19. ↑ «PARTHENIUS, LOVE ROMANCES 1-20 - Theoi Classical Texts Library» www.theoi.com (kontsulta data: 2024-10-02).
  20. ↑ (Ingelesez) Fontenrose, Joseph Eddy. (1981). Orion: The Myth of the Hunter and the Huntress. University of California Press ISBN 978-0-520-09632-5. (kontsulta data: 2024-10-02).

Kanpo estekak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Orion_(mitologia)&oldid=10023736"(e)tik eskuratuta