Txano Gorritxo

Txano Gorritxo
Txano Gorritxoren ilustrazioa
Argitalpena
Sortzailea	Ahozko tradizioa
Datu biografikoak
Jaiotza	XVI. mende inguruan
Herrialdea	Europa mendebaldean
Sexua	emakumezkoa
Bertsioaren arabera, Txano Gorritxoren izaera, etsaiak, harremanak... aldatu egiten dira

Txano Gorritxo (frantsesez: Le Petit Chaperon rouge; alemanez: Rotkäppchen; ingelesez: Little Red Riding Hood; gaztelaniaz: Caperucita Roja) ahozko tradizioan sortutako maitagarrien ipuin bat da, 1697.urtean Charles Perrault idazle frantsesak idatzi zuen, geroago eta behar bada egun, ospetsuena den bertsioa, XIX. mendean, Grimm anaiek bildu eta zabaldu zuten, 1812. urtean, hain zuzen ere. Baina, argitalpen hauen aurretik, Mendebaldeko Europako hainbat herritan ahots-tradizioko ipuina izan zen, Erdi Aroan. Txano Gorritxo izena, protagonistak beti txano gorri bat jantzita eramatetik dator. Ipuinean, bi toki ezberdin bereiz daitezke, segurtasuna eskaintzen duena eta basoak transmititzen duen arriskua.

Bertsio ezberdinak

Urte askotan zehar, kontakizunaren bertsio originala Perraultek sorturikoa dela uste izan bada ere, azken urteetan baieztapen hori okerra dela diote adituek. Originaletik gertuen dagoen bertsioa amonaren istorioa deituriko ipuina dela diote. Urte batzuk beranduago ordea, Perraultek eta Grimm anaiek, beste hainbaten artean, ipuina goxatu, haurrentzat egokitu eta mezu moralizatzaileekin osatu zuten.

Bertsio originala

Bertsio honetan, gizotsoa amonaren etxera iristean, amona hil, zatitu, bere haragia jan, odola edan eta soberakinak gorde egiten ditu. Ohean sartzen da, amonaren itxura eginez eta Txano Gorritxo iristean, soberakinak jateko agintzen dio. Hau, amona jan eta edan ondoren, "amonarengana" hurbiltzen da eta gizotsoak arropak kendu eta berekin oheratzeko esaten dio. Biluzten ari den bitartean, arropak sutara jaurtitzen ditu, gizotsoak esan baitio ez dituela gehiago beharko. Txano Gorritxok iruzurraz jabetzen denean, kanpora irten behar duela esaten dio gizotsoari, bere beharrak egitera. Gizotsoak ohean egoteko esaten badio ere, Txano Gorritxok kanpora joan behar duela errepikatzen dio. Orduan, gizotsoak, Txano Gorritxo artilezko soka batez oheari lotuta uzten du, kanpora irtetean, alde egin ez dezan. Neskatoa irteten denean, orkatilako soka askatu eta aranondo bati lotzen dio, ihes egitea lortzen duelarik.

Perraulten bertsioa

Bazen behin, txano gorritxo bat zeraman neskato eder bat, hain ongi ematen zion txapelak, leku guztietan Txanogorritxo deitzen zioten. Egun batean, amona gaixorik zegoenez, amak opiltxoak eta gurin-ontzitxo bat eramateko eskatu zion. Txanogorritxo berehala abiatu zen amonaren etxe aldera, baina basoan barrena zihoala, otso batekin topo egin zuen. Otsoak neskatoa jateko gogoa bazuen ere, ez zen ausartu inguruan aizkolari batzuk zeudelako, eta ondorioz, nora zihoan galdetu zion. Txanogorritxok, ez zekienez arriskutsua zela otsoari entzuten gelditzea berarekin hitz egiten gelditu zen. Orduan, amonaren etxera zihoala eta etxea non zegoen esatean, otsoak bera beste bide batetik joango zela erantzun zion. Beraz, otsoa bide laburrenetik ziztu bizian joan zen bitartean, Txanogorritxo, hurrak biltzen eta tximeletei segika, lasai biderik luzeenetik joan zen.

Otsoa berehala iritsi zen amonaren etxera eta atea jotzean, Txanogorritxo, bere biloba, zela eta amak emandako opiltxoak eta gurin-ontzitxoa zekarrela esan zionez, amonak, atea nola ireki esan zion. Otsoak, atea zabaldu zuenean, amona gaixoaren gainera salto egin eta irentsi egin zuen. Berehala atea itxi, amonaren arropak jantzi eta ohean sartu zen Txanogorritxoren zain.

Txanogorritxo iritsi zenean, atea jo eta otsoaren ahots sendoa entzun zuenean, ikaratu egin zen, baina, gaixorik zegoela pentsatu zuenez, atea ireki eta barrura sartu zen. Opiltxoak eta gurin-ontzitxoa mahai gainean utzi eta berarekin ohean sartzeko esan zion. Txanogorritxo erantzi eta ohean sartzean, harriturik gelditu zen. Orduan honela mintzatu zitzaion:

- Amona, nolako beso handiak dauzkazun!

-  Heu hobeto besarkatzeko, laztana.

-  Amona, nolako hanka handiak dauzkazun!

-  Arinago ibiltzeko, laztana.

-  Amona, nolako belarri handiak dauzkazun!

-  Hobeto entzuteko, laztana.

-  Amona nolako hagin handiak dauzkazun!

-  Heu jateko.

Eta hitz hauekin batera, otso gaiztoak Txanogorritxo jan zuen.

Grimm anaien bertsioa

Bazen behin neskatila bat ikuste hutsarekin jende guztiak maite zuena. Gehiena maite zuena bere amona zen, denetik ematen zion. Behin txano bat oparitu zion, tertziopelo gorriz egina. Hain ongi geratzen zitzaionez, beti hura jantzita ibiltzen zen eta horrela hasi zitzaien Txanogorritxo deitzen. Egun batean amak opil zati bat eta botila bere ardo eman zizkion amonari eramateko, gaixo baitzegoen. Zuzen joateko eta bidetik ez aldentzeko esan zion amak. Basoan zihoala otsoarekin topo egin zuen eta gaiztoa zela ez zekienez, ez zion beldurrik. Nora eta zertara zihoan galdetu zion otsoak eta Txanogorritxok dena erantzun zion. Orduan otsoak ideia bat izan zuen. Txanogorritxori loreak biltzeko eta txorien kantuez gozatzeko esan zion eta bitartean bera amonaren etxera joan zen zuzenean.

Amonaren etxera iritsi eta atea jo zuen. Amonak ahul dagoela eta krisketari sakatuz barrura sartzeko esan zion. Otsoak ezer esan gabe bere ohera sartu eta jan egin zuen. Ondoren, bere arropa jantzi eta ohean sartu zen. Berehala heldu zen txanogorritxo eta segituan zerbait arraroa sumatu zuen amonaren etxean. Bere ohera hurbildu eta galderak egiten hasi zitzaion, azkenik otsoak bera jan zuen arte.

Otsoak tripa betea zuela, ohean etzan zen berriro ere, lokartu eta zurrungaka hasi zen. Etxe ondotik igarotzen zen ehiztariak zurrungak entzun eta amonari zerbait gertatzen zitzaiolakoan barrura sartu zen laguntzeko asmoz. Ohean otsoa ikusi eta berehala eskopetarekin tiro egitea pentsatu zuen, baina agian amona irentsiko zuela pentsatu eta artaziekin tripa irekitzea hobe izango zela pentsatu zuen. Tripa ireki eta segituan atera ziren Txanogorritxo eta amona, biak bizirik. Ondoren otsoaren tripa harriz bete zuten eta esnatu zenean, ihes egin nahi izan zuen, baina harriak oso astunak ziren eta berehala lurrera erori eta hil egin zen. Hirurak pozik geratu ziren; ehiztariak otsoaren larrua hartu zuen, amonak Txanogorritxok ekarritako opila jan eta ardoa edan zuen, eta Txanogorritxok bere artean pentsatu zuen: ez naun bizi artean behin ere gehiago bidetik kanpo ibiliko, amak galaraziz gero. 

Beste egun batean, berriro ere basoan zihoala, otsoarekin topo egin zuen Txanogorritxok. Baina oraingoan bere bidetik zuzen jarraitu zuen amonaren etxeraino. Biak etxea zeudela, otsoa joan zen ate joka, baina ez zioten ireki. Azkenik, otsoa teilatura igo zen gero Txanogorritxo jateko asmoarekin. Baina amonak argi ikusi zituen bere asmoak, eta Txanogorritxori lan bat jarri zion.

-Har ezazu pertz bat, atzo lukainkak egosi nituen; eraman ezazu etxe aurreko askara lukainkak egosteko erabilitako ura.

Aska urez bete ostean, otsoak lukainka usaina usaindu eta teilatutik lepoa luzatuta behera begira egon zen une batez, azkenik irristatu eta askara erori eta ito zen arte. Txanogorritxo pozik itzuli zen etxera, inork kalterik egin ez ziolako. 

Beste bertsio batzuk

Txano Gorritxoren ipuinaren bertsio garaikide asko egin dira. Hauek dira euskaraz idatzi edo euskarara itzuli diren ipuinaren bertsio berrietako batzuk:

• Juan Cruz Igerabide (2003) Txano Gorritxo eta amona basatia
• Arantxa Iturbe (2003) Amona basoan galdu zenekoa
• Enkarni Genua (2006) Zergatik bizi da basoan Txano Gorritxoren amona?
• Mario Ramos (2011) Neu naiz azkarrena
• Ines Almagro (2012) Txano Gorritxoren eskularruak
• Pello Añorga (2014) Zapatagorri
• Enric Llunch (2014) Txano Gorritxo eta otso txotxoloa

Pertsonaien deskribapena

Txano Gorritxo

Ipuin hau oinarritzat harturik, bertsio ugari sortu badira ere, guztietan Txano Gorritxo haur eder gisa irudikatzen da. Maitagarrien ipuin bat denez, protagonistaren izenik ez da agertzen eta guztiek Txano Gorritxo deitzen diote, soinean daraman txano gorria ondo gelditzen zaiolako. Haur ederra izateaz gain, ipuin guztietan ikus daiteke pertsonaiak bihotz ona duela eta bere amaren esana betetzen duela. Bertsio batzuetan, ilehori irudikatzen bada ere, beste hainbatetan gaztain koloreko ilez agertzen da. Gainera, ipuin gehienetan, otarretxo batekin doa, bertan, amona gaixoari eramango dizkion opiltxoak daudelarik. Deskribapen fisikoaz gain, nortasunari dagokionez ezaugarri nabarmenenak inozentzia eta sinesberatasuna dira. Nortasun horrek, arazoetan sarraraziko du; izan ere, otso gaiztoak ezaugarri horiek baliatuko ditu amona eta pertsonaia jaten saiatzeko.

Bruno Bettelheimek egindako interpretazio psikoanalisitikoen arabera, bertsioaren arabera, neskatoaren jarrera eta nortasuna aldatu egin da. Bertsio zaharrenetan, neskatoaren jarrera aktiboa, eraikitzailea eta langilea da. Bere kabuz etxetik ihes egitea lortzen du, kanpoko munduak ez du beldurtzen, aitzitik, erakarri egiten du eta horrek arriskuan jartzera eramaten du.

Txano Gorritxoren ama

Pertsonaia honen inguruan, ez da askorik hitz egiten. Bere izen eta adinik ez da zehazten istorioetan. Gainera, bertsio gehienetan ez da aipatzen ezkondua edo alarguna ote den. Bertsio guztietan amaren rola, sukaldatzea eta Txano Gorritxo amona gaixoaren etxera bidaltzea baino ez da. Beste ezaugarri aipagarririk ez da agertzen ipuin hauetan. Ilustrazioei dagokienez, gehienetan, soineko luze eta amantal batekin irudikatzen da eta etxeko andrearen itxura eman nahi izaten zaio. Bere jarrerari dagokionez, etxeko lanetan arduratsua da eta ama gisa maitekorra, baina, aldi berean, ausartegia dela leporatu izan zaio, Txano Gorritxo amonaren etxera bakarrik bidaltzen duelako. Hau da, basoak dituen arriskuen jabe izanik, guraso arduratsu batek ez luke inoiz bere alaba bakarrik bertara bidaliko. Hala ere, aurki ditzakeen arriskuei buruz ohartarazten dio eta bidean inorekin ez hitz egiteko agintzen dio. 

Txano Gorritxoren amona

Bertsio guztietan, pertsonai hau gaixorik agertzen da eta ezaugarri honen inguruan hausnartuz gero, bitxia da, basoan bakarrik bizi dela jakitea. Ipuineko pertsonai nagusitzat hartzen da eta bertsio guztietan, Txano Gorritxorekiko harreman estua duela ikusten da. Honekin batera esan, Txano Gorritxok daraman txano gorria, amonak maitasun handiz eginikoa dela diote bertsio gehienek. Hala ere, esan, neskatoak ez duela bere amona ondo ezagutzen; izan ere, otsoa amonaz mozorrotzen denean, Txano Gorritxo ez da konturatzen, ez dela bere amona. Gainera, otsoari aurre egiteko gai ez denez, bere inozentziaren ondorioz, berak ere otsoaren tripan bukatzen du. Bertsio "originalean" hiltzen den pertsonai bakarra amona da. Bere heriotza bortitza da eta gainera, ondoren otsoa eta bere ilobak jan egiten dute.  Kanibalismoa praktika erritual bat zen eta beste pertsona baten haragia jateak, bere botereak bereganatzea esna nahi zuen.

Otsoa

Gustave Doré: Txano Gorritxo, eskuan pastela eta gurin potoa dituela, eta Otsoa erakusten dituen irarlana.

Pertsonaia hau, basoan bizi da eta beste animaliez gain, gizakiez ere elikatzen da. Otsoa maltzurra da eta nahi duena lortzeko iruzur egiteko prest dago. Zelatan egoten da bere harrapakina egoki hautatzeko. Txano Gorritxo basoan bakarrik dabilela ohartzen denean, bere inozentzia eta sinesberatasuna baliatzen du, behar duen informazio guztia jasotzeko. Irakurlearen aldetik, zalantzan jartzen da zergatik basoan neskarekin topo egiten duen unean ez duen jaten eta zergatik joan behar duen amonaren etxeraino. Agian, hasieratik, helburu bat zuen, bere argitasuna eta Txano Gorritxoren inozentziaz baliatuz, biak jatea.

Bruno Bettelheim psikoanalistaren iritziz sexualki erakargarria den gizonezkoaren irudikapena izateaz gain, Erdi Aroan, hiritarren beldurrik nagusienetako bat zen otsoa. Abeltzain eta nekazarientzat, zailtasunak ekartzen zituen otsoak. Batez ere XVI eta XVII mendeetan, Frantzian, eraso ugari jasaten zituztenez, eraso baten aurrean, herriko elizako kanpaia jo eta guztiek bertaratu behar izaten zuten laguntzera. Beraz, XVI. mendean Txano Gorritxo bezalako ipuinak, ez ziren ipuin ergel edo arintzat hartzen, ezpada abisu edo ohartarazpen gisa.

Txano Gorritxok otsoarekin duen elkarrizketan, otsoak "zu hobeto jateko!" esaten dio, baina ez du jaten, eta orduan lortzen du ihes egitea. Jatearen kontzeptua metaforatzat hartu izan da psikoanalisian, alegia, otsoak ez duela jateko goserik, sexu gosea baizik.

Ehiztaria

Pertsonai honi dagokionez, esan bertsio guztietan agertzen ez den bat bada ere, Txano Gorritxo aipatzean, burura datorkigun pertsonai bat dela. Grimm anaien bertsioan agertu zen lehen aldiz pertsonai hau. Ipuinak ez digu zehazten, zer ehizatzen duen eta nola sortzen den, baina, kasualitatez basotik zihoala otsoaren zurrunkak entzutean, bertara hurbiltzen dela. Ehiztaria iristen denerako, otsoaren sabelaren barnean daude amona eta Txano Gorritxo. Jarraian gertatzen dena ordea, sinesgaitza da; ehiztariak otsoaren sabela irekitzen du eta Txano Gorritxo eta bere amona sabeletik onik ateratzen ditu. Ondoren, sabela harriz betetzen dio eta otsoa ura edatera doan unean, pisuaren ondorioz, uretara erori eta ito egiten da. Beraz esan genezake, ipuin honetako benetako heroia ehiztari ezezagun hau dela. Ipuinari bukaerari dagokionez, esan, pertsonai gaiztotzat hartzen den otsoak bukaera doilor bat jasango duela, eta ondorioz, Txano Gorritxo eta amonak, bukaera zoriontsu bat dutela.

Ipuinaren ezaugarriak

Hasteko esan, ipuin hau, ez zegoela haurrei bideratuta, baizik eta helduei. Txano Gorritxo ipuinak urtez urte bertsio ezberdinak izan baditu ere, argumentu orokorra guztietan berdina da eta ezaugarriak errepikatu egiten dira; hau da, ahozko tradizioz sortutakoa da, kanibalismoa eta sexua agertzen direnak, identitate nahasketa bat dago eta bertsio guztietan, etsai arriskutsu batekin ohean bukatzen du protagonistak. Bertsio originala zein den frogatu ezin bada ere, azken urteetan, bertsio originala amonaren istoria dela diote. Ipuin hau, Perraulten bertsioarekin alderatuz, haragijaleagoa eta makabroagoa da. Ezaugarriei dagokienez, istorio honek, maitagarri-ipuinen irakaspena falta du, nahiz eta, funtsezko elementu amankomun ohikoa, heroiak ihes egitea lortzen den. Hala ere, ondoren sortu diren bertsio gehienek irakaspen bat dute.

Interpretazioak

Psikoanalitikoa

E. Fromm eta Bruno Bettelheimen arabera, istorioak haur baten sexualitatearen piztuera eta honek ekar ditzazkeen arriskuen berri ematen digu. Bere txanoaren koloreak, hilerokoa irudikatzen du eta otsoak, berriz, sexualitatearen sena. Bruno Bettelheimek idatzitako "psicoanálisis de los cuentos de hadas" liburuan, Perraulten bertsioa kritikatu zuen; izan ere, entzuleari libreki amaiera irudikatzea eragozten baitio. Txano Gorritxorengatik dio, nerabezaroko arazoei aurre egin nahian dabilela eta pertsonai maskulino bat bilatzen duela. Pertsonai maskulino hau bi era ezberdinetan agertzen da; alde batetik, erakargarria eta arriskutsua den otsoa eta beste alde batetik, arduratsua eta indartsua den ehiztaria.

Haur guztiek, harreman estu bat mantendu behar dute bere sexuko familiako-kideekin, heldua izateko bidea arrakastaz burutu ahal izateko. Ipuinari dagokionez, bertako emakumeen artean, amona eta ama aurki ditzazkegu, baina, amonaren kasuan, Txano Gorritxoren amaiera berdina edukitzearen arrazoia, otsoari aurre egiteko gai ez izana da.

«	Ikusten da hemen, neska-mutilak edozeini kasu eginda dabiltzala oker batez ere neskatila eder, atsegin eta segailak Ez zaitezte, beraz, harritu otsoak hainbeste jaten baditu. Otsoa, diot, ez dira-eta otso guztiak ezpal beretik sortuak; aldarte onekoak ere ba omen dira zarata, haserre eta gorroto gabeak neskatilen atzetik dabiltza jira eta bira; jator, adeitsu eta goxo etxeraino iritsi, gelaraino ere temoso. Baina, ai ene! Nork ez daki otso elezuriak direla guztiz arriskugarriak.	»
—Perraulten ipuinak

Ipuineko objetuen sinbolizazioa

Bruno Bettelheimek analisi sakona egin zuen Txano Gorritxoren ipuinaren inguruan, hain zuzen ere, Perraulten bertsioan oinarrituz. Bertako elementu nagusiek zer sinbolizatzen zuen esanaz. Hauetako elementu asko, "bertsio originalean" soilik agertzen dira, hau da, Perrault eta Grimm anaien bertsioa sortu aurretik, ahoz aho kontatzen zen istorioan. Adibidez, neskatoak otarrean, opiltxoak eta esne botila bat eramaten diola kontatzen dute bertsio batzuk. Jainkotasunerako prozesioan, opilak egin eta hauek eskaintzen dituzte, gehienetan, Atena, Artemis eta Demeter agertzen dira hastapen femeninoko erritual hauetan, jainkotasun femeninoen omenez. Jatorri paganoko erritua denez, bertsio batzuetan, Txano Gorritxok ez du saskirik eramaten, adibidez, Egbertoren kontakizunean. Adituek diote, istorioa kristautzeagatik aldatu zuela ezaugarri hau.

Bestalde, hastapen erritualei dagokienez, ardo botila (amonaren odola) eta haragia (amonaren haragia) ere erlazionaturik daudela dio Bettelheimek. Amona jan eta edateak, Txano Gorritxok heldutasuna beregana eta bere boterea irudikatzen baitu.

Basoan orratzen bidegurutzera iristen denean, honek, tresna eta erritual bereko sinboloa irudikatzen du, batez ere, Frantziakoa.  Sexualitatearen heldutasunarekin erlazionatuta dago.  Bide bat edo bestea aukeratzeak, bide erraza aukeratzea adierazten du, horregatik, bertsio batean ikusten den bezala, orratzen bidea aukeratzen du. Errazagoa baita gauzak orratz burudunen bidez lotzea, jostorratzen bidez jostea baino. Hau da, gozamenaren hasiera sinbolizatzen du.

Otsoak erabiltzen duen sokari dagokionez, txano gorritxori eta oheari lotzeko erabiltzen du. Neskak ordea askatzea lortzen du, eta hau askatasuna lortzearen metafora bat da.

Denbora eta lekuaren esanahia

Herriko etxeak eta amonaren etxeak leku segurua sinbolizatzen dute, familiaren segurtasuna. Aldiz, basoak, protagonista arriskura bideratzen duen lekua da, hastapenaren bidea. Ezaugarriei dagokionez, iluna, misteriotsua eta itxia da. Lehen aipatu dugun hastapenaren beste lotura bat da, "beste munduarekin" inguratzen duena, kanpoko munduarekin.

Interpretazio sexuala

Txano Gorritxo eta otsoa

Bestalde, interpretazio sexualari dagokionez, otsoak neskatoa bereganatu nahi du eta berarekin erlazio sexualak izan. Txano Gorritxok oheratu baino lehen, arropa guztia kendu eta sutara botatzen du. Arropa bakoitza banaka kenduarazten dio hemen otsoaren esfortzua ikus daiteke neskatoa erakartzeko. Ekintza hau striptise bat bezala ikus daiteke. Ondorengo bertsioetan, neskatoaren sexualitatea ezkutatzen saiatu dira, ipuina haurrei bideratu ahal izateko.

Ikuspegi feminista

Badira ikertzaileak, ipuin orokorrean ipuin guztietan sexualitatea eta emakumezkoenganako gizonezkoek dituzten fantasia maskulinoaren arrastoak ikusten dituztenak. Txano Gorritxo da, zentzu horretan, misoginias eta matxismoas zipriztinduta dagoen historia bat: protagonista da otsoaren sena zirikatzen duenaren erruduna eta jarrera otzanak naiz egokiak hartzera gomendatzen du; izan ere, gizonezkoen bultzada sexualak saihetsezinak baitira. Txano Gorritxok bere izaera zirikatzaile eta ergelagatik, bortxatua izatea merezi zuela leporatu izan diote hainbat kritikariek, basoan ez geratzeko arauak soberan ezagutzen baitzituen. Kritika hau, ikuspegi feminista batzuek gogor kritikatu dute. Emakume politek ez lukete otso erakargarrietaz fidatu beharko eta aldiz, uneoro, gizonezkoaren mende, esaneko eta otzan egon beharko lukete.

Kanpo loturak

• Motho Gorri Txipia

Bibliografia

• Alegre, B. (2014) Comparativa de autores: Perrault, Andersen y los hermanos Grimm. 2017ko martxoaren 23an, lortuta: https://uvadoc.uva.es/bitstream/10324/5109/1/TFG-B.443.pdf
• Bermudez, C., Dominguez, E., Garcia, S., Garrido, N., Marfil, X., Ortiz, N. eta Romero, S. (d.g.) Los cuentos de hadas y su simbologia. 2017ko apirilaren 4ean, lortuta: http://diposit.ub.edu/dspace/bitstream/2445/33690/1/Los%20cuentos%20de%20hadas%20y%20su%20simbolog%C3%ADa.pdf
• Bettelheim, B. (1994) Psicoanalisis de los cuentos de hadas. Barcelona: Crítica
• Colomer, T. (1999) Introducción a la literatura infantil y juvenil. Madrid: Síntesis
• Cruz, J. (2005) Caperucita y la abuela feroz. Barcelona: Edebé
• Gomez, G. (1999) Grimm anaien ipuinak. Nafarroa: Pamiela ISBN 9788476813126
• Gomez, G. (1995) Perraulten ipuinak. Nafarroa: Pamiela ISBN 8476813120
• Grimm, J. eta Grimm, W. (2003) Caperucita Roja y el lobo feroz. Caracas: Ekaré.
• Guardia, I. (2007) Tantas caperucitas como lobos. 2017ko, martxoaren 31n, lortuta: http://www.uv.es/extravio/pdf2/i_guardia.pdf
• Linares, F. (d.g.) La reescritura del cuento popular. Caperucita y la abuela feroz, de Juan Cruz Iguerabide: una vuelta de tuerca.
• Perrault, C. (1983) Caperucita Roja. Barcelona: Lumen. 

  Wikimedia Commonsen badira fitxategi gehiago, gai hau dutenak: Txano Gorritxo