Aixkol

Wikipedia, Entziklopedia askea
Aixkol
Sailkapen zientifikoa
ErreinuaPlantae
OrdenaFabales
FamiliaFabaceae
LeinuaFabeae
GeneroaLathyrus
Espeziea Lathyrus sativus

Aixkola[1] (Lathyrus sativus) Fabaceae familiako landare belarkara eta birakaria da. Asian du jatorria, eta Indian lantzen da duela 4.000 urtetik hona.

Deskribapena[aldatu | aldatu iturburu kodea]

50 cm luze izatera hel daiteke. Zurtoinetan hegalak ditu, lore horiak edo zuriak eta leka lauak ditu. Aixkolak proteina asko ditu eta, gainera, lehorteak oso ondo pairatzen ditu.

Erabilera[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Inguru mediterraneoan lantzen da. Indian latirismo gaixotasuna eragiten duen aminoazido toxiko gutxiago duen barietate berri bat lortu dute.[2] Espainian Mantxako gachamigaren osagai tipiko bat da eta Andaluzian irina erabiltzen da arrautzeztatzeko.[3]

Espainiako Independentzia Gerran (1808-1814), aixkolak populazio ugariaren oinarrizko elikagaietako bat izan ziren. Era berean, Gerra Zibilean eta Frankismoan – 1967an debekatu zuten arte –, aixkol-ahia oinarrizko platera izan zen familien elikaduran, eskasiak eraginda. Izan ere, haren ekoizpena eta merkaturatzea frankismoak sustatu zituen.[3]

Neurotoxikotasuna[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Artikulu nagusia: «Latirismo»

Abusuak latirosia edo latirismoa deituriko gaixotasun bat eragin dezake, paralisi muskularraren eragina, pertsonengan arazo neurotoxikoak sortzen dituzten zenbait aminoazido latirogeno direlakoen konposaketaren ondorioz, Gerra Zibilaren osteko gose-garaian Espainiako biztanleek frogatu zuten bezala.[4]

Espainian, 1940 eta 1941ean Ley eta Oliver de la Riva medikuek aixkol-ahi kontsumoaren eta latirismo bezala ezagutzen den gaixotasun neurotoxikoaren arteko harremana ezarri zuten arren, bere debekua ez zen 1967ra arte iritsi, frankismo betean.[3][5]

2010ean, Lathyrus sativus-aren toxikotasuna aztertu zuen Espainiako Batzorde Zientifiko batek «aixkolen kontsumoa noizbehinkakoa baino ezin da izan. Hainbat autorek argitaratutako azterlanen arabera, lathyrus sativus hazietan ODAPen (azido-N-oxalyl-diamino-propionikoa) %0,15etik beherako edukia giza kontsumorako atalase segurutzat jotzen da» esan zuen.[6] Kontsumitzeko debekua 2018ra arte egon zen indarrean.[7]

Taxonomia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Carolus Linnaeusek 1753an Species Plantarum bere liburuan lathyrus sativus deskribatu zuen.[8]

Sinonimia
  • Lathyrus asiaticus (Zalkind) Kudr.
  • Lathyrus sativas L.
  • Lathyrus sativus subsp. asiaticus Zalkind[9]

Erreferentziak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

  1. ↑ Euskalterm: [Hiztegi terminologikoa] [2003]
  2. ↑ (Ingelesez) Grass pea, or Lathyrus, presents a fascinating paradox – it is both a lifesaver and a destroyer. .
  3. ↑ a b c (Gaztelaniaz) «Harina de almorta: un producto prohibido que se vende con trampa» eldiario.es 2018-9-23.
  4. ↑ (Gaztelaniaz) Azcoytia, Carlos. Historia de la almorta, o el veneno que llegó con el hambre tras la guerra civil española.. in: Historiadores de la cocina. Organización no gubernamental "Grupo Gastronautas"..
  5. ↑ (Gaztelaniaz) López-Busto, Carlos. (1947). «La almorta y el latirismo» (pdf) Cuadernos de estudios manchegos (1): 37-47. ISSN 0526-2623..
  6. ↑ (Gaztelaniaz) Informe del Comité Científico de la Agencia Española de Seguridad Alimentaria y Nutrición (AESAN) sobre el consumo humano ocasional de almortas (Lathyrus Sativus). .
  7. ↑ (Gaztelaniaz) «Regularizada la harina de almortas, base de las gachas manchegas, autorizándose su consumo humano» agroinformacion.com.
  8. ↑ Lathyrus sativus. in: Tropicos.org. Missouri Botanical Garden..
  9. ↑ Lathyrus sativus PlantList

Kanpo estekak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Aixkol&oldid=8821494"(e)tik eskuratuta