Aixkol
| Aixkol | |
|---|---|
 | |
| Sailkapen zientifikoa | |
| Erreinua | Plantae |
| Ordena | Fabales |
| Familia | Fabaceae |
| Leinua | Fabeae |
| Generoa | Lathyrus |
| Espeziea | Lathyrus sativus Linnaeus, 1753 |
Aixkola[1] (Lathyrus sativus) Fabaceae familiako landare belarkara eta birakaria da. Asian du jatorria, eta Indian lantzen da duela 4.000 urtetik hona.
Deskribapena
[aldatu | aldatu iturburu kodea]50 cm luze izatera hel daiteke. Zurtoinetan hegalak ditu, lore horiak edo zuriak eta leka lauak ditu. Aixkolak proteina asko ditu eta, gainera, lehorteak oso ondo pairatzen ditu.
Erabilera
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Inguru mediterraneoan lantzen da. Indian latirismo gaixotasuna eragiten duen aminoazido toxiko gutxiago duen barietate berri bat lortu dute.[2] Espainian Mantxako gachamigaren osagai tipiko bat da eta Andaluzian irina erabiltzen da arrautzeztatzeko.[3]
Espainiako Independentzia Gerran (1808-1814), aixkolak populazio ugariaren oinarrizko elikagaietako bat izan ziren. Era berean, Gerra Zibilean eta Frankismoan – 1967an debekatu zuten arte –, aixkol-ahia oinarrizko platera izan zen familien elikaduran, eskasiak eraginda. Izan ere, haren ekoizpena eta merkaturatzea frankismoak sustatu zituen.[3]
Neurotoxikotasuna
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Abusuak latirosia edo latirismoa deituriko gaixotasun bat eragin dezake, paralisi muskularraren eragina, pertsonengan arazo neurotoxikoak sortzen dituzten zenbait aminoazido latirogeno direlakoen konposaketaren ondorioz, Gerra Zibilaren osteko gose-garaian Espainiako biztanleek frogatu zuten bezala.[4]
Espainian, 1940 eta 1941ean Ley eta Oliver de la Riva medikuek aixkol-ahi kontsumoaren eta latirismo bezala ezagutzen den gaixotasun neurotoxikoaren arteko harremana ezarri zuten arren, bere debekua ez zen 1967ra arte iritsi, frankismo betean.[3][5]
2010ean, Lathyrus sativus-aren toxikotasuna aztertu zuen Espainiako Batzorde Zientifiko batek «aixkolen kontsumoa noizbehinkakoa baino ezin da izan. Hainbat autorek argitaratutako azterlanen arabera, lathyrus sativus hazietan ODAPen (azido-N-oxalyl-diamino-propionikoa) %0,15etik beherako edukia giza kontsumorako atalase segurutzat jotzen da» esan zuen.[6] Kontsumitzeko debekua 2018ra arte egon zen indarrean.[7]
Taxonomia
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Carolus Linnaeusek 1753an Species Plantarum bere liburuan lathyrus sativus deskribatu zuen.[8]
- Lathyrus asiaticus (Zalkind) Kudr.
- Lathyrus sativas L.
- Lathyrus sativus subsp. asiaticus Zalkind[9]
Erreferentziak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]- ↑ Euskalterm: [Hiztegi terminologikoa] [2003]
- ↑ (Ingelesez) Grass pea, or Lathyrus, presents a fascinating paradox – it is both a lifesaver and a destroyer. .
- ↑ a b c (Gaztelaniaz) «Harina de almorta: un producto prohibido que se vende con trampa» eldiario.es 2018-9-23.
- ↑ (Gaztelaniaz) Azcoytia, Carlos. Historia de la almorta, o el veneno que llegó con el hambre tras la guerra civil española.. in: Historiadores de la cocina. Organización no gubernamental "Grupo Gastronautas"..
- ↑ (Gaztelaniaz) López-Busto, Carlos. (1947). «La almorta y el latirismo» (pdf) Cuadernos de estudios manchegos (1): 37-47. ISSN 0526-2623..
- ↑ (Gaztelaniaz) Informe del Comité Científico de la Agencia Española de Seguridad Alimentaria y Nutrición (AESAN) sobre el consumo humano ocasional de almortas (Lathyrus Sativus). .
- ↑ (Gaztelaniaz) «Regularizada la harina de almortas, base de las gachas manchegas, autorizándose su consumo humano» agroinformacion.com.
- ↑ Lathyrus sativus. in: Tropicos.org. Missouri Botanical Garden..
- ↑ Lathyrus sativus PlantList
Kanpo estekak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]| Autoritate kontrola |
|
|---|
Datuak: Q162093
Multimedia: Lathyrus sativus / Q162093
Espezieak: Lathyrus sativus