Aristotelesen biologia

Aristotelesen Historia animaliumen XII. mendeko kopia bat.

Aristotelesen biologia datu bilketan eta behaketa-sistematikoan, zoologikoetan gehien bat, oinarrituriko biologiaren teoria bat da, zientziaren inguruko Aristotelesen liburuetan azaltzen dena. Bere behaketa gehienak Lesbos irlan pasatako denboran burutu zituen, baita  itsas-biologiari buruzko deskripzioak ere. Bere teoria formaren kontzeptuan oinarritzen da, Platonen ideien teoriarengandik urrunduaz.

Teoriak bost prozesu biologiko nagusi deskribatzen ditu; metabolismoa, tenperaturaren erregulazioa, informazioaren prozesamendua, enbriogenesi-a eta herentzia. Bakoitzaren definizioak detaileren bat utzi du, biologo modernoek bertatik modelo matematiko batzuk sortzea ahalbidetuz. Aristotelesen metodoak ere antzekotasunak ditu biologo modernoek erabilitako zientzia-estiloarekin, area berri bat esploratu, datu-bilketa egin, patroi berri batzuk aurkitu, eta horietatik abiatuz azalpen posibleak ematen ahalegintzen baita. Ez zuen esperimenturik burutu, zentzu modernoan, baina animalia ezberdinen behaketak burutu zituen, baita disekzio batzuk ere. Berak 500 hegazti, ugaztun eta arrai ezberdin izendatzen ditu, baita dozenaka intsektu eta ornogabe ere. Ehun animalia baina gehiagoren anatomia ere deskribatzen ditu.

Biologiari buruzko Aristotelesen idatziak, zientziaren historian lehenak, liburu ezberdinetan banatuak daude, biziraun duten bere lanen laurden bat izanik gutxi gorabehera. Biologiaren inguruko testu nagusiak Animalien historia, Animalien generazioa, Animalien mugimendua, Animalien aurrerabidea, Animalien atalak eta Arimaren inguruan izan ziren.

Prozesuak

Metabolismoa

Sakontzeko, irakurri: «Metabolismo»

Metabolismoa zelulan gertatzen diren erreakzio eta prozesu fisiko-kimikoen multzoa da. Elkarren artean erlazionatuta dauden prozesu hauek biziaren oinarri dira maila molekularrean, eta zelulen hainbat ekintza ahalbideratzen dituzte, hala nola, zelularen hazkuntza, ugalketa, egituren mantenua, kitzikapenei erantzuna eta abar.

Metabolismoa bi prozesu konjokatutan banatzen da: katabolismoa eta anabolismoa. Erreakzio katabolikoek energia askatzen dute; glukolisia adibidez, glukosa bezalako konposatuen degradazio prozesu bat da, eta honen emaitza bere lotura kimikoetan metatutako energiaren askapena da. Erreakzio anabolikoek aldiz, energia erabiltzen dute lotura kimikoak sortu eta zelulen osagaiak egiteko, proteinak eta azido nukleikoak esate baterako. Katabolismoak eta anabolismoak elkarren menpekotasuna dute, eta bien artean metabolismoa osatzen dute.

Metabolismoko erreakzio kimikoak zehazki antolatuta daude, zelularen baliabideak behar bezala erabili eta xahuketa saihesteko. Erreakzioek, bide metabolikoak jarraitzen dituzte, eta berauetan konposatu kimiko bat (substratua) eraldatu egiten da beste bat emanez (produktua); azken hau beste erreakzio bateko substratua izango da, eta honela, erreakzio sekuentzia bat gertatuko da, non entzima desberdinek parte hartuko duten (normalean entzima bat erreakzio bakoitzeko). Entzimak ezinbestekoak dira metabolismoan, erreakzio fisiko kimikoak azkartzen baitituzte, berez gertatzeko zailak diren erreakzio termodinamikoak erraztuz. Entzimek, bide metabolikoen erregulatzaile bezala ere jokatzen dute, zelularen beharrizan eta inguruaren arabera edo beste zelulen seinaleen arabera beren funtzionatzeko gaitasuna aldatuz, eta ondorioz bide metabolikoaren aktibitate guztia aldatuz.

Organismo baten metabolismoak erabakitzen du zein sustantzia izan daitezkeen beretzat elikagarriak eta zein aldiz toxikoak. Adibidez, zenbait prokariotok hidrogeno sulfuroa elikagai bezala erabil dezakete, baina gas hau pozoitsua da animalientzat. Metabolismoaren abiadurak, organismo batek behar duen elikagai kopuruan ere eragina du.

Metabolismoaren ezaugarrietako bat honakoa da: Espezie oso desberdinen artean, oinarrizko bide metabolikoak oso antzekoak izatea. Adibidez, Krebs zikloa bezala ezaguna den bide metabolikoaren pauso kimikoen sekuentzia, unibertsala da Escherichia coli bezalako bakterio zelulabakar eta elefantea bezalako organismo zelulaniztunentzat. Ziur aski hain zelula mota desberdinek bide metaboliko bera erabiltzea, bidearen efizientzia handiari, eta eboluzioan izandako agerpen goiztiarrari zor zaie.

Tenperaturaren erregulazioa

Gorputzak etengabe galtzen du beroa. Elikagaiak bihotzera iritsi eta odol berrian bilakatzen dira, metabolismoaren bitartean “sua” askatzen duena, zeinak odolaren tenperatura igotzen duen. Honek aldi berean bihotzaren tenperatura areagotzen du, biriken bolumena handituz, eta era berean ahoko airearen fluxua areagotuz. Ahotik sartzen den aire hotzak bihotzaren tenperatura gutxitzen du, biriken bolumen jaitsiz eta tenperatura berriro normaltasunera itzuliz. Baina mekanismo honek soilik airea erreferentzia tenperatura baina hotzagoa dagoenean gertatzen da. Airea beroago badago atzeraelikadura prozesu batean sartzen da gorputza. Sistemak, deskribatzen den moduan, tenperaturan gorabeherak biguntzen ditu.

Informazioaren prozesamendua

Aristotelesen deskribapen hau “sartu/irten mugimenduen modelo zentralizatua” deitua izan da. Munduan gertatzen diren aldaketek animalien jokabide egoki bat sortzen dutela azaltzen ahalegindu zen. Sistemak honela funtzionatzen du: animalien zentzuen organoa aldatu egiten da objektu bat detektatzean. Honek hautemate aldaketa bat eragiten du animalien sentsazio oinarrian, Aristotelesek bihotza zela uste zuena, ez orain bezala burmuina dela uste dela. Honek, aldi berean, aldaketa bat eragiten du bihotzaren tenperaturan, zeinak inpultsu mekaniko bat eragiten duen gorputzeko atal ezberdinak mugitzeko. Bada, beraz, kausala den kate bat, zeinak, informazio transmititzen duen organo sentsorial batetik erabakiak hartzeko gai den organo batera, eta ondoren organo motore batera. Ikus dezakegu, beraz, modelo hau informazioaren prozesamenduaren inguruko ikuskera modernoaren antzekoa dela.

Herentzia

Aristoteles ahalegindu zen azaltzen nola transmititzen diren gurasoen ezaugarriak umeei, inguruaren eraginari loturik. Sistemak honela funtzionatzen du: arraren semenak eta emearen hilekoak euren ezaugarriak kodetzen dituen mugimenduak dituzte. Modeloa partzialki asimetriko da, soilik arraren mugimenduak definitzen duelako espeziearen forma edo eidos-a; bai arra eta bai emearen mugimenduek beste ezaugarri batzuk definitzen dituzten bitartean, ala nola begien kolorea edo sudurraren itsura. Aristotelesen teoriak simetria puntu bat ere badu. Izan ere, semenaren mugimenduek gizontasuna daramate, hilekoak emakumetasuna daramaten bitartean. Semena hilekoa dominatzeko nahikoa bero badago, umea arra izango da, baina ez badago nahikoa bero, umea emea izango da.

Enbriogenesia

Aristotelesen enbriogenesi modeloak, jasotako guraso ezaugarriek enbrioiaren formazioan eta garapenean duten eragina azaltzen ahalegintzen da. Sistemak honela funtzionatzen du: lehenik arraren semenak emearen hilekoarekin bat egiten du. Honek enbrioia sortzen du, gero pneuma garatzen da, zeinak bihotza agerrarazten duen; hau ezinbestekoa izanik, bihotzak gainontzeko organoak elikatzen baititu. Aristotelesek atzeman zuen bihotza dela aktibo ikusten den lehen organoa oilo arrautza batean. Pneuma horren bitartez gainontzeko organoak ere garatzen dira.

Metodoa

Aristoteles Francis Baconen filosofoek ez-zientifiko izendatu dute, gutxienez bi arrazoirengatik: bere estilo zientifikoa eta bere azalpenaren erabilera. Bere azalpenak, aldi berean, kriptiko bihurtzen dira kausen sistema konplikatuagatik.  Hala eta guztiz ere, kontuan eduki behar da garai horretan gai horien inguruan zegoen ezagutza. Era berean, datuen bilketa sistematikoak ezkutuan daude aurkezpen metodo modernoak falta direlako, esate baterako, datuen taulak.

Estilo zientifikoa

Aristotelesek hazkuntza legeak inferitu zituen animalien behaketetatik, hazkuntzaren tamaina gorputz-masaren arabera gutxitzen dela, haurdunaldia luzatzen  den bitartean. Iragarpen hauetan arrazoi zuen, gutxienez ugaztunen kasuan behintzat, saguaren eta elefantearen datuak erreparatuz gero.

Aristotelesek ez zuen esperimentatu zentzu modernoan. “Pepeiramenoi” greziar mitologiako hitza erabiltzen zuen behaketak aipatzeko, edo gehienez ikerketa-prozedurak aipatzeko, esate baterako (Animalien Generazioan)  garai egokiko oilo-arrautza ernaldu bat irekitzea enbrioiaren bihotza ikusi egin ahal izateko.

Horren ordez, zientzia-estilo ezberdin bat landu zuen: sistematikoki bildutako datuak aurkitu zituen, animalia talde osoarentzat ohikoak diren ereduak aurkitu eta haien kausazko azalpen posibleak inferitu zituen. Estilo hau ohikoa da biologia modernoan datu kopuru handiak eskuragarri daudenean, hala nola, genomikaren kasuan adibidez. Ez du zientzia esperimentalak ematen duen erantzun ziurraren emaitza bera, baina hipotesi frogagarriak ezartzen ditu, eta behatzen denaren gaineko azalpen narratibo bat eraikitzen du. Zentzu honetan, esan dezakegu, Aristotelesen biologia zientifikoa dela.

Sailkapena

Aristotelesek 500 hegazti, ugaztun eta arrai espezie ezberdin bereizi zituen bere Animalien historia eta Animalien atalak lanetan. Sailkatzeko metodo hori, taxonomia zientifikoan aurrenetarikoa, 2000 urtetan zehar izan zen garrantzitsu. Aristotelesek animalia odoldunak eta odolik gabekoak bereizi zituen, jarraian azaltzen den taulan ikusi daitekeen bezala.

Escala naturae de Aristóteles (de mayor a menor)
taldea	adibideak (Aristotelesek emanak	odola	Hankak	Arima (arrazionalal, sensiblea, bejetalal)	ezaugarriak beroa-hotza hezea-lehorra
Gizakia	Gizakia	odolduna	2 hanka	R, S, B	beroa, hezea
tetrapodoa	katua , erbia	odolduna	4 hanka	S, B	beroa, hezea
zetazeoak	izurdea , balea	odolduna	4 hanka	S, B	beroa, hezea
hegaztiak	erle-txoria , zata	odolduna	2 hanka	S, B	beroa, hezea, arrautzak lehorrak
Arrautzak jartzen dituzten tetrapodoak	kameleoia , krokodiloa	odolduna	4 hanka	S, B	beroa, hezea, ezkatak eta arrautzak izan ezik.
sugeak	uretako sugea,, víbora otomana	odolduna	bat ere ez	S, B	hotza, hezea, ezkatak eta arrautzak izan ezik,
Arrautzak jartzen dituzten arrainak	lupia	odolduna		S, B	hotza, hezea, arrautzak ere.
uretako karenadunak	marrazoa , manta-arraia	odolduna	bat ere ez	S, B	hotza, hezea, baina karena tetrapodoak bezala
krustazeoak	izkirak , karramarroa	odol gabeak	hanka ugari	S, B	hotza, hezea, oskola izan ezik
zefalopodoak	txibia , olagarroa	odol gabeak	garroak	S, B	hotza, hezea
oskola gogorreko animaliak	berberetxoa , barraskiloa	odol gabeak	bat ere ez	S, B	hotza, lehorra
larbadun intsektuak	inurria , txitxarra	odol gabeak	6 hanka	S, B	hotza, lehorra
landareak	pikua	odolik gabea	bat ere ez	B	hotza, lehorra
Mineralak	burdina	odolik gabea	bat ere ez	bat ere ez	hotza, lehorra

Bibliografia

• Lennox, James (27 de julio de 2011). "Biología de Aristóteles" . Enciclopedia de Stanford de la filosofía . Universidad de Stanford
• Rey, RAH (2001). Aristóteles sobre la vida y la muerte . Duckworth. pp. 126-129.'
• Corcilius, Klaus; Gregoric, Pavel (2013). "Modelo de movimiento animal de Aristóteles". Phronesis . 58 (1): 52-97. doi : 10.1163 / 15685284-12341242 .'
• Leroi, Armand Marie (Presentador) (3 de mayo de 2011). "Laguna de Aristóteles: embrión dentro de un huevo de gallina" . BBC . Consultado el 17 de noviembre de 2016 .
• Thompson, D'Arcy (1910). Ross, WD; Smith, JA, eds. Historia animalium . Las obras de Aristóteles traducidas al inglés . Oxford: Clarendon Press. pag. Nota Prelimatoria.

Kanpo estekak

• Datuak: Q27997172