Devoniar

Devoniar
Devoniar PreЄ Є O S D C P T J K Pg N
Kronologia
Hasiera	duela 419.200.000 urte
Amaiera	duela 358.900.000 urte
Honen parte da	Paleozoiko eta ICS Standard Global Chronostratigraphic (Geochronologic) Scale (en)
Osatuta	Goi-Devoniarra Devoniar ertaina Behe-Devoniarra
Etimologia
Honen izena darama	Devon
←Siluriar Devoniar →Karbonifero

Devoniarra Paleozoikoko laugarren periodoa da. Bere hedapena gutxi gorabehera orain dela 416 Ma eta 359 Ma artean hedatzen da. Ingalaterrako Devon hiritik hartzen du izena, bertakoak baitira garai honetatik ikertutako lehenengo harriak.

Hankak garatu zituzten lehenengo arrainak agertu ziren garai honetan eta orain dela 365 Ma inguru tetrapodo moduan lurretik ibiltzen hasi ziren. Intsektu eta araknidoek ere lurrazala konkistatu zuten.

Hazia zuten lehenengo landareak ere lehorrean agertu ziren, baso handiak sortuz. Marrazoak ugaritu egin ziren eta hezurdun arrainak agertu ziren. Lehenengo ammoniteak agertu ziren eta trilobiteak eta koral arrezifek oso ugariak ziren. Devoniarraren bukaerako suntsipenak oso gogor kolpatu zuen itsasoetako bizitza.

Paleogeografian Gondwana kontinentea hegoaldean eta Siberia iparraldean ziren nagusi. Euramerika kontinentearen sorrera ere gertatu zen.

Devoniarraren ondarea gaur egun ere ikus daiteke Lurreko arroka eta fosil askotan. Geologo eta paleontologo ugarik garai horretako aztarnategietan aurkitutako fosilen bidez (Rhynie Chert, Gogo Formation, Miguasha, eta abar) bizitzaren eboluzioaren fase erabakigarriak berreraikitzen dituzte. Horri esker, espezieen trantsizioak, klima-aldaketek eragindako krisiak eta ekosistemen erantzunak hobeto ulertu dira. Devoniarra, beraz, Lurraren historiako laborategi natural bat bezala har daiteke, non bizitzak ingurumenaren aldaketetara moldatzeko gaitasuna erakutsi zuen.

Devoniarra Lurraren historiako periodorik garrantzitsuenetako bat izan zen. Devoniarra 420-359 M.a bitartean izan zen eta denboraldi horretan zehar zenbait eraldaketa nabarmen gertatu ziren, ozeanoetan eta kontinenteetan. Aldi berean, mugimendu tektonikoek eta Gondwana eta Laurasia super kontinenteen konfigurazioek planetaren geografia sakonki aldatu zuten. Lurreko biziaren historiako aldaketarik erabakigarrienetako bat gertatu zen: landare baskularren hedapena, estomaz eta trakeidez hornituak, ura eta mantenugaiak modu eraginkorrean garraiatzea ahalbidetu zutenak.

Devoniar bizia

Ozeanoetako bizia benetan harrigarria zen: koralak, trilobiteak, brakiopodoak eta lehen amoniteak ugaritu ziren. Baina gertaera nabarmenena arrainen dibertsifikazioa izan zen; hortik datorkio Devoniarra "Arrainen Aroa" izen. Plakodermo handiak, lehen hezur-arrainak (osteiktiak) eta lobulodun arrainak (sarkopterigioak) agertu ziren; azken hauetatik sortu ziren lehen ornodun lurtarrak.

"Arrainen Aroa" izenez ere ezaguna, Devoniarrak ornodun talde askoren sorrera eta dibertsifikazioa markatu zuen, baita lur lehorreko landareen hedapena ere, eta horrek lehorreko lehen ekosistemak sortzea ahalbidetu zuen.

Animalia lurtarrei dagokienez, lehen artropodoak (akaroak, armiarmak) agertu ziren, eta Goi-Devoniarrean lehen anfibioak azaldu ziren, uretan bizi ziren sarkopterigio batzuetatik eboluzionatuta. Hala ere, lehorreko bizitzak erronka handiak zekartzan: grabitatea jasatea, ur-galera saihestea eta ugalketarako uraren beharra, besteak beste.

Lurrean, lehen landare baskularrak, hala nola, Cooksonia eta Rhynia, agertu eta basoak sortzen hasi ziren. Lehen formak, Cooksonia kasu, giro hezeekin lotuta zeuden oraindik. Handik gutxira, Rhynia agertu zen, Rhynie-n (Eskozia) aurkitutako landare konplexuago bat, zurtoin horizontalak eta muturreko esporangioak zituena. Errizomak onddoekin lotuta zeuden, eta honek, lurraren kolonizazioa, landare-onddo sinbiosiari esker posible izan zela dioen hipotesia babesten du.

Garai honetan lehen zuhaitzak (Archaeopteris) eta lehen haziak garatu ziren. Goi Devoniarrean benetako lehen zuhaitzak eta basoak sortu ziren, Wattieza eta Archaeopteris espezieekin, 30 metrorainoko altuerara iristen zirenak eta egurra ligninarekin zutenak. Baso hauek “Devoniar Eztanda” deiturikoa markatu zuten, licopodioak, esagaiak, pteridofitoak eta progimnospermak bezalako landareen dibertsifikazio masiboa garatuz.

Sustrai sakonen eta lurzoru konplexuen garapenak higadura eta karbonoaren zikloa aldatu zituen, eta, ziurrenik, CO₂ atmosferikoaren jaitsiera ekarri zuen, hozte globala eraginda. Horren ondorioz, landareen hedapenak atmosferako CO₂ gutxitu eta klima hoztu zuen.

Lurreko ekosistemak sendotzeak uretatik kanpo kate trofikoak agertzea ahalbidetu zuen, eta bertan, armiarmak, eskorpioiak eta euripteridoak bezalako artropodoek eboluzionatu zuten. Periodoaren amaieran, lehenengo anfibioak sortu ziren, Lurreko ornodunen aitzindariak.

Devoniarreko krisi biologikoa

Devoniarra krisi biologiko handi batekin amaitu zen: Devoniarraren suntsipen masiboa. Ozeanoetako bizian eragin zuen eta karboniferoko garai berriari ireki zion atea. Devoniarra desagertze masibo batekin amaitu zen orain dela 364 milioi urte, batez ere, itsasoei eragin ziena: koralak, trilobiteak, brakiopodoak eta arrain korazatuak desagertu ziren. Lurreko landareek, aldiz, eutsi egin zioten kolapso horri, eta planetaren atmosfera eta paisaia modu atzeraezinean eraldatu zituzten lehen basoak utzi zituzten legatu gisa.

Gainera, Devoniar garaiko prozesuek gaur egungo planetaren funtsezko ezaugarri batzuk ezarri zituzten. Lehen basoek karbonoaren zikloa eta oxigenoaren ekoizpena aldatu zituzten, eta horrek atmosferaren osaeran eragin iraunkorra izan zuen. Aldi berean, higadura eta sedimentazio prozesuek lurralde berriak eta baliabide geologiko garrantzitsuak sortu zituzten, hala nola, arroka sedimentarioak eta petrolioaren jatorria izango ziren eremuak. Hortaz, Devoniarra ez zen soilik eboluzio biologikoaren aro oparoa, baita Lurraren egitura fisiko eta kimikoa moldatu zuen garai giltzarri bat ere. Garai hau ondorengo milioika urteetan bizitzaren bilakaera gidatu zuen.

Erreferentziak

1. ↑ Cohen, K.M.; Finney, S.C.; Gibbard, P.L.; Fan, J.-X.. (2013-09-01). «The ICS International Chronostratigraphic Chart» Episodes 36 (3): 199–204.  doi:10.18814/epiiugs/2013/v36i3/002. ISSN 0705-3797. (kontsulta data: 2025-11-06).
2. ↑ Freidin, Betina; Wilner, Agustín David; Krause, Mercedes; Salvador Ballesteros, Matías. (2021-11-26). «Trabajadores de la salud en el primer nivel de atención durante la pandemia COVID-19 en el conurbano de Buenos Aires» Población & Sociedad 28 (2): 138–167.  doi:10.19137/pys-2021-280208. ISSN 0328-3445. (kontsulta data: 2025-11-06).
3. ↑ Amos, Jonathan Charles David Amos. (2023-05-15). «From carbon copy paper to AI: 36 years as a reporter for the BBC» doi.org (kontsulta data: 2025-11-06).
4. ↑ (Ingelesez) Gonez, Paul; Gerrienne, Philippe. (2010-02). «A New Definition and a Lectotypification of the Genus Cooksonia Lang 1937» International Journal of Plant Sciences 171 (2): 199–215.  doi:10.1086/648988. ISSN 1058-5893. (kontsulta data: 2025-11-06).
5. ↑ Basu, Saikat Kumar; Eudes, François; Kovalchuk, Igor. (2010). «Biotech Crops for Ecology and Environment» Transgenic Crop Plants (Springer Berlin Heidelberg): 301–342. ISBN 978-3-642-04811-1. (kontsulta data: 2025-11-06).
6. ↑ McGhee, George R.. (1996). The Late Devonian mass extinction: the Frasnian/Famennian crisis. Columbia University Press ISBN 978-0-231-07504-6. (kontsulta data: 2025-11-06).

Kanpo estekak

• Datuak: Q65955
• Multimedia: Devonian / Q65955