Edukira joan

Hasdrubal (Hannonen semea)

Wikipedia, Entziklopedia askea
(«Hasdrubal Hannon» orritik birbideratua)
Hasdrubal (Hannonen semea)
Bizitza
JaiotzaK.a. III. mendea
HerrialdeaKartago
HeriotzaKartago, K.a. III. mendea ( urte)
Jarduerak
Jarduerakofizierra eta buruzagi militarra
Zerbitzu militarra
Graduajeneral
Parte hartutako gatazkakLehen Gerra Punikoa

Hasdrubal (Hannonen semea) (punikoeraz[1]: 𐤏𐤆𐤓𐤁𐤏𐤋, latinizatua: ʿAzrubaʿal, Baalen Laguntza), (K.a. 250 hila) kartagotar jenerala izan zen. Lehen Gerra Punikoaren erdialdean zerbitzatu zuen, Kartago eta Erromaren artean borrokatu eta gerrako lau bataila nagusietako hirutan parte hartu zuen. Kartago hiri-estatuko herritarra zen, gaur egungo Tunisia. Ezezagunak dira jaiotze data eta haren heriotza adina baita K.a. 255ean protagonismoa hartu aurretik egin zituen jarduerak ere. Historialari modernoek Hasdrubal izeneko beste kartagotarrengandik bereizten dute Hannonen semea gehituz.

Hasdrubal Kartagoko hiru jeneraletako bat izan zen, ziurrenik nagusia, erromatarrek Afrikako iparraldea inbaditu zutenean, K.a. 255ean, armadaren agintea hartu zuena. Urte amaieran erromatarren aurka joateko erabakiaren arduraduna izan zen eta Adisko guduan egon zen. K.a. 254aren hasieran, Kartagoko jeneralen triunbiratoak armadaren kontrola eman zion Xantipo espartar mertzenarioen komandanteari eta berarekin batera, erromatarrak Tuniseko batailan guztiz garaitu zituzten.

Gerraren ardatza Sizilia uhartera mugitu zenean, Hasdrubalek kartagotar armadaren agintea hartu zuen. Erromatarrek K.a. 254 eta 251 bitartean borrokak saihestu zituzten, Hasdrubalekin batera zihoazen gerra-elefanteen beldur zirelako. Uda bukaeran, 250. urtean, Hasdrubalek armada zuzentzen zuela, erromatarrak Panormusera erretiratu ziren eta Hasdrubal hiriko harresien aurrean kokatu zen. Panormusko borroka hasi zenean, erromatarrek borrokara jo zuten, elefanteei jabalina andanekin aurre eginez. Jaurtiketa horiekin elefanteak izutu egin ziren eta kartagotar infanterian zehar ihes egin zuten. Orduan, infanteria astun erromatarrak ezker hegaletik karga egin zuen, kartagotar armada hautsiz. Porrotaren ondoren, kartagotar ohitura zen bezala, Hasdrubal Kartagora deitu zuten exekutatua izateko.

Izena

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Hasdrubal Kartago hiri-estatuko herritarra zen; historialari modernoek Hasdrubal izeneko beste kartagotarrengandik bereizten dute Hannoren semea izenaz[2]. Hasdrubalen jaiotze data eta heriotza adina ezezagunak dira, eta baita K.a 255. urtean Lehen Gerra Punikoan zehar protagonismoa lortu aurretik egin zituen jarduerak ere. Gerrako 23 urteetan zelai beteko lau gudu bakarrik gertatu ziren; Hasdrubalek horietako hirutan parte hartu zuen[3].

Aurrekariak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Mediterraneoko mendebaldeko mapa, Lehenengo Gerra Punikoaren hasieran Kartago eta Erromak kontrolatutako lurraldea erakusten duena.

Kartago hiria gaur egungo Tunisian zegoen (gaur egun Tunistik gertu) eta K.a. III. mendearen erdialderahonako lurralde hauetaz nagusitu zen: hegoaldeko Iberia, Afrikaren iparraldeko kosta eta beste eskualde batzuk ere, Balearrak, Korsika, Sardinia, eta Siziliaren mendebaldea erdiak, non inperio militar eta komertzial bat eratu zen[4]. Kartago mendebaldeko Mediterraneoan itsas potentzia nagusia zen, bere itsas armada militar eta komertzialari esker, Erromak zuela gutxi Arno hegoaldeko Italia kontinentala bateratu zuen bitartean. Lehen Gerra Punikoa hasi zen Kartago eta Erromaren artean K.a. 264an[5], eta K.a. 260rako, erromatarrek Sizilia osoa kontrolatu nahi zuten[6].

Kartagotarren politika zen euren aurkariak higatu arte itxaroteko, euren jabetza guztiak eskuratzeko eta elkarren arteko bake itun egoki bat negoziatzeko itxaropenarekin[7]. Erromatarrak, funtsean, lurreko potentzia bat ziren, eta Siziliako zati handi baten kontrola lortu zuten euren armada erabiliz. Gerra honetako kartagotarren estrategia bat izan zen haien herri eta hiriak gotortzea errazago defendatu ahal izateko, eta hauetariko gehienak kostaldean zeunez, itsasoz hornituak eta indartuak izan zitezkeen, erromatar armadak ezin zuen ezer egin hori saihesteko.[8][9]. Gerraren gunea itsasora mugitu zen, non erromatarrek esperientzia gutxi zuten[10]; K.a. 260. urtean, erromatarrek, flota bat eraiki zuten, hondoratutako kartagotar quinquerreme bat eredutzat hartuz[11].

Afrikaren inbasioa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Itsas garaipenak Milasen (K.a. 260) eta Sulzin (K.a. 258), Siziliako impasseren ondorioz, erromatarrek erabaki zuten plan bat garatzea, itsasoan oinarritutako estrategia batean zentratuko zena, kartagotarren bihotza inbaditzeko eta haren lurraldea mehatxatzeko Afrikaren iparraldean[12]. Bi etsaiak itsas nagusitasuna ezartzera erabakita zeuden, diru eta eskulan kopuru handiak inbertituz euren armaden tamaina handitu eta mantentzeko[13][14].

Eknomoko gudua

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Artikulu nagusia: Eknomo lurmuturreko gudua (K.a. 256)

Erromatar armadaren mugimenduak Afrika inbaditzean
1.- Erromatarrek lurreratu eta Aspis harrapatu zuten (K.a. 256) 2.- Erromatarren garaipena Adisen (K.a. 256) 3.- Erromatarrek Tunisia harrapatu zuten (K.a. 256) 4.- Xantipo Kartagotik abiatu zen armada handi batekin (K.a. 255) 5.- Erromatarrak Tunisko guduan garaituak ziren. (K.a. 255) 6.- Erromatarrak Aspisera erretiratu eta Afrikatik alde egin zuten. (K.a. 255)

Erromatar flota -330 gerraontziz osatuta zegoena, gehi zehaztugabeko garraio-ontzi kopuru bat[15]- Erromako Ostia portutik itsasoratu zen K.a. 256an. Marko Atilio Regulo eta Luzio Manlio Vulso Longo urteko kontsulek gidatu zuten[16]. Siziliako erromatar armadatik 26.000 legionario ontziratu ziren[17][18][19]. Kartagotarrak erromatarren asmoen jakitun izatean, eskuragarri zeuden gerraontzi guztiak bildu zituzten, guztira 350, Hannon[oh 1][20] eta Hamilkarren agindupean, Siziliaren hegoaldeko kostaldean erromatarrak atzemateko. Osotara, 290.000 tripulatzaile eta itsas infante zeramatzaten 680 gerraontzi inguru elkartu ziren Eknomo lurmuturreko guduan[oh 2][12][21][15][20][22]. Kartagotarrek aurrea hartu zuten, itsasontziak maneiatzeko trebetasun gehiago zutela aurreikusiz[23]. Halaber, borrokaldi luze eta nahasi baten ondoren, kartagotarrak garaituak izan ziren, zeinen 30 itsasontzi hondoratu eta 64 harrapatu baitziren. Erromatarrek, berriz, 24 ontzi galdu zituzten[24].

Adisko gudua

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Artikulu nagusia: Adisko gudua

Borrokaren ondorioz, Erromako armada, Reguloren agindupean, Afrikan lehorreratu zen Aspis inguruan (Kelibia modernoa), Bon lurmuturrean, K.a. 256ko udan eta kartagotarren eremua suntsitzen hasi zen[25]. Hogei mila esklabo harrapatu zituzten, ganadu-aziendak, eta setio labur baten ondoren, Aspis hiria hartu zuten[26]. Honetaz gain, Kartagoren menpeko lurralde askotan matxinadak sortarazi zituzten[27]. Uda igaro ondoren, erromatar senatuak itsasontzi gehienei eta armadaren zati handi bati Siziliara itzultzeko agindua zien, ziurrenik neguan 100.000 gizon baino gehiago elikatzeko zailtasun logistikoak zirela eta[27]. Regulok 40 itsasontzi, 15.000 infante eta 500 zaldizko utzi zituen Afrikan neguan igarotzeko[28][29][30], udaberrirako indartzeke zegoen kartagotar armada ahulduko zelakoan. Hori lortuko zen erasoen bidez eta Kartagoren menpeko lurralde errebeldeak bultzatuz, baina kontsulek diskrezio zabala zuten[27]. Hau da Hasdrubal erregistro historikoan lehen aldiz agertzen den unea. Kartagoko senatuak jeneral izendatu zuen, Bostarrekin batera, mehatxu horri aurre egiteko. Zalditeria eta elefante armada indartsu baten gaineko agintea hartu zuten eta hirugarren jeneral batek, Hamilkarrek, Siziliako komandante kartagotarrak, 5.000 infante eta 500 zaldizko ekarri zituen. Ez da ezagutzen tamaina osoa eta armadaren osaketa, baina gutxi gorabehera erromatar armadaren tamaina bera izan zela jakinarazi zuten[31][32]. Hilabete batzuk geroago, Tunisko guduan, kartagotarrek 100 elefante erabli zituzten, 4.000 zaldizko eta 12.000 infante; azken horretan herritar-milizia ugari sartuko litzateke[33]. Uste da Hasdrubal hiru kartagotar jeneralen nagusia izango zela, berak Reguloren aurka joatea erabaki zuelako[34].

Regulok indar txiki batekin barnealdean jo zuen[35]. Adis hirira abiatu zen (Oudna modernoa), Kartagotik 60 kilometro bakarrik hego-ekialdera, eta setiatu zuen[36]. Erromatarrek landa eremua sarraski gehiago ez zezaten, kartagotar jeneralek Adisera eraman zuten armada, eta bertan gotorleku-kanpamentu bat ezarri zuten herritik gertuko muino harritsu batean[37]. Ez zuten azkarregi Adis inguruan zelai irekian borrokarako konpromisorik hartu nahi[32]. Antzinako historialari erromatarrak, Polibiok, kartagotarren erabaki hau kritikatzen du, erromatarren gaineko bere abantaila nagusiak euren zalditeria eta elefanteak baitziren, baina lur malkartsuetako gotorlekuan babesturik, abantaila horiek desagertzen ziren. Historialari modernoek, berriz, uste dute kartagotar jeneralak oso kontziente zirela, borroka ireki batean, legioen indarraz, eta, etsaia esploratu eta plan bat egiten zuten bitartean, posizio indartsu batean gelditzea, argi eta garbi, ez zela akats bat[34]. Honi gehitu behar zaio kartagotarren armada sortu berria zela eta oraindik ez zegoela erabat trebatuta edo elkarrekin jardutera ohituta[38]. George Tipps historialari modernoak, bere aldetik, uste du

zalditeriaren eta elefanteen erabateko erabilera okerra izan zela[35].

Domizio Enobarbo erliebearen xehetasuna, K.a. II. mendekoa, bi oinezko erromatar erakusten dituena

Kartagoko armada gotortutako mendi batean zegoela, Regulok berehala hartu zuen erabaki ausarta bere armada bitan banatzeko eta bakoitzak gaueko martxa bat egin zezan, kanpamenduko egunsentiko erasoa egiteko[35]. Erromatarrek maldan gora erasoko zuten kartagotarren posizioaren, baina aldi bereko bi tokitatik eraso bati erantzutea zaila izango zen[39]. Hala ere, ezin izan zenez erabateko ezustea lortu, kartagotar gehienak gai ziren erromatar erasotzaileen armadaren zati bati aurre egitea. Zutabe hau kartagotarrek baztertu zuten, muinoan behera desordenan alde egin zuena[39]. Egoera nahasia izan zen, gainerako kartagotarrekin neurri eraginkorrik hartu gabe eta kide garaileekin koordinatu gabe[40]. Nigel Bagnall historialari militarraren arabera, zalditeria eta elefanteak oso azkar ebakuatuak izatean, ezin zuten inolako zeregin bete, ez gotorlekuak defentsan, ezta muinoaren lur malkartsuan erabili ere[37]. Kartagotarrek iheslariak muinotik kanpo jazarri zituzten[35], baina erromatar bigarren zutabeak, kartagotarren gotorlekua eraso beharrean, maldan behera zihoan kartagotarren atzeguardia eraso zuen, orain zabalegi zegoena[39]. Baliteke kartagotar talde honek muinotik irten zenean, erromatar erreserben kontraeraso bat eragitea[34]. Nolanahi ere, beste liskar batzuen ondoren, kartagotarrek zelaitik ihes egin zuten. Horren aurrean, kanpamenduko kartagotarrak, beren gotorlekuak bortxatu gabe bazeuden ere, izutu eta erretiratu ziren[39], erromatarrek distantzia batera jazarrita. Iturri primarioek ez dute kartagotar galeren zifrarik ematen[41]. Historialari modernoek iradokitzen dute, ostera, kartagotar agindu goiztiarrari esker, euren zalditeria eta elefanteak ebakuatzeko, galera gutxi edo bat ere ez zutela jasan[34][37][39]. Azkenean, erromatarrek jazartzeari utzi zioten eta muinoaren tontorreko kanpalekua arpilatu zuten[37].

Tunisko gudua

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Artikulu nagusia: Bragadasko gudua (K.a. 255)

Erromatarrek aurrera jarraitu zuten eta hainbat hiri harrapatu zituzten, tartean Tunis, Kartagotik 16 km-ra bakarrik[40][41]. Tunisetik, erromatarrek Kartagoko ingurua erasotu eta suntsitu zuten[40], Kartagoren menpeko afrikar askok matxinada pizteko aprobetxatu zuten bitartean. Kartago hiria, Regulo edo matxinoengandik ihesi zihoazen errefuxiatuez josia egotean, janaria agortu egin zen. Etsipenaren etsipenez, kartagotarrak bakea eskatu zuten[42][40]. Regulok, Kartago erabat garaitua izan zela ikusi zuenean, baldintza gogorrak eskatu zituen. Kartagotarrek onartezinak zirela uste zutenez, erabaki zuten borrokarekin jarraitzea[40][43].

Tunisko batailaren mapa: kartagotarrak goian, erromatarrak behean eta elefanteak erdian

Kartagotarrek Mediterraneoko eskualde guztietako gizon borrokalariak errekrutatzen zituzten, eta garai horretan Greziatik etorritako kontratatu talde handi bat iritsi zen Kartagora[44]. Horien artean Xantipo espartar komandante mertzenario bat zegoen[45]. Polibioren iritziz, espartarren entrenamendu metodoetan parte hartu zuen eta bazekien armada hedatzen eta maniobratzen. Kartagoko tropan inpresio ona egin zuen, eta Kartagoko senatuari konbentzitu zion bere armadako elementu indartsuenak zalditeria eta elefanteak zirela, eta zelai beteko batailetan borrokatu behar zutela efekturik onena lortzeko. John Lazenby historialariak espekulatzen du Xantipok aurretik elefanteekin aurrez aurre egon zitekeen, Pirro Epirokoak K.a 270ko hamarkadan Esparta eraso zuenean[46]. Xantipo, errekluta berriak eta neguan zegoen armada entrenatzeaz arduratu zen, hiru jeneral kartagotarren batzordeak kontrol operatiboa mantendu arren. Gudu erabakigarri baten perspektiba hurbildu ahala, eta Xantipok armadaren maniobratzeko trebetasuna handitu ahala, erabateko kontrola eman zioten. Ez dago argi hau jeneralen, senatuaren edo tropen eta kartagotar hiritarren erabakia izan zen[47][48].

Xantipok, kartagotarren jeneralen triunbiratoak lagunduta, 100 elefante, 4.000 zaldizko eta 12.000 infanteren armada zuzendu zuen -azken horretan Siziliako 5.000 beteranoak eta herritar-milizia[33] ugari zeuden- kartagotarrez gain, eta kanpamentua ezarri zuten erromatarren aurrean, lautada batean. Gune zehatza ez da ezagutzen, baina Tunisetik gertu dagoela suposatzen da. Erromatar armadak, gutxi gorabehera, 15.000 infante eta 500 zaldizko zituen, eta 2 kilometroko distantziara kanpamendu bat ezarri zuen. Hurrengo goizean, bi aldeak batailara joan ziren[49][50]. Xantipok herritar-milizia punikoa jarri zuen bere formazioaren erdigunean; siziliar beteranoekin eta kontratatu berria zen infanteriaren alboan, alde banatan banatuta; eta zalditeria horien alde banatan berdin banaturik. Elefanteak lerro bakar batean zabaldu ziren infanteriaren erdian.[51][52] Erromatarrek infanteria legionarioa erdian jarri zuten, ohi baino formazio sakonago eta trinkoago batean. Polibiok, elefantearen aurkako formazio eraginkor bat zela uste zuen, baina, erromatar infanteriaren frontea laburtu zuela dio, alboetatik erasotuak izateko erraztasuna emanez[53]. Infanteria arineko borrokalariak legioen aurrean jarri ziren, eta 500 zaldizkoak alboetan banatu ziren[36][54]. Agian, Regulok elefanteak bere infanteriarekin zeharkatzea espero zuen, falange kartagotarra erdian garaitzeko eta horrela gudua irabazteko, alboetatik erasoak jasan baino lehen[53].

Ponpeiatik berreskuratutako gerra-elefante baten estatuatxoa

Borroka kartagotar zalditeria eta elefanteen erasoekin hasi zen. Erromatar zalditeria, etsi-etsian kopuruz gainditua, laster garbitu zuten. Erromatar legionarioek aurrera egin zuten, garrasika eta ezpaten heldulekuak ezkutuetan joz elefanteak uxatzeko asmoz[55]. Erromatar ezkerraren zati batek elefanteen lerroa igaro eta kartagotar eskuineko infanteriaren aurka kargatu zuen. Hau hautsi orduko, kartagotarrek ihes egin zuten haien kanpamendura erromatarrek jazarrita[52]. Erromako indarraren zati hau ziurrenik latindar aliatuek osatzen zuten. Gainontzeko erromatar infanteriak, elefanteekin arazoak izan zituen, euren zaratagatik uxatu ez zirenak, baizik eta bajak eta nahasmen handia sortzen zituztenak. Legionarioetako batzuek, elefante lerroak zeharkatu ondoren, kartagotar falangeari eraso zioten. Baina desordenatuegiak zeudenez modu eraginkorrean borrokatzeko, falangeak tinko iraun zuen. Kartagotar zalditeriako unitate batzuk, orain, bere jazarpenetik itzultzen ari ziren, eta atzealdearen eta erromatar hegalen aurka erasotzen edo fintatzen hasi ziren. Erromatarrak, alde guztietatik borrokatzen saiatu ziren, euren aurreranzko bultzada gelditu zuena[55][56]. Erromatarrak tinko mantendu ziren, neurri batean, beharbada euren formazio trinkoak estutu zituelako, baina elefanteek euren lerroak suntsitzen jarraitu zuten, eta kartagotar zalditeriak, atzeguardian eta alboetan jaurtigaiak botaz ibilgetu zituen. Orduan, Xantipok, falangeari, erasotzeko agindu zion. Erromatar gehienak, eraginkortasunez borroka egin ezin zutenez, espazio batean metatuta zeudelako, sarraskituak izan ziren. Regulo eta indar txiki bat setiotik irteteko borrokatu ziren, baina jazarriak izan ziren, eta, handik gutxira, bera eta bizirik irten ziren 500 pertsonak amore eman behar izan zuten[oh 3][57][58]. Hamahiru mila erromatar inguru hil ziren. Kartagotarrek, euren eskuineko albotik 800 soldadu galdu zituzten, garaitua izan zena; ez dira ezagutzen gainontzeko armadaren galerak[36][59][60]. Bi mila erromatar gainbizi izan ziren, kartagotarren zelaian sartu zirenak ezkerreko hegaletik; gudu-zelaitik ihes egin eta Aspisera erretiratu ziren[45]. Hau izan zen Kartagoren garaipen bakarra gudu-zelai garrantzitsu batean[49]. Xantipo, Hasdrubalen eta beste jeneral kartagotarren inbidiaren beldur, bere soldata onartu eta Greziara itzuli zen. Regulo kartagotar gatibutasunean hil zen; ondorengo autore erromatarrek hari buruzko historia bat asmatu zuten, bertute heroikoak erakutsiz preso zegoen bitartean[61]. Erromatarrek flota bat bidali zuten bizirik atera zirenak ebakuatzeko, eta kartagotarrak aurka egiten saiatu ziren. Hermaeum lurmuturreko guduan kartagotarrak guztiz garaituak izan ziren, 114 itsasontzi harrapatu eta 16 hondoratu zituztelarik[62][63]. Geroago, erromatar flota ekaitz batek suntsitu zuen Italiara itzultzen ari zela, 464 ontzietatik, 384 itsasontzi hondoratu ziren[oh 4][63], eta 100,000 gizon galdu[64], gehienak latindar aliatuak, ez erromatarrak[28].

Sizilia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Siziliar gerraren guda nagusiak

K.a. 255eko ekaitzean flotaren zatirik handiena galdu zutenean, erromatarrek azkar beste bat berreraiki zuten, 220 itsasontzi berri gehituz[65][66], eta Sizilian eraso iraunkorra hasi zuten; haien flota osoak, bi kontsulen menpean, Panormo eraso zuen K.a. 254 hasieran[67]. Panormus, garai hartan, Siziliako iparraldeko kostaldearen hiria handia zen, gaur egungo Palermo modernoa dagoen lekuan[oh 5][68]. Hiriak hirurogeita hamar mila biztanle inguru zituen eta Siziliako hiririk handienetako bat zen, oraindik Kartagoren aliatua eta ekonomikoki garrantzitsuena[61][69]. Hiriko oparotasuna merkataritza eta arrantzan oinarritzen zen, nekazaritzaren kalterako, eta hiriaren inguruko eremua basoz beteta zegoen, baita ateetatik gertu ere[69]. Erromatarrek hiria inguratu eta blokeatu zuten, setio-makinak instalatuz. Hauei esker, erromatarrek erasotako harresietan zulo bat ireki zuten, kanpoko hiria harrapatuz. Hiriko erdigunea azkar errenditu zen. Hamalau mila biztanle askatu ziren erreskate ordaindu ondoren, baina beste 13.000 biztanle, euren askatasuna erosi ezin zutenak, esklabo saldu ziren[67]. Siziliako mendebaldeko barnealdeko zati handi bat erromatarren esku geratu zen: Ietas, Solous, Petra eta Tindaris akordio batera iritsi ziren[67]. Siziliako gertaera hauei erantzuteko, kartagotarrek Hasdubal Siziliara bidali zuten, ziuraski K.a. 254an. urtean, aurretik erretiratutako 5.000 infante, 500 zaldizko eta 140 elefanteen indargarri batekin[67][70]. Erromatarrek K.a. 254 eta K.a. 251. urteen arteko gudua saihestu zuten; Polibioren arabera, kartagotarrek Siziliara bidalitako gerra elefanteen beldur zirelako[71][72]. Bagnallek iradokitzen du Xantiporen aurkako gudutik bizirik atera zirenek istorio izugarriak kontatu zituztela kartagotar zalditeriaren eta elefanteen eraginkortasunari buruz gudu irekian. Ondorioz, kartagotarrek, ziur asko erromatarrek baino armada txikiagoarekin, lautadak menderatu zituzten, eta erromatarrak, berriz, toki garaiagoan eta gorabeheratsuagoan geratu ziren, non zalditeriaren eta elefanteen efektuaren zati handi bat deuseztatu egingo zen. Bi aldeek ez zioten elkarri aurre egin nahi izan[73]. Hasdrubalek denbora pasa zuen bere armada entrenatzen, elefanteak barne[74]. K.a. 252an. Erromatarrek Thermae eta Lipara harrapatu zituzten, Panormusen erorketaren ondorioz isolatuak izan zirenak[75].

Panormusko gudua

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Artikulu nagusia: Palermoko gudua

K.a. 250ko udaren amaieran[76], Hasdrubalek, kontsul bat (Gaio Furio Pazilo) Siziliatik Erromarantz erromatar armadaren erdiarekin irten zela jakin zuenean, Lilibeoko kartagotar gotorleku nagusitik Panormuserantz joan zen 30.000 gizonekin eta 60 eta 142 elefanterekin[72][77]. Urrun samar gelditu zen, Erromako hiri aliatu berrien lurraldeetako uztak suntsituz. Asmoa zen Luzio Zezilio Metelo erromatar komandantea gudura probokatzea[75]. Erromatar tropak bi legioz osatuta zeudenak, uzta biltzeko sakabanatu ziren. Metelo, kartagotarren aurrean egotean, atzera-egitn zuten eta Panormusera erretiratu ziren. Herabetasun hori zen Hasdubalek espero zuena, eta Oreto haranetik aurrera joan zen, zelaia arpilatuz. Oretotik berehala iritsi zen itsasora, Panormusearen hegoaldean, eta, bertan, Hasdrubalek, bere armadaren zati bati, ibaia zeharkatu eta gero, hiriko harresiraino joateko agindu zion[78][79]. Baina elefanteek ibaia zeharkatu zutenean, Metelok infanteria arina bidali zuen kartagotarrekin borrokatzera eta pasabidea galaraztera. Tropa arin horiei agindu zien xabalinak botatzean elefanteetan kontzentratzeko. Panormus hornidura biltegi garrantzitsu bat zen, eta Metelok herriko jendea erabili zuen xabalina paketeak eramateko hiri barruko izakinetatik harresien oinetaraino, honela, erromatar borrokalariak etengabe hornituta egon ziren[78]. Ibaiaren eta hiriaren arteko lur-eremua lubetaz estalia zegoen, batzuk erromatarren setioan eta hiriko defentsarako lanen zati batean eraikiak, erromatarrei estaldura ematen zietenak eta elefanteen aurre joatea edo euren maniobrak oztopatzen zituztenak. Elefanteen mahoutek, Hasdrubali euren trebezia erakusteko irrikaz, aurrera bultzatu zituzten, baina hiriko harresietatik beraiengana jaurtigaiak bota zituzten. Andanez zipriztinduta, elefanteak izutu egin ziren eta kartagotar infanteriaren atzetik ihes egin zuten[75][80]. Metelok, bere burua eta bere armadaren zati handi bat ezkutatu zuen, hiriko atearen kanpoaldeko basoan[75], edo ateen barruan, nolanahi ere, Kartagoko armadak zeharkatu zuen ibaiaren goialdean zegoen. Hemendik, Metelok anitz tropa fresko sartu zituen hiriko harresien azpian. Elefanteak formazioa hautsi zutenean, kartagotar armadaren zati handi bat desantolatuz eta desmoralizatuz, Metelok, bere ezker hegaletik eraso bat agindu zuen. Kartagotarrek ihes egin zuten; borrokatzen saiatu zirenak hil egin zituzten. Hasdrubalek iheslarien artean zegoen. Metelok ez zuen jazarpenik baimendu, baina handik gutxira hamar elefante harrapatu zituen, baita, batzuen arabera, bizirik atera ziren gainontzeko animaliak hurrengo egunetan ere[79].

Denario bat Gaio Zezilio Metelo Kaprario irudiarekin (K.a. 125). Atzealdean, bere arbaso Luzio Meteloren garaipena aipatzen du, Palermon harrapatutako elefantekin. [81]

Informazio iturri garaikideek ez dute inongo bandoren beste galeren berri ematen, kartagotarrenak handiak izan arren. Historialari modernoek ez dute uste kartagotarrek 20.000 edo 30.000 soldadu zituztenik[82]. Era berean, Kartagoko soldadu zeltak mozkortuta zeudela dioen informazioa ere ez da onartzen. Baztertzen da ere, kartagotar flota batek operazioan parte hartu zuela, baja asko eraginez ihesi zihoazen soldadu asko uretan sartzean, euren itsasontzietan sartzeko itxaropenarekin[83][84]. Panormus gerrako laugarren eta azken zelai beteko gudua izan zen.

Heriotza eta gero

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Porrot baten ondoren eta kartagotar ohitura zenez, Hasdrubal Kartagora deitu zuten exekutatua izateko[85]. Panormusen lortu zuen arrakastaren ondoren, Metelok erromatar-garaipen ohore bat jaso zuen Erroman K.a. 250ko irailaren 7an, non Panormusen harrapatutako elefanteekin desfilatu zuen, ondoren Zirku Nagusian sakrifikatuak izan zirenak[86]. Porrota, eta bereziki elefanteak galtzearen ondorioz, erromatarrak lautadetan maniobrak egiteko askeago sentitu ziren, eta kartagotarrak, jada, ez zeuden haiei aurre egiteko prest[87]. Aurrerantzean, kartagotarrak bakarrik defentsaz arduratu ziren[88]. Gerra bederatzi urte beranduago amaitu zen, K.a. 241ean. Erromatar garaipenarekin[89].

Oharrak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
  1. ↑ Hanno Handia moduan ezagutua izan zen, ezizen hori jaso zuen bigarren kartagotarra.
  2. ↑ Boris Rankov historialari modernoak idatzi du historiako itsas batailetako borrokalari kopuru handiena izan zezakeela; John Lazenby klasizista ikuspegi berekoa da ere.
  3. ↑ Geroago, Erromako zenbait kontaketan Regulo gaizki trataturik izan zela diote, baina Polibiok ez du hori aipatzen eta Diodoro, kartagotarren etsai den idazlea, arrazoi naturalengatik hil zela iradokitzen du.
  4. ↑ Honek suposatzen du, G. K. Tippsen arabera, harrapatutako 114 ontzi kartagotarrek erromatarrekin nabigatzen zutela.
  5. ↑ John Lazenby klasizistak iradokitzen du Panormusen kanpoko hiria Cassaro modernoaren gunean zegoela, eta barrukoa Kalsa auzoan zegoela.

Erreferentziak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
  1. ↑ HUSS (1985): 566 or.
  2. ↑ LAZENBY: 1996, 202 or.
  3. ↑ GOLDSWORTHY (2006): 81, 85, 88, 93–94 or.
  4. ↑ GOLDSWORTHY (2006): 29, 30 or.
  5. ↑ WARMINGTON (1993): 168 or.
  6. ↑ GOLDSWORTHY (2006): 129 or.
  7. ↑ GOLDSWORTHY (2006): 130 or.
  8. ↑ GOLDSWORTHY (2006): 97 or.
  9. ↑ BAGNALL (1999): 64–66 or.
  10. ↑ BAGNALL (1999): 96 or.
  11. ↑ GOLDSWORTHY (2006): 97, 99, 100 or.
  12. ↑ a b RANKOV (2015):, 155 or.
  13. ↑ GOLDSWORTHY (2006): 110 or.
  14. ↑ LAZENBY: 1996, 83 or.
  15. ↑ a b GOLDSWORTHY (2006): 110, 111 or.
  16. ↑ TIPPS (1985): 445–446 or.
  17. ↑ TIPPS (1985): 435 or.
  18. ↑ WALBANK (1959): 10 or.
  19. ↑ LAZENBY: 1996, 84, 85 or.
  20. ↑ a b HOYOS(2007): 15 or., 1. zbk
  21. ↑ LAZENBY: 1996, 87 or.
  22. ↑ TIPPS (1985): 436 or.
  23. ↑ GOLDSWORTHY (2006): 112, 113 or.
  24. ↑ BAGNALL (1999): 69 or.
  25. ↑ WARMINGTON: 1993, 176 or.
  26. ↑ BAGNALL (1999): 70 or.
  27. ↑ a b c ANDREI eta NEDU (2010): 207 or.
  28. ↑ a b ERDKAMP (2015): 66 or.
  29. ↑ MILES (2011): 186 or.
  30. ↑ TIPPS (2003): 377 or.
  31. ↑ MILES (2011): 186, 187 or.
  32. ↑ a b GOLDSWORTHY (2006): 85 or.
  33. ↑ a b ANDREI eta NEDU (2010): 208 or.
  34. ↑ a b c d LANZEBY (1996): 100 or.
  35. ↑ a b c d TIPPS (2003): 378 or.
  36. ↑ a b c RANKOV (2015): 157 or.
  37. ↑ a b c d BAGNALL (1999): 72 or.
  38. ↑ GOLDSWORTHY (2006): 36, 85, 86 or.
  39. ↑ a b c d e GOLDSWORTHY (2006): 86 or.
  40. ↑ a b c d e GOLDSWORTHY (2006): 87 or.
  41. ↑ a b LANZEBY (1996): 101 or.
  42. ↑ BAGNALL (1999): 73 or.
  43. ↑ MILES (2011): 187 or.
  44. ↑ BAGNALL (1999): 74 or.
  45. ↑ a b MILES (2001): 188 or.
  46. ↑ LANZEBY (1996): 102, 103 or.
  47. ↑ BAGNALL (1999): 75 or.
  48. ↑ LANZEBY (1996): 103 or.
  49. ↑ a b GOLDSWORTHY (2006): 88 or.
  50. ↑ LANZEBY (1996): 9, 104 or.
  51. ↑ GOLDSWORTHY (2006): 88, 89 or.
  52. ↑ a b BAGNALL (1999): 76 or.
  53. ↑ a b KISTLER (2006): 99 or.
  54. ↑ LANZEBY (1996): 104, 105 or.
  55. ↑ a b LANZEBY (1996): 105 or.
  56. ↑ GOLDSWORTHY (2006): 90 or.
  57. ↑ KISTLER (2006): 100 or.
  58. ↑ HOYOS (2010): 187 or.
  59. ↑ BAGNALL (1999): 76, 77 or.
  60. ↑ LANZEBY (1996): 106 or.
  61. ↑ a b GOLDSWORTHY (2006): 91 or.
  62. ↑ CASSON (1991): 164 or.
  63. ↑ a b TIPPS (1985): 438 or.
  64. ↑ MILES (2001): 189 or.
  65. ↑ MILES (2001): 189, 190 or.
  66. ↑ LANZEBY (1996): 114 or.
  67. ↑ a b c d BAGNALL (1999): 80 or.
  68. ↑ LANZEBY (1996): 115, 116 or.
  69. ↑ a b BAGNALL (1999): 79 or.
  70. ↑ LANZEBY (1996): 112, 113 or.
  71. ↑ LANZEBY (1996): 27, 118 or.
  72. ↑ a b RANKOV (2015): 159 or.
  73. ↑ BAGNALL (1999): 82 or.
  74. ↑ LANZEBY (1996): 113 or.
  75. ↑ a b c d SCULLARD (2006): 559 or.
  76. ↑ MORGAN (1972): 121, 129 or.
  77. ↑ LANZEBY (1996): 120, 121 or.
  78. ↑ a b LANZEBY (1996): 120 or.
  79. ↑ a b BAGNALL (1999): 83 or.
  80. ↑ GOLDSWORTHY (2006): 93 or.
  81. ↑ CRAWFORD (1974): 292, 293 or.
  82. ↑ GOLDSWORTHY (2006): 93, 94 or.
  83. ↑ LANZEBY (1996): 121 or.
  84. ↑ GOLDSWORTHY (2006): 94 or.
  85. ↑ RANKOV (2015): 160 or.
  86. ↑ WALBANK (1957): 102, 103 or.
  87. ↑ MILES (2011): 190 or.
  88. ↑ LANZEBY (1996): 122 or.
  89. ↑ GOLDSWORTHY (2006): 133 or.

Bibliografia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
  • ANDREI, Cristina; NEDU, Decebal (2010): The Campaign of Marcus Atilius Regulus in Africa, Military Operations by Sea and by Land (256−255 B.C.). Constanta Maritime University Annals. Constanta, Romania: Constanta Maritime University: 206–209. ISSN 1582-3601.
  • BAGNALL, Nigel (1999): The Punic Wars: Rome, Carthage and the Struggle for the Mediterranean, London: Pimlico. ISBN 978-0-7126-6608-4.
  • CASSON, Lionel (1991): The Ancient Mariners (2.ed.). Princeton, New Jersey: Princeton University Press. ISBN 978-0-691-06836-7.
  • CRAWFORD, Michael (1974): Roman Republican Coinage. Cambridge: Cambridge University Press. OCLC 859598398.
  • ERDKAMP, Paul (2015) [2011]: Manpower and Food Supply in the First and Second Punic Wars. In Hoyos, Dexter (ed.). A Companion to the Punic Wars. Chichester, West Sussex: John Wiley. pp. 58–76. ISBN 978-1-1190-2550-4.
  • GOLDSWORTHY, Adrian (2006): The Fall of Carthage: The Punic Wars 265–146 BC. London: Phoenix. ISBN 978-0-304-36642-2.
  • HOYOS, Dexter (2007): Truceless War: Carthage's Fight for Survival, 241 to 237 BC. Leiden ; Boston: Brill. ISBN 978-90-474-2192-4.
  • HOYOS, Dexter (2010): The Carthaginians. London: Routledge. ISBN 978-1-136-96862-4.
  • HUSS, Werner (1985): Geschichte der Karthager, Munich: C.H. Beck, ISBN 9783406306549. (alemanez)
  • KISTLER, John (2006): War Elephants. Westport, Connecticut: Praeger. ISBN 978-0-8032-6004-7.
  • LAZENBY, John (1996): The First Punic War: A Military History. Stanford, California: Stanford University Press. ISBN 978-0-8047-2673-3.
  • MILES, Richard (2011): Carthage Must be Destroyed. London: Penguin. ISBN 978-0-14-101809-6.
  • Morgan, M. Gwyn (1972): Polybius and the Date of the Battle of Panormus. The Classical Quarterly. 22 (1): 121–129. JSTOR 637895.
  • RANKOV, Boris (2015) [2011]: A War of Phases: Strategies and Stalemates. In Hoyos, Dexter (ed.). A Companion to the Punic Wars. Chichester, West Sussex: John Wiley. 149–166 or. ISBN 978-1-4051-7600-2.
  • SCULLARD, H. H. (2006) [1989]: Carthage and Rome. In Walbank, F. W.; Astin, A. E.; Frederiksen, M. W. & Ogilvie, R. M. (eds.). Cambridge Ancient History Part 2. VII (2. ed.). Cambridge: Cambridge University Press. 486–569 or. ISBN 978-0-521-23446-7.
  • TIPPS, G. K. (1985): The Battle of Ecnomus. Historia: Zeitschrift für Alte Geschichte. 34 (4): 432–465. JSTOR 4435938.
  • TIPPS, G.K. (2003). "The Defeat of Regulus". The Classical World. 96 (4): 375–385. doi:10.2307/4352788. JSTOR 4352788.
  • WALBANK, F. W. (1957): A Historical Commentary on Polybius. 1. Oxford: Clarendon Press. ISBN 978-0-19-814152-5.
  • WALBANK, Frank (1959). Naval Triaii. The Classical Review. 64 (1): 10–11. doi:10.1017/S0009840X00092258. JSTOR 702509.
  • WARMINTON, Brian (1993) [1960]: Carthage. New York: Barnes & Noble, Inc. ISBN 978-1-56619-210-1.

Ikus, gainera

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Wikimedia Commonsen badira fitxategi gehiago, gai hau dutenak: Hasdrubal (Hannonen semea)
"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Hasdrubal_(Hannonen_semea)&oldid=9259760"(e)tik eskuratuta