Integrala bi kurben arteko azalera gisa.
Integral bikoitza,

gainazalaren azpiko
bolumen gisa. Gorputzaren behealdeko eremu angeluzuzena integralaren
definizio-eremua da.
Gainazala, integratu beharreko bi aldagaiko funtzioaren grafikoa da.
Matematikan (zehazki, aldagai anitzeko kalkuluan), integral anizkoitza aldagai erreal anitzeko funtzioen integrala da. Bi aldagaiko
funtzioaren
planoko eremu bateko integralari integral bikoitz deritzo, eta hiru aldagaiko
funtzioaren
espazioko eremu bateko integralari integral hirukoitz. Aldagai bakarreko integral anizkoitzerako, ikus "Integrazio errepikaturako Cauchy-ren formula".
Aldagai bateko funtzio positibo baten integralak funtzioaren grafikoaren eta
ardatzaren arteko eskualdearen azalera adierazten du. Modu berean, bi aldagaiko funtzio positibo baten integral bikoitzak funtzioak definitutako gainazalaren eta funtzioaren definizio-eremua duen planoaren arteko eskualdearen bolumena adierazten du hiru dimentsioko plano kartesiarrean, non
den. Funtzioak aldagai gehiago baditu, integral anizkoitzak dimentsio anitzeko funtzioaren hiperbolumena adierazten du.
aldagaiko
funtzioaren integral anizkoitza
eremuan adierazteko, integralaren ikurra hainbat aldiz jartzen da bata bestearen atzetik. Ordena bati jarraituz kalkulatzen dira integralak, ezkerreko integrala kalkulatzen azkena izanik. Ondoren, integratuko den funtzioa idazten da eta amaieran diferentzialen ikurrak, ordena egokian idatzita (eskuineko diferentzialari dagokion integrala kalkulatzen azkena izango da). Integrazio-eremua integrazio-ikur bakoitzean modu sinbolikoan adieraz daiteke, edo bestela modu laburtuan, eskuinean dagoen integral-ikurrean soilik:

Jatorrizko funtzioaren kontzeptua aldagai erreal bakarreko funtzioetarako bakarrik definitzen denez, integral mugagabearen ohiko definizioa ez da zuzenean orokortzen integral anizkoitzera.
Izan bedi honela definitutako
-dimentsioko
tarte erdiirekia,
izanik:

tarte bakoitzaren
partizio bat kalkula daiteke, hau da, haien artean disjuntuak diren eta guztien artean tarte osoa osatzen duten
azpitarteen familia finitu bat, non azpitarteak ezkerreko muturrean itxiak eta eskuinekoan irekiak diren.
Hortaz,
tartearen partizio bat
biderkadura kartesiarra da.
partizioa
izendatuko ditugun
azpitarteren familia bat bada, non
azpitarteak ez diren gainezartzen (disjuntuak dira) eta guztien bildura
den.
Har dezagun
tartearen
partizio bat,

Izan bedi
tartean definitutako
funtzioa. Behetik
-dimentsioko
tarteak eta goitik
funtzioaren
-dimentsioko grafikoak bornatzen duten
-dimentsioko bolumenaren kalkulua Riemann-en batura honen bidez hurbil daiteke[1]:

non
hori
azpitarteko puntu bat den eta
hori
azpitartearen neurria den (ingelesetik, measure), hau da, azpitarteen luzeren biderkadura.
azpitartearen diametroa
sortzen duten
tarteen luzerarik handiena da.
tartearen
partizio baten diametroa partizioko
azpitarteen diametrorik handiena da. Intuizioz,
partizioaren diametroa txikiagoa den heinean, azpitarteen
kopurua handitu egiten da, eta azpitarteen
neurria txikitu egiten da.
funtzioa Riemann-en zentzuan integragarria dela esaten da, baldin

limitea existitzen bada, limitea diametroa gehienez
duten
tartearen partizio posible guztietarako egiten delarik.[2]
funtzioa Riemann-en zentzuan integragarria bada,
tartearen gaineko
funtzioaren Riemann-en integrala S dela esaten da, eta honela idazten da:

Askotan, notazio hori laburtu egiten da, honela:

non
-kotea den eta
-dimentsioko bolumen-diferentziala den.
Hemendik aurrera, Riemann-en
dimentsioko integralari integral anizkoitz deituko zaio[3].
Aldagai bakarreko funtzioen integraletan betetzen diren propietate asko integral anizkoitzetan ere betetzen dira (linealtasuna, trukakortasuna, monotonia-legea, etab.). Integral anizkoitzen propietate garrantzitsu bat honakoa da: integralaren balioa integrakizunen ordenaren independentea da, baldintza batzuk betetzen badira. Propietate horri Fubini-ren teorema deitzen zaio.
denean,

funtzioaren integral bikoitza da
tartean, eta
bada,

funtzioaren integral hirukoitza da
tartean.
Integral bikoitza bi integral-ikurren bidez adierazten da eta integral hirukoitza hiru integral-ikurren bidez. Notaziorako akordio hori egokia gertatzen da integral anizkoitz bat integral berritu gisa kalkulatzen denean, artikulu honetan aurrerago azaltzen den bezala.
Integral anizkoitzak ebazteko, gehienetan, integral berritu batera laburtzen da, hau da, aldagai bakarreko hainbat integraletan deskonposatzen da, haietako bakoitza zuzenean ebazteko modukoa delarik. Funtzio jarraituetan, hori Fubini-ren teoremaren bidez justifikatzen da. Batzuetan, zuzenean lor daiteke integral anizkoitzaren emaitza, inolako kalkulurik egin gabe.
Hauek dira integrazio-metodo sinple batzuk:[4][5]
Integratu behar dena
funtzio konstantea denean, integrala
konstantearen eta integrazio-eremuaren neurriaren arteko biderkadura da. Baldin
bada eta integrazio-eremua
planoko eremu bat bada, integralak eremuaren azalera ematen du, eta integrazio-eremua
espazioko eremua bada, integralak eremuaren bolumena ematen du.
Adibidea. Izan bitez
funtzioa eta integrazio-eremu hau:

Hortaz,

definizioz

baita.
Askotan, integrazio-mugak ez dira trukatzen errazak izaten. Aldagai-aldaketa egitean, integrala eremu "erosoago" batean idazten da eta, horrela, formula sinpleago baten bidez adieraztea lortzen da. Horretarako, funtzioa koordenatu berrietara egokitu behar da.
1a adibidea. Izan bedi
funtzioa eta izan bitez
eta
, hau da,
eta
. Aldagai-aldaketa eginez, honako funtzioa lortzen da:
.
- Integrazio-eremuarekin antzera egiten da, aldatuak izan diren jatorrizko aldagaiek mugatzen dutelako (adibidean,
eta
).
eta
diferentzialak matrize jacobitarraren determinantearen balio absolutuaren bidez aldatzen dira. Bertan aldaketaren aldagai berriekiko deribatu partzialak daude (kontuan hartu, adibide gisa, transformazio diferentziala koordenatu polarretan).
Aldagai-aldaketen hiru "mota" nagusi daude (bat
planoan, bi
espazioan); hala ere, aldaketa orokorragoak egin daitezke printzipio bera erabiliz.
Koordenatu kartesiarretatik koordenatu polarretara aldatzea.
planoan, integrazio-eremuak simetria zirkularra badu eta funtzioak ezaugarri berezi batzuk baditu, koordenatu kartesiarrak polar bihurtzeko aldaketa egin daiteke (ikus adibidea irudian); horrek esan nahi du, koordenatu kartesiarretako
puntu orokorrak koordenatu polarretan dagozkien puntu bihurtuko direla. Aldaketa horrek integrazio-eremuaren forma aldatzeko eta eragiketak sinplifikatzeko aukera ematen du.
Aldaketa hori egiteko funtsezko erlazioa honako hau da:
,
.
2a adibidea. Izan bedi
funtzioa. Koordenatu kartesiarrak polar bihurtzeko aldaketa aplikatuz, funtzioa honela geratzen da:
.
2b adibidea. Izan bedi
funtzioa. Kasu honetan, honela geratzen da:
,
Pitagoras-en identitate trigonometrikoa erabiliz, eragiketa horiek asko sinplifikatzen dira.
Integrazio-eremuaren aldaketa egiteko,
eta
aldagaietatik abiatuz, erradioaren koroaren luzera eta deskribatutako angeluaren anplitudea definitzen dira
eta
aldagaien tarteak definitzeko.
Integrazio-eremu baten aldaketaren adibidea, kartesiarretatik polarretara.
2c adibidea. Izan bedi honako integrazio-eremua (2ko erradioa duen zirkulua):
Estaltzen duen angelua zirkuluaren angelua denez,
aldagaia 0tik 2
-ra doa eta koroaren erradioa 0tik 2ra.
2d adibidea. Izan bedi honako integrazio-eremua:
,
hau da, koroa zirkularra
aldagaiaren planoerdi positiboan (ikus irudia 2c adibidean).
aldagaiaren bidez planoaren angelua deskribatzen da eta
aldagaia 2tik 3ra doa. Hortaz, integrazio-eremua aldatu ondoren, honako laukizuzena geratzen da:
.
Aldaketaren determinante jacobitarra honakoa da:
.
Determinante hori lortzeko, hau egin da:
eta
berdintzen
-rekiko deribatu partzialak lehen zutabean kokatu dira eta
-rekiko deribatu partzialak bigarrenean. Horrela, aldaketarekin
diferentziala
bihurtu da.
Funtzioa aldatu eta domeinua ebaluatu ondoren, koordenatu kartesiarretatik koordenatu polarretara aldatzeko formula defini daiteke:
.
aldagaia
tartean dago eta
aldagaiak, aldiz, balio positiboak hartuko ditu, luzeraren neurri bat delako.
2e adibidea. Izan bedi
funtzioa eta 2d adibideko integrazio-eremua.
eremuaren aurreko analisitik, tarteak ezagutzen ditugu:
(2tik 3ra) eta
(0tik
-ra). Funtzioaren aldaketa honela egingo dugu:
.
Integrazioa aplikatuz, honela geratzen da:
Tarteak ezagunak izanik, honela geratzen da:
![{\displaystyle \int _{0}^{\pi }\int _{2}^{3}\rho ^{2}\cos \varphi \,d\rho \,d\varphi =\int _{0}^{\pi }\cos \varphi \ d\varphi \left[{\frac {\rho ^{3}}{3}}\right]_{2}^{3}={\Big [}\sin \varphi {\Big ]}_{0}^{\pi }\ \left(9-{\frac {8}{3}}\right)=0.}](https://wikimedia.org/api/rest_v1/media/math/render/svg/3c24af37a02677e30af2c5a9651a5f0b21702db9)
espazioan, oinarri zirkularra duten integrazio-eremuetan integrala kalkulatzeko, koordenatu zilindrikoetara aldatzen da; funtzioaren aldaketa erlazio honen bidez egiten da:
,
,
.
Eremuaren aldaketa grafikoki lortzen da, oinarriaren forma baino ez baita aldatzen, eta altuerak, berriz, hasierako eremuaren formari jarraitzen dio.
3a adibidea. Izan bedi honako eremua:
(hau da, 2d adibideko irudiko koroa oinarri duen eta 5eko altuera duen "hodi" bat); aldaketa aplikatzen bada, eremu hau lortzen da:
.
Aldaketarekin
aldagaia ez denez aldatzen,
diferentziala koordenatu polarretarako aldaketan bezala aldatzen dira; beraz,
bihurtzen da.
Azkenik, koordenatu zilindrikoetarako formula aplika daiteke:
.
Metodo hau egokia da integrazio-eremua zilindrikoa edo konikoa denean.
3b adibidea. Izan bedi
funtzioa eta integrazio-eremua honako zilindroa:
.
eremua koordenatu zilindrikoetara aldatuta, honela geratzen da:
.
Funtzioa honela geratzen da:
.
Hortaz, integrala honela geratzen da:

Formula garatuz,
.
espazioan, zenbait integrazio-eremuk simetria esferikoa dute; beraz, integrazio-eremuko puntuen koordenatuak bi angeluren eta distantzia baten bidez adieraz daitezke. Orduan, koordenatu esferikoetara pasatzea egokia gertatzen da; funtzioa erlazio honen bidez aldatzen da:
,
,
.
ardatzeko puntuek ez dute karakterizazio zehatzik koordenatu esferikoetan; beraz,
aldagaia 0 eta
artean alda daiteke.
Aldaketa honetarako integrazio-eremurik egokiena esfera da.
4a adibidea. Izan bedi
(zentroa jatorrian duen 4 erradioko esfera). Aldaketa egin ondoren, honako eremua lortzen da:
.
Aldaketa horren determinante jacobitarra honakoa da:
.
Beraz,
diferentziala honela geratzen da:
.
Integrazio-formula honela geratzen da:
.
Hobe da metodo hori erabiltzea integrazio-eremua esferikoa denean eta funtzioa erraz sinplifikatzen denean
espaziora hedatutako trigonometriaren lehen oinarrizko erlazioen bidez (ikus 4b adibidea). Beste kasu batzuetan, koordenatu zilindrikoak erabiltzea egokiagoa izan daiteke (ikus 4c adibidea).

Formulan agertu diren
eta
jacobitarretik datoz.
Hurrengo adibideetan
eta
aldagaiek jokatzen duten paperak trukatuta daude.
4b adibidea. Izan bedi 4a adibideko
eremua eta demagun
funtzioaren integrala kalkulatu behar dela. Aldaketa oso erraza da:
.
eremua aldatuz lortutako
eremuaren tarteak ezagutzen ditugu:
.
Beraz, integrazio-formula aplikatzen dugu:
,
eta, garatuz, honakoa lortzen da:
![{\displaystyle \iiint _{T}\rho ^{4}\sin \theta \,d\rho \,d\theta \,d\varphi =\int _{0}^{\pi }\sin \varphi \,d\varphi \int _{0}^{4}\rho ^{4}d\rho \int _{0}^{2\pi }d\theta =2\pi \int _{0}^{\pi }\sin \varphi \left[{\frac {\rho ^{5}}{5}}\right]_{0}^{4}\,d\varphi =2\pi \left[{\frac {\rho ^{5}}{5}}\right]_{0}^{4}{\Big [}-\cos \varphi {\Big ]}_{0}^{\pi }={\frac {4096\pi }{5}}.}](https://wikimedia.org/api/rest_v1/media/math/render/svg/9a516016630752bd88bc15b50f1c56bc3e28e612)
4c adibidea. Izan bedi
eremua erdigunea jatorrian duen
erradioko pilota,
,
eta izan bedi
integratu beharreko funtzioa.
Integrazio-eremua ikusita, koordenatu esferikoetara pasatzea egokia dela dirudi;
eremu berria mugatzen duten aldagaien tarteak hauek dira:
.
Hala ere, aldaketa eginda, funtzioa honela geratzen da:
.
Integral hau lortzen da:
.
Integral berrituen bidez kalkulatzen da.
.
;
;
.
Zati guztiak bilduz, honela geratzen da:
.
Beste modu batera egin daiteke, koordenatu zilindrikoetara pasatuz. Hauek dira
eremuaren tarte berriak:
;
aldagaiaren tartea lortzeko, pilota bi hemisferiotan zatitu da,
eremuaren formulatik aldagaia askatuz (eta, orduan,
zuzenean aldatuz
lortzeko). Funtzio berria
besterik ez da. Integrala honela geratzen da:
.
Hau lortzen da:
![{\displaystyle {\begin{aligned}\int _{0}^{2\pi }d\varphi \int _{0}^{3a}\rho ^{3}d\rho \int _{-{\sqrt {9a^{2}-\rho ^{2}}}}^{\sqrt {9a^{2}-\rho ^{2}}}\,dz&=2\pi \int _{0}^{3a}2\rho ^{3}{\sqrt {9a^{2}-\rho ^{2}}}\,d\rho \\&=-2\pi \int _{9a^{2}}^{0}(9a^{2}-t){\sqrt {t}}\,dt&&t=9a^{2}-\rho ^{2}\\&=2\pi \int _{0}^{9a^{2}}\left(9a^{2}{\sqrt {t}}-t{\sqrt {t}}\right)\,dt\\&=2\pi \left(\int _{0}^{9a^{2}}9a^{2}{\sqrt {t}}\,dt-\int _{0}^{9a^{2}}t{\sqrt {t}}\,dt\right)\\&=2\pi \left[9a^{2}{\frac {2}{3}}t^{\frac {3}{2}}-{\frac {2}{5}}t^{\frac {5}{2}}\right]_{0}^{9a^{2}}\\&=2\cdot 27\pi a^{5}\left(6-{\frac {18}{5}}\right)\\&={\frac {648\pi }{5}}a^{5}.\end{aligned}}}](https://wikimedia.org/api/rest_v1/media/math/render/svg/af098069c3b8ff1087445391685cf4cd031b2fda)
Integral hirukoitza koordenatu zilindrikoetara aldatuz, oso erraz ebazten den aldagai bakarreko integral bat lortu da.
Demagun aldagai anitzeko
funtzioaren integrala kalkulatu nahi dugula
eremu batean:
.
Honako integrala kalkulatuko dugu.

Lehenik, barneko integrala egiten da,
-rekiko integratuz eta
konstante moduan hartuz, ez baita integrazio-aldagaia. Integral horren emaitza soilik
-ren mendeko funtzio bat da.
![{\displaystyle {\begin{aligned}\int _{11}^{14}\left(x^{2}+4y\right)\,dx&=\left[{\frac {1}{3}}x^{3}+4yx\right]_{x=11}^{x=14}\\&={\frac {1}{3}}(14)^{3}+4y(14)-{\frac {1}{3}}(11)^{3}-4y(11)\\&=471+12y.\end{aligned}}}](https://wikimedia.org/api/rest_v1/media/math/render/svg/67ebabf24fe0ee32e2ab59478ab18856ec825fbd)
Emaitza hori, ondoren,
-rekiko integratzen da:
![{\displaystyle {\begin{aligned}\int _{7}^{10}(471+12y)\ dy&={\Big [}471y+6y^{2}{\Big ]}_{y=7}^{y=10}\\&=471(10)+6(10)^{2}-471(7)-6(7)^{2}\\&=1719.\end{aligned}}}](https://wikimedia.org/api/rest_v1/media/math/render/svg/3cb2695ae649ace09bad415ba7a664e91295e77f)
Funtzioaren balio absolutuaren integral bikoitza finitua den kasuetan, integrazio-ordena trukagarria da, hau da, lehenengo
-rekiko integratzeak edo lehenengo
-rekiko egiteak emaitza bera sortzen du (Fubiniren teorema). Adibidez, aurreko kalkulua alderantzizko ordenan eginez gero, emaitza bera lortzen da:
![{\displaystyle {\begin{aligned}\int _{11}^{14}\int _{7}^{10}\,\left(x^{2}+4y\right)\,dy\,dx&=\int _{11}^{14}{\Big [}x^{2}y+2y^{2}{\Big ]}_{y=7}^{y=10}\,dx\\&=\int _{11}^{14}\,(3x^{2}+102)\,dx\\&={\Big [}x^{3}+102x{\Big ]}_{x=11}^{x=14}\\&=1719.\end{aligned}}}](https://wikimedia.org/api/rest_v1/media/math/render/svg/6902d512bb9ffd641e8f845affaa6a7cfdf34b58)
Adibidea: integral bikoitza

eremu erregularrean.
Izan bedi honako eremua (ikus grafikoa):
.
Kalkula dezagun honako integrala:
.
integrazio-eremua erregularra da
eta
ardatzekiko. Integrala kalkulatzeko,
eremua zehazten duten funtzioak eta funtzio horiek definituta dauden tarteak aurkitu behar dira. Kasu honetan, bi funtzioak honakoak dira:
.
Tarteak kalkulatzeko, funtzioen eta
ardatzaren arteko ebaki-puntuak kalkulatu behar dira. Tartea
da (
ardatzarekiko erregulartasuna aukeratu da, hobeto ulertzeko).
Integrala honela geratzen da:
![{\displaystyle \iint _{D}(x+y)\,dx\,dy=\int _{0}^{1}dx\int _{x^{2}}^{1}(x+y)\,dy=\int _{0}^{1}dx\ \left[xy+{\frac {y^{2}}{2}}\right]_{x^{2}}^{1}}](https://wikimedia.org/api/rest_v1/media/math/render/svg/bb7167bdf5af04201ecc485005f1a4d2d3a1be0f)
(hasteko, bigarren integrala kalkulatzen da,
konstante moduan hartuz). Gainerako eragiketak egiteko, integraziorako oinarrizko teknikak aplikatzen dira:
.
Erregulartasuna
ardatzarekiko aukeratuz gero, integrala honela geratzen da:

eta balio bera lortzen da.

planoarekiko erregularra den

espazioko eremu bat.
Aipatutako metodoak erabiliz, hainbat solido arrunten bolumenak kalkula daitezke.
- Zilindroa:
erradioko oinarri zirkularra duen
altuerako zilindro baten bolumena kalkulatzeko,
funtzio konstantea integra daiteke integrazio-eremu gisa oinarri zirkularra hartuz eta koordenatu polarrak erabiliz.
.
Hori bat dator prisma baten bolumena kalkulatzeko formularekin:

- Esfera:
erradioa duen esfera baten bolumena kalkulatzeko, 1 funtzio konstantearen integrala kalkula daiteke integrazio-eremu gisa esfera hartuz eta koordenatu esferikoak erabiliz.
![{\displaystyle {\begin{aligned}{\text{Bolumena}}&=\iiint _{D}f(x,y,z)\,dx\,dy\,dz\\&=\iiint _{D}1\,dV\\&=\iiint _{S}\rho ^{2}\sin \varphi \,d\rho \,d\theta \,d\varphi \\&=\int _{0}^{2\pi }\,d\theta \int _{0}^{\pi }\sin \varphi \,d\varphi \int _{0}^{R}\rho ^{2}\,d\rho \\&=2\pi \int _{0}^{\pi }\sin \varphi \,d\varphi \int _{0}^{R}\rho ^{2}\,d\rho \\&=2\pi \int _{0}^{\pi }\sin \varphi {\frac {R^{3}}{3}}\,d\varphi \\&={\frac {2}{3}}\pi R^{3}{\Big [}-\cos \varphi {\Big ]}_{0}^{\pi }={\frac {4}{3}}\pi R^{3}.\end{aligned}}}](https://wikimedia.org/api/rest_v1/media/math/render/svg/d0b2ab153f8bb6a7c1a5a3b290f5a1b112a9c4e3)
- Tetraedroa (piramide triangeluarra edo 3-simplex-a): goi-erpina jatorrian eta
luzerako albo-ertzak
,
eta
ardatzetan dituen tetraedroaren bolumena kalkula daiteke, 1 funtzio konstantea integratuz eta integrazio-eremu gisa tetraedroa hartuz.
![{\displaystyle {\begin{aligned}{\text{Bolumena}}&=\int _{0}^{l}dx\int _{0}^{l-x}\,dy\int _{0}^{l-x-y}\,dz\\&=\int _{0}^{l}dx\int _{0}^{l-x}(l-x-y)\,dy\\&=\int _{0}^{l}\left(l^{2}-2lx+x^{2}-{\frac {(l-x)^{2}}{2}}\right)\,dx\\&=l^{3}-ll^{2}+{\frac {l^{3}}{3}}-\left[{\frac {l^{2}x}{2}}-{\frac {lx^{2}}{2}}+{\frac {x^{3}}{6}}\right]_{0}^{l}\\&={\frac {l^{3}}{3}}-{\frac {l^{3}}{6}}={\frac {l^{3}}{6}}.\end{aligned}}}](https://wikimedia.org/api/rest_v1/media/math/render/svg/3da3bd17631af7769ac082c26e33a8df5b5ea9b3)
- Hori bat dator piramide baten bolumena kalkulatzeko formularekin:
.
Integrazio-eremu bornegabe baten adibidea.
Integrazio-eremua bornegabea denean edo integratu behar den funtzioa eremuaren mugan bornegabea denean, integral inpropio bikoitza edo hirukoitza erabili behar da.