Konposatu inorganikoen nomenklatura

Kimika inorganikoaren elementu eta konposatuen konposizioa, egitura eta formakuntzak aztertzen dituen kimikaren arloa da. Kimika Puru eta Aplikatuaren Elkarte Internazionala (IUPAC ingeleraz) zenbait arau aholkatzen ditu kimika inorganikoaren konposatuaren izendaketari buruz; zeinek liburu gorria bezala ezagutzen dira. Idealki, edozein konposatuk izen bat izan beharko luke, zeinetik nahastketarik gabe formula kimiko bat atera daiteke.

Konposatu inorganikoak, gehien bat, metalez osatuta egon ohi dira (M + EzM) non M-n metal baten katioia izango genuke, eta EzM-ean, ez-metalikoa den atomo baten anioia. Hala eta guztiz ere, ez-metalez soilik osatutako konposatu ez-organikoak daude (SiO₂ adibidez). Honen arrazoia kimika organikoa karbono-karbono loturetan oinarritzea da, horregatik, ez-metalak ditugunean beste konposatu batzuk osatzen, kimika inorganikoaren barnean kokatzen ditugu.

Nomenklatura motak

Urteetan zehar, konposatu inorganikoak izendatzeko hainbat modu egon dira, gaur egun IUPAC izeneko erakundeak aukeratzen du zein modutan idatzi behar den, edo zein hobesten duen. Nahiz eta modu asko egon konposatu inorganikoak izendatzeko, garrantzutsuenak 3 ziren.

Nomenklatura sistematikoa

IUPACek hobesten duen izendatze metodoa da, nomenklatura mota honetarako, konposatuaren atomizitatea begiratu behar da, hau da, atomo berdinaren kopurua zenbatu behar da,

eta horren arabera aurrizki bat erabili, ondorez konposatuaren izena jarriz.

Ordezkatzaile kopurua	1	2	3	4	5	6	7	8
Aurrizkia	Mono	Di	Tri	Tetra	Penta	Hexa	Hepta	Okt

Adibidez:

Na₂[SO₄]

Disodio tetraoxosulfatoa

Stock nomenklatura

Nomenklatura mota hau ere IUPAKek onartzen du eta kasu honetan balentzia kopurua konposatuaren bukaeran idazten da zenbaki erromatarretan. Baina balentzia ezberdin bakarra izan dezakeen konposatua bada, ez dago idatzi beharrik zenbaki erromatarrekin.

Adibideak:

• Al₂O₃: Aluminio oxidoa
• HgO: Merkurio (II) oxidoa
• FeCl₂: Burdin (II) kloruroa
• FeCl₃: Burdin (III) kloruroa

Nomenklatura tradizionala

Nomenklatura tradizionala edo klasikoa ez da IUPACek hobestek duena, gaur egun ditugun konposatu guztiak ezin bait ditu izendatu. Nomenklatura mota hau erabiltzeko gure konposatuaren balentzia zenbakia jakin behar da, honen arabera izen ezberdina hartzen bait du.

Elementuak	Li Na K Rb Cs	Be Mg Ca Sr Ba	B Al Ga In Tl	C Si Ge Sn Pb	N P As Sb Bi	O S Se Te	F Cl Br I
Balentzia kopurua	+1	+2	+3	±4	±3,+5	-2,+4,+6	±1,+3,+5,+7

Balentzien taula honetan elementu gehienak daude, baina ez guztiak, batzuk salbuespenak bait dira.

Behin oxidazio-egoera dakigula, izendatu egingo dugu, horretarako atzizki eta aurrizkiak jakin behar dira.

Aurrizkiak	Atzizkiak
Hipo-	-oso
-	-oso
-	-iko
Per-	-iko

Gure konposatuak eduki ditzaken balentzia kopuruaren arabera ezberdin aukeratuko dugu atzizki eta aurrizkia.

-Balentzia bakarra eduki ditzaketenak, beti -iko atzizkia erabiliko dute.

K₂O Oxido potasikoa

-Bi balentzia ezberdin eduki ditzaketenak, -iko edo -oso atzizkiak erabili ditzazkete.

FeCl₂ Kloruro ferrosoa

FeCl₃ Kloruro ferrikoa

-Hiru balentzia ezberdin eduki ditzaketenak, Hipo--oso, -oso, -iko erabili ditzazkete.

TiO Oxido hipotitaniosoa

Ti₂O₃ Oxido titaniosoa

TiO₂ Oxido titanikoa

-Lau balentzia ezberdin eduki ditzaketenak, Hipo--oso, -oso, -iko, Per--iko erabili ditzazkete.

Br₂O Anhidrido hipobromosoa

Br₂O₃ Anhidrido bromosoa

Br₂O₅ Anhidrido bromikoa

Br₂O₇ Anhidrido perbromikoa

Oxidoak

Oxidoak konposatu inorganikoak dira, non oxigeno eta beste konposatuez osatuak dauden. Oxigenoaren oxidazio-zenbakia kasu hauetan -2 da. Metal batekin lotuta baldin badago, oxido basikoak dira. Berriz, ez-metal batekin baldin badago, oxido azidoa da.

Lehen azaldutako nomenklaturez gain, zeinek oxidoei aplikatzen zaie, oxido mistoen nomenklatura daukagu, non metal bat baino gehiago dugu oxigenoari lotuta:

KNaO: Potasio sodio oxidoa (Stock), potasio sodio oxidoa (sistematikoa) eta oxido potasiko sodikoa (klasikoa).

Pb₃O₄: Berun (II,IV) oxidoa, triberun tetraoxidoa eta oxido plumboso plumbikoa.

Oxido azido

Oxido azidoen ezaugarri nabarmenena uretan disolbatzerakoan oxoazidoak bihurtzen direla da. Adib: SO₃ + H₂O = H₂SO₄ . Konposatu hauek ez-metal eta oxigenoaz osatuta daude, zeinetan oxigenoa -2 oxidazio-zenbakia dauka, eta ez-metala beste oxidazio zenbakiren bat izan dezake (+1etik +5era joan daitezke).

Oxido basikoak

Oxido basikoak, bere izena dion bezala, base bihurtzen dira uraren aurrean, hidroxido bihurtuz. Adib: Fe₂O₃ + 3H₂O = 2Fe(OH)₃

Konposatu hauek katioi metaliko batez eta oxigeno anioiz osatuta daude, non oxigenoa -2 oxidazio zenbakia du, eta metalak oxidazio zenbaki positibo bat du.

Oxido mixtoak

Oxido bikoitzak bi katioi edo gehiago nahasita dituen oxidoa da. Kasu honetan, katioiak berdinak izan daitezke, baino balentzia-zenbaki ezberdina izanik (Pb₃O₃ = PbO + PbO₂) edo bi katioi ezberdinez osatuta egon (KNaO)

Pb₃O₃: Berun (II,IV) oxidoa edo oxido plumboso plumbikoa

Superoxidoak

Superoxidoetan, oxigeno diatomikoaren balentzia -1 da (O₂)^-1. Peroxidoak bezala, konposatu hauek ez dira oso egonkorrak. Adib: NaO₂

NaO₂: Sodio superoxidoa

Fe(O₂)₂: Burdin (II) superoxidoa edo burdin disuperoxidoa

Ozonidoak

Ozonidoak, bere izena adierazten duen bezala, ozonoa daramate (O₃^-). Normalean, metalekin lotzen dira.

NaO₃: Sodio ozonidoa

Fe(O₃)₂: Burdin (II) ozonidoa edo burdin diozonidoa

Oxoazidoak

Oxido azido bati ur molekulak gehitzerakoan sortzen diren konposatuak, zeinek azidoak izaten dira.

Adibidea	Hidrogeno nomenklatura	Adizio nomenklatura	Nomenklatura tradizionala
H2SO4	Hidrogeno tetraoxosulfatoa (VI)	Dihidroxidodioxidosufre (VI)	Azido sulfurikoa
H3PO4	Hidrogeno tetraoxofosfatoa (V)	Trihidroxidooxidofosforo (V)	Azido fosforikoa edo azido ortofosforikoa
HNO3	Hidrogeno trioxidonitratoa (V)	Hidroxidotrioxidonitrogeno (V)	Azido nitrikoa

Peroxidoak

Konposatuak non oxigenoa -2 oxidazio-zenbakia izan ordez, -1 zenbakia du. Hau oxigenoaren ohizko oxidazio-maila ez denez (-2 dana), oxigenoa egonkortzen du, peroxidoak konposatu ezegonkorrak bihurtuz.

H₂O₂: Ur oxigenatua edo hidrogeno peroxidoa

Na₂O₂: Sodio peroxidoa

Hidroxidoak

Hidroxidoak, oxido basikoen eta uraren arteko loturaz osaturiko konposatuak dira. Erraz bereizten dira hidroxilo taldea (OH^-) taldea izaten dutelako, hauek izendatzeko metal elektropositiboaren izena eman behar da eta ondoren hidroxilo.

Oxido basikoa + Ura → Hidroxiloa

Na₂O + H₂O → 2Na(OH)

Konposatuak	Nomenklatura sistematikoa	Stock nomenklatura	Nomenklatura tradizionala
Li (OH)	Litio hidroxidoa	Litio (I) hidroxidoa	Litio hidroxidoa
Pb (OH)2	Berun dihidroxidoa	Berun (II) hidroxidoa	Hidroxido plumbosoa
Al (OH)3	Aluminio trihidroxidoa	Aluminnio (III) hidroxidoa	Aluminio hidroxidoa

Konposatu hauek, uretan disolbatzen dira ioietan banatuz, alde batetik metal katioiak eta beste aldetik hidroxilo taldeak, baina prozesu hau itzulgarria da, berriro ere konposatua osatzea baitago.

Hidruroak

Hidruroak, hidrogenoz eta beste elementu batez osaturiko konposatuak dira, elementu hori metala edo ez-metala bada talde ezberdinetan banantzeen dira.

Hidruro metalikoak

Hidruro metalikoak, izenak dion bezala, hidrogenoz eta metal batez osatriko konposatu binarioak dira. Hidruro metalikoek duten bereizgarria, hidrogenoaren balentzia da, kasu guztietan -1 balioa baita.Hidruroak izendatzeko, lehenengo metalaren izena esan behar da eta ondoren hidruro hitza.

Metala + Hidrogenoa → Hidruro metalikoa

2 K + H₂ → 2 KH

Konposatuak	Nomenklatura sistematikoa	Stock nomenklatura	Nomenklatura tradizionala
KH	Potasio monohidruroa	Potasio hidruroa	Hidruro potasikoa
NiH3	Nikel trihidruroa	Nikel (III) hidruroa	Hiduro nikelikoa
PbH4	Berun tetrahidruroa	Berun (IV) hidruroa	Hidruro plumbikoa

Hidruro ez metalikoak

Hidruro ez-metalikoak, hidrazido izenez ere ezagunak, hidrogenoz eta elementu ez-metalikoez osatuak daude, elementu ez-metalikoak kalkogenuro eta halogenuro taldekoak izanik.

Talde horietako elementu batzuk osa ditzakete hidruro ez-metalikoak: S, Se, Te, F, Cl, I eta Br. Hidorenoa kalkogenuroekin bateratzean, kalkogenuroaren balentzia -2 da, berriz, halogenuroarekin bateratzean, -1. Konposatu hauek izendatzeko, bi era daude, alde batetik estatu puruan daudenak, eta bestetik disoluzio akuosoetan daudenak.

Estatu puruan daudenak, gas egoeran egon ohi dira, eta hidruro ez-metalikoak direla esaten da. Beste aldetik, disoluzio akuosoan daudenak, hidrazidoak dira, eta hauek, hdruro ez-metalikoak uretan disolbatzean sortzen dira.

Konposatua	Estatu puruan	Disoluzio akuosoetan
HCl	Hidrogeno kloruroa	Azido klorhidriko
HF	Hidrogeno floruroa	Azido fluorhidrikoa
HBr	Hidrogeno bromuroa	Azido bromhidrikoa
HI	Hidrogeno ioduroa	Azido iodhidrikoa
H2S	Hidrogeno sulfuroa	Azido sulfhidrikoa
H2Se	Hidrogeno seleniuroa	Azido selenhidrikoa
H2Te	Hidrogeno teluroa	Azido telurhidrikoa

Hidruro nitrogenoideak

Hidruro ez-metaliko hauek, konposatu binarioak dira, hidrogenoz eta ez-metalez osatua, baina ez-metal hauek nitrogenoide taldekoak izanik. Konposatu hauek izendatzeko garaian, izen komuna esaten dugu normalean, baina badauka hidruro ez-metalikoak izendatzeko beste era bat ere. Hidruro ez-metaliko hauetan, hidrogenoa da konposatu elektronegatiboena.

Ez metal + Hidruroa → Hidruro ez-metalikoa

N₂ + 3H₂ → 2NH₃

Konposatua	Izen komuna	Izen zientifikoa
NH3	Amoniakoa	Nitrogeno trihiruroa
PH3	Fosfanoa	Fosforo trihidruroa
AsH3	Arsanoa	Arseniko trihidruroa
SbH3	Estibanoa	Antimonio trihidruroa
BiH3	Bismutanoa	Bismuto trihidruroa
BH3	Boranoa	Boro trihidruroa
B2H6	Diboranoa	Boro hexahidruroa
CH4	Metanoa	Karbono tetrahidruroa
SiH4	Silanoa	Silizio tetrahidruroa
GeH4	Germanoa	Germanio tetrahidruroa

Boranoak

Boranoak, boroz eta hidrogenoz osaturiko konposatu bereziak dira, eta formula hau jarraitzen dute, B_nH_n+4. Konposatu hauek izendatzeko ez da betiko erregela erabiltzen, boro kopuruaren arabera izendatzen baita.

Konposatua	Izena
BnH3	Boranoa
B2H6	Diboranoa
B3H7	Triboranoa
B4H8	Tetraboranoa
B10H14	Dekaboranoa

Silanoak

Silanoak, boranoak bezala, konposatu bereziak dira hidrogenoz eta silizioz osatuak, eta formula hau jarraitzen dute, Si_nH_2n+2. Konposatuak izendatzeko boranoen formatu bera jarraitzen dute.

Konposatua	Izena
SinH4	Silanoa
Si2H6	Disilanoa
Si3H8	Trisilanoa
Si4H10	Tetrasilanoa
Si10H22	Dekasilanoa

Germanoak

Germanoak, borano eta silano bezala bereziak dira, eta izendatzeko ere formatu bera dute. Germanoek ere formula berezi bat jarraitzen dute, Ge_nH_2n+2.

Konposatua	Izena
GenH4	Germanoa
Ge2H6	Digermanoa
Ge3H8	Trigermanoa
Ge4H10	Tetragermanoa
Ge10H22	Dekagermanoa

Gatzak

Gatzak azido eta baseen arteko erreakzioen ondorioz sortzen diren konposatuak dira. Katioi metaliko bat eta anioi ez metaliko batez osatutako konposatuak dira gatzak normalean, naiz eta beste mota askotariko egitura izan dezaketen. Gatzen barruan, gatz neutroak, gatz azidoak, gatz basikoak eta gatz mixtoak ditugu.

Gatz neutroak

Gatz neutroak azido bat hidroxido batekin erreakzionatzerakoan sortzen diren konposatuak dira (erreakzioaren ondorioz ura ere sortzen da). Bi gatz neutro izan ditzazkegu: binarioak, hidrazido eta hidroxidoen baturaz sortzen direnak, eta ternarioak, oxoazido eta hidroxido baten baturaz sortzen direnak.

Gatz binarioen nomenklatura

Konposatua	Nomenklatura sistematikoa	Stock nomenklatura	Nomenklatura tradizionala
NaCl	Sodio kloruroa	Sodio kloruroa	kloruro sodikoa
CaF2	Kaltzio difluoruroa	kaltzio fluoruroa	fluoruro kaltzikoa
FeCl3	Burdin trikloruroa	Burdin (III) kloruroa	kloruro ferrikoa

Gatz ternarioen kasuan, oxoazidoen eratorriak dira, beraz, hauen anioiak -iko, -oso, per- -iko eta hipo- -oso atzizki eta aurrizkiak erabili ordez, -ato, -ito, per- -ato eta hipo- -ito erabiltzen dute

Gatz ternarioen nomenklatura

Konposatua	Nomenklatura sistematikoa	Stock nomenklatura	Nomenklatura tradizionala
Na3PO4	Sodio tetraoxofosfatoa (V)	Sodio fosfatoa (V)	Sodio fosfatoa edo sodio ortofosatoa
CaSO4	Kaltzio tetraoxosulfatoa (VI)	Kaltzio sulfatoa (VI)	Kaltzio sulfatoa
NaClO4	Sodio tetraoxokloratoa (VII)	Sodio kloratoa (VII)	Sodio perkloratoa

Gatz azidoak

Gatz azidoak konposatu kuaternarioak dira, non azido poliprotiko baten protoi bat katioi metaliko bat ordezkatzen du. Konposatu hauek oxoazidoak bezxala izendatzen dira, baino hidrogeno gehituz anioaren izenari.

Konposatua	Nomenklatura sistematikoa eta Stock nomenklatura	Nom. tradicional
NaHSO422	Sodio hidrogenosulfatoa (VI)	Sodio sulfato azidoa
KHCO3	Potasio hidrogenokarbonatoa (IV)	Potasio karbonato azidoa

Gatz basikoak

Kasu honetan, base baten hidroxidoak ordezkatzen dira partzialki azidoen anioiekin. Izendatzeko, basearen metala izendatzen dugu lehenik eta behin, eta gero, azidoaren anioiari hidroxi- aurrizkia atxikitzen diogu.

Konposatua	Nomenklatura tradizionala
MgCl(OH)	Magnesio hidroxikloruroa
CaNO3(OH)	kaltzio hidroxinitratoa

Gatz mixtoak

Gatz mixtoetan, bi katioi ezberdin edo gehiagotaz osatutak egon daitezke gatzak, eta katioi hauek hidroxino ezberdinetatik datoz.

Konposatua	Nomenklatura tradizionala
NaKSO4	Potasio sodio tetraoxosulfatoa
CaNaPO4	Kaltzio sodio ortofosfatoa

Poliazidoak

Azido hauen sorkuntzan, bi azido edo gehio batzen dira, ur molekula bat galduz prozesuan.

Adibidea	Stock nom.	Nom. sistematikoa	Nom. tradizionala
H2S2O7	Azido heptaoxodisulfurikoa (VI)	Hidrogeno heptaoxodisulfato (VI)	Azido disulfurikoa
H2Cr2O7	Azido heptaoxodikromikoa (VI)	Hidrogeno heptaoxodikromato (VI)	Azido dikromikoa
H5P3O10	Azido dekaoxotrifosforikoa (V)	Hidrogeno decaoxotrifosfato (V)	Azido trifosforikoa

Gatz deribatuak oxogatzak bezala izendatzen dira.

Adibidea	Nom. sistematikoa	Nomenclatura tradicional
CaCr2O7	Kaltzio heptaoxodikromatoa (VI)	Dikromato kaltzikoa
Mg2P2O7	Magnesio heptaoxodifosfatoa (V)	Difosfato magnesikoa
Na2S2O7	Sodio heptaoxodisulfatoa (VI)	Disulfato sodikoa

Peroxoazidoak

Azido hauen berezitasuna oxigeno bat peroxido batekin ordezkatzean datza.

Nomenklatura sistematikoan eta Stocken, -peroxo- gehitzen zaio izenari, eta tradizionalean, peroxo-.

Adibidea	Nomenklatura sistematikoa	Stock nomenklatura	Nomenklatura tradizionala
H2SO5	Azido trioxoperoxosulfurikoa (VI)	Hidrogeno trioxoperoxosulfatoa (VI)	Azido peroxosulfurikoa
HOONO ó HNO (O2)	Azido monoxoperoxonitriko (V)	Hidrogeno monoxoperoxonitratoa (V)	Azido peroxonitrikoa
H3BO4	Azido dioxoperoxoborikoa (III)	Hidrogeno dioxoperoxoboratoa (III)	Azido peroxoborikoa

Peroxogatzak oxigatzak bezala izendatzen dira.

Adibidea	Nomenclatura sistemática y Stock	Nomenclatura tradicional
K2S2O8	Potasio hexaoxoperoxodisulfatoa (VI)	Potasio peroxodisulfatoa
Ba[NO (O2)]2	Bario oxoperoxonitrato (III)	Batio peroxonitrito
CaSO5	Kaltzio trioxoperoxosulfato (VI)	Kaltzio peroxosulfato

Tioazidoak

Hauek sortzen dira oxoazidoen oxigenoak sufre molekulekin ordezkatzen direnean.

Tio- aurrizkia edo -tio- artizkia daramate nomenklaturan.

Ejemplo	Nomenclatura sistemática	Nomenclatura Stock	Nomenclatura tradicional
H2S2O3	Azido trioxotiosulfurikoa (VI)	Hidrogeno trioxotiosulfatoa (VI)	Azido tiosulfurikoa
HNSO2	Azido dioxotionitrikoa (V)	Hidrogeno dioxotionitratoa (V)	Azido tionitrikoa
H3PS2O2	Azido dioxoditiofosforikoa (V)	Hidrogeno dioxoditiofosfatoa (V)	Azido ditiofosforikoa

Tiogatzak oxogatzak bezala izendatzen dira.

Ejemplo	Nomenclatura sistemática y stock	Nomenclatura tradicional
FeS2O3	Burdin (II) trioxotiosulfatoa (VI)	Tiosulfato ferrosoa
Al2(HPS4)3	Aluminio hidrogenotetratiofosfatoa (V)	Aluminio hidrogenotiofosfato
Na3PS3O	Sodio oxotritiofosfatoa (V)	Sodio tritiofosfatoa

Ioiak

Ioiak atomo edo molekula kargadunak dira. Karga positiboa badute, katioi bezala izendatzen dira. Karga negatiboa dutenak, ordea, anioi deritze.

Katioi mono eta poliatomikoak

Izenak adierazten duen bezala, atomo bakarrez edo atomo anitzez osatuta egon daitezke katioiak. Izen tradizionala erabiltzeko orduan, kontutan izan behar dugu ioiaren oxidazio zenbakia, atzizki egokia erabiltzeko.

Adibidea	Stock nomenklatura	Nomenklatura tradizionala
Fe3+	Burdin (III) katioia	Katioi ferrikoa
Cu+	Kobre (I) katioia	Katioi kuprosoa

Bi motatako katioi poliatomikoak izan ditzazkegu:

Oxoazidoetatik eratorriak direnak edo hidruroetatik eratorriak direnak.

Oxoazidoetatik datozenean ioiak, -ilo atzizkia gehitzen zaio nomenklatura tradizionalean. Stocken, oxigeno kopurua kontatzen da eta adizio nomenklaturan bezala izendatzen da.

Ejemplo	Nomenclatura tradicional	Nomenclatura Stock
NO2+	Nitroilo katioia	Dioxonitrogeno (V) katioia
NO+	Nitrosilo katioia	Monoxonitrogeno (III) katioia
SO2+	Sulfinilo o tionilo katioia	Monoxosufre (IV) katioia
SO22+	Sulfonilo o sulfurilo katioia	Dioxosufre (VI) katioia
UO2+	Uranilo (V) katioia	Dioxouranio (V) katioia
UO22+	Uranilo (VI) katioia	Dioxouranio (VI) katioia
VO3+	Vanadilo (V) katioia	Monoxobanadio (V) katioia
VO2+	Vanadilo (IV) katioia	Dioxobanadio (IV) katioia

Hidruroetatik eratorritakoei -onio atzizkia jartzen zaie.

Ejemplo	Nombre
H3O+	Hidronioa edo oxonioa
NH4+	Amonioa
PH4+	Fosfonioa
SbH4+	Estibonioa
AsH4+	Arsonioa
BiH4+	Bismutonioa
H3S+	Sulfonioa
H2Cl+	Kloronioa

Anioi mono eta poliatomikoak

Anioi monoatomikoetan, -uro atzizkia jartzen zaie ioiei

Adibidea	Stock nomenklatura
Cl-	Kloruro anioia
O2-	Oxigeno anioia

Anioi poliatomikoetan, nomenklatura sistematikoan, betiko atzizkiak gehituko zaizkio.

Ejemplo	Nomenclatura tradicional
SO42-	Sulfato anioia
PO43-	Fosfato anioia edo ortofosfato anioia
NO3-	Nitrato anioia