Lankide:Cerveraytopete/Proba orria

Britaniar imperioaren historia 1607-1783

Britaniar imperioaren hastapenak

1485an Tudor dinastia Ingalaterrako koroa bereganatu zuten, dinastia berri honen monarkak Ingalaterraren itsas poterea sortu eta sendotu zuten.

Henry VII merkataritzako flota handitzeko ahaleginak egin zituen artilea garaiatzeko, portuak, ontziolak eta dike lehoren moduko azpiegiturak eraikiz, gainera 1497an Asiako itsasbide bat lortzeko Juan Caboto exploratzailea bidali zuen Atlantikora zeharkatzeko, urte beran Ternuko kostaldetan lehorreratu zen, cabotoren uztez asiara iritzi ziren.

Mary Rose

Henry VIII Royal navy zabaldu eta berritu zuen Mary Rose moduko ontziak eraikiz, gainera Berrikuntza protestantea bultzatu zuen eta romarekin eta espaniarekin etsaitasuna sortu zen.

Isabel I Espainari gudua egin zion, lehenengo fase batean kortsarioak erabiliz Espaniar merkataritza eta eta koloniak erasoz,

baita herbehereko protestantei laguntza ematen. 1585ean Felipe II guda deklaratzen dio eta Armada garitezina bidaltzen du Ingalaterra konkistatzeko baina hau porrot egitean Ingalaterraren biziraupena zihurtu zen.

Monarka hau bi expedizio bidali zituen Iparamerikara eta azkenengoan sir Walther Raleigh Roanoke kolonia sortu zuen virginiako kostaldean, kolonia hau porrot egin zuen eta biztanle guztiak desageru ziren.

1603 Eskoziako Jacobo VI. ingalaterrako I. bihurtu zen, momento honetik aurrera bi erregetzak (Ezkoziakoak eta Ingalaterrakoak), eregetza batean bildu ziren, baina instituzioak eta hoiturak banandutak mantendu zituzten. 1604an Espaniarekin pakea sinatu zuen, eta bere indarrak inperio bat lortzen kontzentratu zituen.

Amerika, Afrika eta esklabuak

1607an lehen kolonia iraunkorra sortu zen Virginiako kostaldean. Lehenengo kolonia hauek konpania pribatuak bultzatzen eta kudeatzen zituzten, 1620tik aurera pixkanaka pixkanaka Hamahiru Kolonietan bihurtu ziren.

XVI mendean pertzekuzio erlijioso handia zegoen Britanian, Heny VIII eta Isabel I erreforma protestantea bultzatu zuten Eliza anglikarra sortuz eta hura indartuz, Katolikoak eta Puritanoak ez zeuden konforme, disidente hauek amerikako kolonietan erlijio tolerantzia zuten eta askok hara joan ziren.

Probetxu gehien ematen zituzten koloniak Karibekoak ziren, esate Baterako St. Kitts (1624), Barbados (1627), Nevis (1628), Jamaica (1655) eta Bahamak (1666) arrakastarekin kolonizatu ziren, Karibeko kolonia hauetan azukre sailak landatu zituzten, hustiaketa hau esklaubu lanana erabiltzen zuten, zeren eta klima ez zen oso egokia europearrentzat, Esklabuak Afrikatik ekartzen zituzten, asiera batean Herbereko ontzietan egiten zen merkataritza hau baina 1651tik aurrera Ingelesek kolonietan salerosteko monopolioa lortu zuten, Bristol go eta Liverpool go merkatariek dirutza andia lortzen zuten merkataritza triangeluarrari esker, sistemaren barruan hiru fase bereiz daitezke:

• Lehenengoa, ontziak Europatik Afrika mendebaldeko kostalderako bandan abiatzen ziren eta han ontzietako upategiak esklaboz kargatzen zituzten kaurien (kauriak diruaren funtzioa betetzen zuten hainbat itsaskiren oskolak ziren) edota bestelako produktu batzuen truke (oihalak, pattarra, bolbora, fusilak, bitxiak,...).

  

  Merkataritza triangeluarraren ibilbide bat: berdez, esklabo ontziak zituzten europar estatuak; gorriz esklaboen jatorria; urdinez, esklaboen helmuga.

• Bigarrenik, esklaboak Ameriketara garraiatu eta bizirik heltzen ziren esklaboak saldu egiten zituzten.
• Hirugarrenik, ontziak kakaoz, azukrez edo kolonietako beste merkantzia batzuez bete eta gero, Europara itzultzen ziren eta bertan merkaturatzen zuten kargamendu preziatua.

Sistema hau erabiliz 3,5 milioi beltz eraman ziren kolonietara esklabu gisa baldintza oso kaxkarretan.

Herberekoekin lehia Asian

East india company ikurrina

Ingalaterra eta Holanda Ekialdean interesak zituzten, espeziak eta textilak zirela eta, 1600 ingelesek Ekialdeko Indietako Britainiar Konpainia sortu zute,1602 Holandarrek Ekialdeko Indietako Herbeheretar Konpainia sortu zuten. Anglo-herberetar geretan apurka apurka Holandarrek texilen monopolioa eta lurraldea galdu zuten,Ingelesek India eta textilen kontrola bereganatu zuten. 1720 an Ingelesen konpania Herberetar kompania ganditu zuen ekonomikoki.

Gatazka globalak Frantziarekin

Konpaniaren ofizial bat Indian

1700 an Espaniako CarlosII oinorderik gabe hil zen,bere testamenduan Felipe de anjou ri utz zion koroa, Britaniarrek Frantzia eta Espania bateratzea ez zuten nahi, ondorioz 1701 Germaniako Erromatar Inperio Santuaarekin Portugalekin eta Herbeherekin gerra deklaratu zieten Espaniari eta Frantziari, gerrate hau 13 hurte iraun zuen, eta ondorioz Ingalaterra Frantziatik Ternua eta Akadia lortu zuen, Espaniatik Menorca eta Gibraltar, azkenengo hau oso estrategikoa zen Mediteraneoko sarbidea controlatzen zuelako.

18en mendetik erdialera Britaniarrek eta Frantziarrek Indian nagusitasuna lortzeko borrokatzen zuten. 1757 an Plassey ko gudan britaniarrek Bengalako nawab a eta bere aliatu Frantziarrak garaitu zituzten, Britaniarek Bengala eta Indiar Subkontinentearen nagusitasuna lortu zuen, ondorengo urteetan Konpaniaren armata privatuari eta diplomaziari esker Konpania asko zabaldu zen. Zazpi Urteko Gerra ondoren britaniarrek Canada eta Florida irabazi zuten, gainera itsasoko nagusitasuna lortu zuten.

13 kolonien galkuntza

1760 eta 1770 artean kolonietako Britaniarren eta metropoliko Britaniarren erlazioa tinkatu zen.

Metropolikoek ,kolonoen baimena ez izan arren, kolonoak gobernatu eta zegatzen saiatu ziren, kolonoek betidanik asambladak eta parlamentuak egiten zituzten bere gauzak kudeatzeko eta ez zeuden konforme

1775 Amerikako independentzia guerra asi zen, urte bat geroago amerikarrek independentzia aldarrikatu zuten.

1781 Britaniarrek York town batailan garaituak izan ziren Amerikar eta Frantziar armata batik,

York town ondoren 1783 an Parisko ituna sinatu zen. Onetan Britania Hamairu koloniak Florida eta Menorca galtzen ditu.

Ondorioz Britaniar Amerikako portzio andi hau galdu ondoren, beraien atentzoa ekialdean zentratu zuten.