Edukira joan

Aphidoidea

Wikipedia, Entziklopedia askea
Aphidoidea
Sailkapen zientifikoa
ErreinuaAnimalia
FilumaArthropoda
KlaseaInsecta
OrdenaHemiptera
Superfamilia Aphidoidea
Latreille, 1802

Aphidoidea edo landare-zorriak landareen izerdia zurrupatzen duten intsektu txikiak dira. Maiz afido gisa izendatzen dira. Talde honen kide ezagunen artean daude Eriosomatinae subfamiliakoak. Ohiko bizi-zikloa honakoa da: eme ez hegalariek ninfa emeak erditzen dituzte (horiek ere kumedun egon daitezke, eta zientzialariek "belaunaldi teleskopiko" deitzen diote egokitzapen horri), arren parte-hartzerik gabe. Azkar heltzen dira, emeak oso azkar ugaritzen dira, intsektu hauen kopurua izugarri gehituz. Eme hegodunak beranduago garatu daitezke denboraldian, eta, horri esker, intsektuek landare berriak koloniza ditzakete. Eskualde epeletan, ugalketa sexualeko fase bat gertatzen da udazkenean, eta intsektuek negua arrautza gisa igarotzen dute.

Espezie batzuen bizi-zikloak bi landare ostalariren arteko txandakatzea eskatzen du, adibidez, urteko labore baten eta zurezko landare baten artekoa. Espezie batzuk landare mota bakar batez elikatzen dira; beste batzuk, berriz, generalistak dira eta landare-talde asko kolonizatzen dituzte. 5.000 landare-zorri espezie inguru deskribatu dira, guztiak Aphididae familiakoak. Horietako 400 inguru elikagai eta zuntzezko laboreetan daude, eta asko nekazaritzarako eta basogintzarako izurrite larriak dira, baita lorezainentzako eragozpenak ere. Inurri espezie batzuek harreman mutualista dute afidoekin, haiek zaintzen dituzte ezti-ihintza lortzeko eta, trukean, harrapariengandik babesten dituzte.

Eskualde epeletan landatutako landareen intsektu-izurrite suntsitzaileenetariko bat dira afidoak. Izerdia xurgatzearen ondorioz landarea ahultzeaz gain, landare-birusen bektore gisa jarduten dute, eta landare apaingarriak desitxuratzen dituzte ezti-ihintz metaketarekin, eta ondorioz, onddo-lizunak hazten dira. Ugalketa asexualaren eta garapen teleskopikoaren bidez kopurua azkar handitzeko duten gaitasuna dela eta, arrakasta handia dute ekologiaren ikuspegitik[1].

Landare-zorriak kontrolatzea ez da erraza. Intsektizidek ez dute beti emaitza fidagarririk izaten, intsektizida mota batzuekiko erresistentzia eta zorriak hostoen azpialdean elikatzen direlako. Lorategi-eskalan, ur-zorrotadak eta xaboi-sprayak nahiko eraginkorrak dira. Etsai naturalen artean daude marigorringo harrapariak, Syrphidae eulien larbak, liztor parasitoak, Aphidoletes aphidimyza, Thomisidae armiarmak, neuropteroen larbak eta onddo entomopatogenoak. Izurriteen kontrol biologikoa erabiltzen duen izurriteen kudeaketa integratuko estrategia batek funtziona dezake, baina zaila da lortzen, inguru itxietan izan ezik, berotegietan esaterako.

Banaketa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Afidoak mundu osoan daude sakabanatuta, baina ohikoagoak dira gune epeletan. Taxon askok ez bezala, espezieen aniztasuna askoz txikiagoa da tropikoetan eremu epeletan baino[2]. Distantzia handiak migratu ditzakete, batez ere haizeak modu pasiboan sakabanatuz[3][4]. Afido hegaldunak egunez 600 m-ko altuerara ere igo daitezke, haize bortitzek garraiatzen baitituzte. Adibidez, uste da Zeelanda Berritik Tasmaniara 2004 aldera hedatu zela, ekialdeko haizeei esker, Nasonovia ribisnigri izeneko espeziea. Landare-material infestatuen giza garraioaren bidez ere zabaldu dira zorriak. Hori dela eta, espezie batzuek ia kosmopolita dute banaketa[5].

Eboluzioa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Afido bat Baltikoko anbarrean bilduta.

Afidoak, eta gertuko Adelgidae eta Phylloxeridae, ziurrenik orain dela 280 milioi urte eboluzionatu zuten arbaso komun batetik, Permiar garaiaren hasieran[6]. Cordaitales edo Cycadophyta landareak jango zituzten, ziurrenik. Euren gorputzak bigunak dira eta, beraz, ez dute fosilak eratzeko erraztasunik. Ezagutzen den fosilik zaharrena Triasikoko Triassoaphis cubitus espeziearena da[7]. Hala ere, anbarrean gera daitezke preso, eta horrela ale osoak iristen dira gaurdaino. 1967an, Ole Heie irakasleak Studies on Fossil Aphids monografikoa idatzi zuenean, hirurogei espezie ezagutzen ziren, Triasiko, Jurasiko, Kretazeo eta, batez ere, Tertziariokoak. Baltikoan aurkitutako anbarrak beste 40 espezie eman ditu[8]. Guztira zegoen espezie-kopurua txikia zen, baina nabarmen handitu zen duela 160 milioi urte angiospermak agertu zirenean. Horri esker, afidoak espezializatu egin ziren, eta horien espeziazioa landareak loreekin dibertsifikatzearen parekoa izan zen. Lehenengo afidoak seguruenik polifagoak ziren, eta monofagia geroago garatu zen[9]. Hipotesi baten arabera, Adelgidae familiako arbasoak koniferoetan bizi ziren, eta Aphididae familiakoak, berriz, Podocarpaceae edo Araucariaceae landareez elikatzen ziren, Kretazeoaren amaieran desagertzeen ondoren bizirik geratu baitziren. Zenbait organo, hala nola kornikulak, ez ziren agertu Kretazeoraino[10]. Azterketa batek iradokitzen du, ordea, antzinako afidoak angiospermoen azalean bizi izan zitezkeela eta hostoz elikatzea ezaugarri eratorria izan daitekeela. Lachninae subfamiliakoek ahoko pieza luzeak dituzte, zuhaitz-azalen gainean bizitzeko aukera ematen dietenak, eta iradoki izan da Kretazeoaren erdialdeko arbasoak zuhaitz angiospermoen azala jaten zuela, Kretazeoaren amaieran konifero-hostoetara aldatuz[11]. Phylloxeradaeak gaur egun dagoen familiarik zaharrena izan daitezke, baina haien erregistro fosila Behe Miozenoko Palaeophylloxera delakoetara mugatzen da[12].

Filogenia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Kanpokoa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Adidoak, adelgidoak eta filoxeridoak estu lotuta daude eta Sternorrhyncha subordenakoak dira, landareen intsektu txupatzaileak. Aphidoidea intsektuen superfamilian edo Phylloxeroidea superfamilian sartzen dira[13], Adelgidae familia eta Phylloxeridae familia biltzen dituena. Afidoak bezala, filoxerak mahats-landareen sustrai, hosto eta kimuez elikatzen da, baina, afidoek ez bezala, ez du ezti-ihintz jariakinik sortzen[14]. Filoxera (Daktulosphaira vitifoliae) ardoaren izurri frantses handiaren eragilea da, Europako mahastizaintza suntsitu zuena XIX. mendean. Era berean, adelgidoak landareen floemaz ere elikatzen dira, eta, batzuetan, afido gisa deskribatzen dira, baina ez dute kornikularik, afidoek bezala[15].

Taldeen saikapena, bereziki talde fosilena, izugarri aldatzen da, erlazioak ebazteko zailtasunak direla eta. Sailkapen moderno gehienek hiru superfamiliak hartzen dituzte, Adelogidea, Aphidoidea eta Phylloxeroidea, Aphidomorpha subordenaren barruan, zenbait talde fosilekin batera[16], baina badira beste sailkapen batzuk, bi goi-familia egiten dituztenak, adibidez. Sternorrhyncharen zuhaitz filogenetikoa RNA erribosomikoaren azpiunitate txikia (18S) aztertzetik ondorioztatzen da.

Sternorrhyncha

Psylloidea

Aleyrodoidea

Coccoidea

Aphidomorpha
Phylloxeroidea

Phylloxeridae

Adelgidae

Aphidoidea

Aphididae

Barnekoa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Zuhaitz filogenetikoak Papasotiropoulos (2013) eta Kim (2011) ditu oinarri, eta Torres-Rivas eta Martín (2009) gehigarriak ditu. Aphididae delakoen barne-filogenia erakusten du[17][18].

Iradoki da azido-taldeen filogenia bere endosimbionte bakterianoen filogenia aztertuz azal daitekeela, bereziki Buchnera endosinbionte behartua. Emaitzak sinbionteak belaunaldiz belaunaldi zeharo bertikalki transmititzearen ustearen mende daude. Uste hori ongi babesten dute probek, eta endosimbionteen azterketetan oinarritutako zenbait erlazio filogenetiko iradoki dira[19][20][21].

Aphididae

Lachninae

Hormaphidinae

Calaphidinae

Chaitophorinae

Eriosomatinae

Anoeciinae

Capitophorus, Pterocoma

Aphidinae

Macrosiphini

Aphidini

Rhopalosiphina

Aphidina (Aphis)

Erreferentziak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
  1. ↑ Piper, Ross; Shanahan, Mike. (2007). Extraordinary animals: an encyclopedia of curious and unusual animals. Greenwood Press ISBN 978-0-313-33922-6. (Noiz kontsultatua: 2023-09-11).
  2. ↑ (Ingelesez) Żyła, Dagmara; Homan, Agnieszka; Wegierek, Piotr. (2017(e)ko api. 26(a)). «Polyphyly of the extinct family Oviparosiphidae and its implications for inferring aphid evolution (Hemiptera, Sternorrhyncha)» PLOS ONE 12 (4): e0174791.  doi:10.1371/journal.pone.0174791. ISSN 1932-6203. PMID 28445493. PMC PMC5405925. (Noiz kontsultatua: 2023-09-11).
  3. ↑ Berry, R. E.; Taylor, L. R.. (1968). «High-Altitude Migration of Aphids in Maritime and Continental Climates» Journal of Animal Ecology 37 (3): 713–722.  doi:10.2307/3084. ISSN 0021-8790. (Noiz kontsultatua: 2023-09-11).
  4. ↑ (Ingelesez) Isard, Scott A.; Irwin, Michael E.; Hollinger, Steven E.. (1990-10-01). «Vertical Distribution of Aphids (Homoptera: Aphididae) in the Planetary Boundary Layer» Environmental Entomology 19 (5): 1473–1484.  doi:10.1093/ee/19.5.1473. ISSN 1938-2936. (Noiz kontsultatua: 2023-09-11).
  5. ↑ Margaritopoulos, John T.; Kasprowicz, Louise; Malloch, Gaynor L.; Fenton, Brian. (2009-05-11). «Tracking the global dispersal of a cosmopolitan insect pest, the peach potato aphid» BMC Ecology 9 (1): 13.  doi:10.1186/1472-6785-9-13. ISSN 1472-6785. PMID 19432979. PMC PMC2687420. (Noiz kontsultatua: 2023-09-11).
  6. ↑ Capinera, John L.. (2008). Encyclopedia of entomology. (Second ed. argitaraldia) Springer ISBN 978-1-4020-6360-2. (Noiz kontsultatua: 2023-09-11).
  7. ↑ (Ingelesez) Johnson, Christine; Agosti, Donat; Delabie, Jacques H.; Dumpert, Klaus; Williams, D. J.; Tschirnhaus, Michael Von; Maschwitz, Ulrich. (2001-06). «Acropyga and Azteca Ants (Hymenoptera: Formicidae) with Scale Insects (Sternorrhyncha: Coccoidea): 20 Million Years of Intimate Symbiosis» American Museum Novitates 3335: 1–18.  doi:10.1206/0003-0082(2001)335<0001:AAAAHF>2.0.CO;2. ISSN 0003-0082. (Noiz kontsultatua: 2023-09-11).
  8. ↑ (Ingelesez) Russell, L. M.. (1968-06-15). «Studies on Fossil Aphids (Homoptera: Aphidoidea)» Bulletin of the Entomological Society of America 14 (2): 139–140.  doi:10.1093/besa/14.2.139a. ISSN 0013-8754. (Noiz kontsultatua: 2023-09-11).
  9. ↑ (Ingelesez) Dixon, A. F. G.. (1997-11-30). Aphid Ecology An optimization approach. Springer Science & Business Media ISBN 978-0-412-74180-7. (Noiz kontsultatua: 2023-09-12).
  10. ↑ academic.oup.com  doi:10.1111/j.1095-8312.2000.tb01286.x. (Noiz kontsultatua: 2023-09-12).
  11. ↑ (Ingelesez) Chen, Rui; Favret, Colin; Jiang, Liyun; Wang, Zhe; Qiao, Gexia. (2016-10). «An aphid lineage maintains a bark-feeding niche while switching to and diversifying on conifers» Cladistics 32 (5): 555–572.  doi:10.1111/cla.12141. (Noiz kontsultatua: 2023-09-12).
  12. ↑ «Sternorrhyncha - an overview | ScienceDirect Topics» www.sciencedirect.com (Noiz kontsultatua: 2023-09-12).
  13. ↑ Blackman, Roger L.; Eastorp, V. F.; Eastop, Victor Frank. (1994). Aphids on the world's trees: an identification and information guide. CAB International in association with The Natural History Museum ISBN 978-0-85198-877-1. (Noiz kontsultatua: 2023-09-12).
  14. ↑ (Ingelesez) Granett, Jeffrey; Walker, M. Andrew; Kocsis, Laszlo; Omer, Amir D.. (2001-01). «B IOLOGY AND M ANAGEMENT OF G RAPE P HYLLOXERA» Annual Review of Entomology 46 (1): 387–412.  doi:10.1146/annurev.ento.46.1.387. ISSN 0066-4170. (Noiz kontsultatua: 2023-09-12).
  15. ↑ McGavin, George C.; Preston-Mafham, Ken. (1993). Bugs of the world. Facts on File ISBN 978-0-8160-2737-8. (Noiz kontsultatua: 2023-09-12).
  16. ↑ «infraorder Aphidomorpha: Aphid Species File» aphid.speciesfile.org (Noiz kontsultatua: 2023-09-12).
  17. ↑ Kim, Hyojoong; Lee, Seunghwan; Jang, Yikweon. (2011-09-01). «Macroevolutionary Patterns in the Aphidini Aphids (Hemiptera: Aphididae): Diversification, Host Association, and Biogeographic Origins» PLoS ONE 6: e24749.  doi:10.1371/journal.pone.0024749. (Noiz kontsultatua: 2023-09-12).
  18. ↑ Ortiz-Rivas, Benjamín; Martínez-Torres, David. (2010-04-01). «Combination of molecular data support the existence of three main lineages in the phylogeny of aphids (Hemiptera: Aphididae) and the basal position of the subfamily Lachninae» Molecular Phylogenetics and Evolution 55 (1): 305–317.  doi:10.1016/j.ympev.2009.12.005. ISSN 1055-7903. (Noiz kontsultatua: 2023-09-12).
  19. ↑ (Ingelesez) Clark, Marta A.; Moran, Nancy A.; Baumann, Paul; Wernegreen, Jennifer J.. (2000). «COSPECIATION BETWEEN BACTERIAL ENDOSYMBIONTS (BUCHNERA) AND A RECENT RADIATION OF APHIDS (UROLEUCON) AND PITFALLS OF TESTING FOR PHYLOGENETIC CONGRUENCE» Evolution 54 (2): 517.  doi:10.1554/0014-3820(2000)054[0517:CBBEBA]2.0.CO;2. ISSN 0014-3820. (Noiz kontsultatua: 2023-09-12).
  20. ↑ Nováková, Eva; Hypša, Václav; Klein, Joanne; Foottit, Robert G.; von Dohlen, Carol D.; Moran, Nancy A.. (2013-07-01). «Reconstructing the phylogeny of aphids (Hemiptera: Aphididae) using DNA of the obligate symbiont Buchnera aphidicola» Molecular Phylogenetics and Evolution 68 (1): 42–54.  doi:10.1016/j.ympev.2013.03.016. ISSN 1055-7903. (Noiz kontsultatua: 2023-09-12).
  21. ↑ (Ingelesez) Chen, Rui; Wang, Zhe; Chen, Jing; Jiang, Li-Yun; Qiao, Ge-Xia. (2017-08-31). «Insect-bacteria parallel evolution in multiple-co-obligate-aphid association: a case in Lachninae (Hemiptera: Aphididae)» Scientific Reports 7 (1): 10204.  doi:10.1038/s41598-017-10761-9. ISSN 2045-2322. PMID 28860659. PMC PMC5579299. (Noiz kontsultatua: 2023-09-12).

Kanpo estekak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Aphidoidea&oldid=9553830"(e)tik eskuratuta