Balazta (bizikleta)

Campagnolo alboko tiraketako atzeko balazta 1989ko Serotta lasterketako bizikletan

Bizikletaren balazta, galga edo frenoa bizikleta baten abiadura geldiaraztea, murriztea edo mantentzea ahalbidetzen duen sistema da.

Historia

Lehen bizikletak, gurpil altukoak bezala, bizikleta belozipedoak, koilara-erako balaztekin hornitu zituzten. Piñoi finkoko bizikletak zirenez, txirrindulari batek martxa-abiadura ere murriztu zezakeen pedalei eraginez kontrako noranzkoan, gaur egungo pistako bizikleten antzera.

1870eko hamarkadak "segurtasuneko bizikletaren" garapena ikusi zuen, gaur egungo bizikleten ia antza duena, tamaina bereko bi gurpilekin, hasiera batean goma trinkozko pneumatikoekin. Eskuarki, aurreko koilara-erako balazta batekin hornitzen ziren, eta atzeko balaztarik gabe, gurpil handiko bizikletak bezala, pedalei eraginez abiadura kontrolatzea ahalbidetuz. Koilara-erako balaztak ez ziren oso ahaltsuak eta arriskutsuak klima hezean.

1890eko hamarkadan pneumatikoen asmakuntzarekin hagunaren balazta iritsi zen, gaur egun bizikletetan gehien erabiltzen den balazta mota.

1898an, piñoi askeko mekanismoak iritsi ondoren, kontrapedaleko lehen balaztak atzeko gurpilerako sartu ziren. Oineko balazta atzeko gurpileko abatzean zegoen, pedaletan atzerantz presioa eginez engranatua, horrela, koilara-erako balaztekin pneumatikoak higatzeko arazoa ezabatuz.

Estatu Batuetan, kontrapedaleko balazta XX. mendearen lehen erdian zehar gehien instalatu zen balazta izan zen, askotan bizikletan balaztatzeko sistema bakarra izanik, eta Estatu Batuetan eta Europako beste herrialde askotan, XX. mendearen zatirik handienean, balazta motarik arruntena kontrapedaleko balazta izan zen, are gehiago, Estatu Batuetan hagunaren balazta pedal-balazta ordezkatzen hasi zen 1970eko hamarkadan.

Koilara-erako balaztak

hagaxkaren bidez eragindako koilara-erako balazta

"Txirrindulariaren oinen" ondoren garatutako lehen balazten artean, "Koilara-erako balazta" dago. Balazta kautxuzko edo larruzko zapata bat pneumatikoaren kontra estutzen zuen hagaxkazko palanka bat zen.

Agian, bizikleta balaztatzeko beste edozein modu baino gehiago, koilara-erako balazta errepideetako baldintzekiko sentikorra da, eta pneumatikoen higadura nabarmen handitzen du.

kontrapedaleko Balazta eta palankadun hagaxka-balazta sartu zirelako zaharkituta egon arren, koilara-erako balazta osagarri gisa erabiltzen jarraitu zen Mendebaldean helduen bizikletetan 1930eko hamarkadara arte, eta haurrentzako bizikletetan 1950era arte. Garapen bidean dauden herrialdeetan, duela askoz ere oraintsuago arte fabrikatu ziren.

Hagaxkako balaztak

Atzeko hagaxkako balazta lotzeko mekanismoa

Hagaxkaren bidez eragindako danbor-balazta

Hagaxkaren bidez eragindako balaztak, edo, besterik gabe, hagaxkako balaztak (edo arrabolen balazta), hagaxka eta pibote batzuk (Bowden kableen ordez) erabiltzen ditu aplikatutako indarra eskuko palanka baten bidez transmititzeko, kuxinak (pastillak) gorantz eta gurpilaren hagunaren barne-azalaren kontra (erdialderantz) presionatzeko. Hagaxkako balaztak Westwood motako haguna bezala ezagutzen den profil berezi bat duen hagun batean erabiltzen dira, balazta-gainazalean pixka bat ahurra den eta hagunaren bi alboetan zapatak jarrita aplikatzen diren balaztek eskatzen duten alboko gainazal laua ez duen haguna.

Atzeko balaztarako krokadura-mekanismoa zaila da, koadroaren aurrealdeko hodiarekin urkila lotzen den lekuan errotazioa ahalbidetzeko beharragatik. Zaila eta konplexua izan arren, konexioak fidagarriak eta iraunkorrak dira, eta eskuko erreminta sinpleekin konpondu edo doitu daitezke. Konfigurazio komun bat aurreko hagaxkako balazta bat atzeko balazta kontrapedal batekin konbinatzea zen. Diseinua oraindik erabiltzen da, normalean etxeko bizikleta tradizionaletan, bereziki Europa kontinentalean, Ekialdeko Asian, Hego Asian, Hego Konoan eta Afrikan.

Hagaxkako balazta batzuek danbor-balazta bat eragiteko barrak erabiltzen dituzte, eta konfigurazio hori ezaguna da Holandan.

Oraingo balazta motak

Balaztatzeko sistema guztiak bi motatan sailka daitezke: hagun-balaztak eta abatz-balaztak. Lehenengoek hagunaren bi aldeetan eragiten den presiopean jarduten dute, eta abatz-balaztek, berriz, gurpilaren abatzaren gainean egiten den presioaren bidez jarduten dute.

• Hagun-balaztak: ohikoenak.
• Abatz-balaztak: abatzaren abiadura moteltzen dute
• Diskozko balaztak: abatzaren abiadura moteltzen dute

Oraingo balazta motak

Abatzekoa; aurreko diskoa

Hagunekoa; cantilever gurpil eta espekakoa (Roller cam)

Abatzekoa; kontrapedal Abatz-aldagailuarekin

Hagunekoa; aurreko alboko tiraketakoa

Hagun-balaztak

MAFAC Competition erdialdeko tiraketako zapatazko balazta

Hagun-balaztak (zapatazko balaztak ere deituak) horrela deitzen dira, balaztatze-indarra gurpilaren hagunean kuxinak (pastillak) igurtziz aplikatzen delako, horrela bizikleta balaztatuz. Balaztazko kuxinak larruzkoak edo gomazkoak izan daitezke, eta metalezko zapatetan muntatzen dira. Hagun-balaztak gidariak eskulekuan muntatutako palanka bat sakatzean aktibatzen dira normalean.

Kaliper balaztak

Kaliper balaztak (pintza-balazta) kable bidez eragiten diren alboko tiraketako balazta klasikoak dira, gurpiletik puntu bakar batera muntatzen dira eta ia errepideko bizikleta guztietan daude.

Cantilever balaztak

Cantilever, sarri, erdiko tiro hagun-balaztari erreferentzia egiteko erabiltzen den izen ingelesa da. Cantilever-en bariazio bat Roller–cam ingelesez deituriko gurpil eta espekako balaztek are potentzia eta zehaztasun handiagoa ematen dute, baina mantentze handiagoa eskatzen dute. Oro har, mendiko bizikletetan erabiltzen dira.

V-brake balaztak

V-brakes® alboko tiraketako cantilever balaztak dira, eta koadroaren balazta-euskarri berberetan muntatzen dira — pixka bat desberdintzen dira — besoak luzeagoak dira eta kablearen euskarria beso bati lotuta dago, eta kablea besteari.

Hagun-balazta alternatiboen diseinuak

Bi balazta-diseinu alternatibo daude, bizikleta berri batzuetan instalatu ohi direnak. Hauek dira erdiko tiraketako kaliper balaztak, kasu batzuetan baina ez beti, bizikleta merkeagoetan eta umeagoetan erabiliak, eta BMX bizikletetan muntaturiko U-brakea. Erdiko tiraketako balaztek alboko tiraketako kaliperrek bezala funtzionatzen dute, U-brake balaztek kantileverren antza duten bitartean.

Abatz-balaztak

Abiadura bakarreko abatza, kontrapedaleko balaztekin

Kontrapedaleko balaztak

Atzeko gurpila frenatzen dute atzeraka pedalei eragitean, bizikleta zaharretan eta paseoko bizikletetan ohikoa dena. Europako iparraldeko herrialdeetan ere maiz aurkitzen dira, Danimarkan, Herbehereetan edo Suedian, esaterako. Euriak ez dio eragiten. Gainera, abiadura bakarreko bizikletaren iraultzaren parte dira, nahiz eta kaleko esprintetarako eta seguru egoteko edozein bizikletak aurrealdeko balazta behar duen.

Balazta kontrapedalak 1896an asmatu zituen New Departurek. Piñoi finkoko bizikleten modernizazio bat ziren, garai hartako teknologia estandarra zena. Ordutik hona, hobekuntzak izan dira, hala nola abiadura anitzeko abatz-balaztak eta kalitate hobeko materialak.

Danbor-balaztak

Danbor-balaztak balazta sistema bat dira, non elkarren aurka dauden bi zapata, espantsio mugimendu baten ondorioz, zilindro baten barnealdea ukitzen duten, danborra izenekoa, gurpila eta abatzaren artean biratzen duena. Europako eta Japoniako hiri-bizikletetan oso erabiliak dira, euriak edo baldintza klimatologiko txarrek ez dituzte eragiten. Tandem askok ere danbor-balaztak erabiltzen dituzte, denbora luzez erabili izan dira, lur menditsuan erabiltzen diren tandemetan beroa barreiatzeko, non hagun-balazta batek pneumatikoa gainberotu eta, beharbada, huts egitea eragin dezakeen. Tandementzako danbor balaztaren industriaren estandarra Japoniako Arai unitate fidagarria da.

Sturmey-Archer danbor-balazta

Abantailak eta desabantailak

• Euriak edo eguraldi txarrak ez die eragiten.
• Balaztatze uniformea ematen dute, baita hezetasun- edo zikinkeria-baldintzetan ere, mekanismoa erabat itxita baitago.
• Aleazio-hagunen alboko hormak higatzeko arrisku gutxiago dute.
• Pisutsuagoak dira, konplikatuagoak, eta maiz hagun-balaztak baino ahulagoak, baina mantentze gutxiago eskatzen dute.
• Ez dira ondo egokitzen finkapen azkarreko itxiturara; horregatik, danbor-balazta duen gurpil bat kentzeak eskatzen du operadoreak balazta-kablea eta ardatza deskonektatzea.
• Erreakzio-besoak dituzte, bizikletaren egiturari edo urkilari ainguratuta egon behar dutenak, eta bizikleta guztiak ez daude eraikita lotura horiek egokitzeko, ezta beren indar aplikatuak onartzeko ere.
• Askotan egokitze-aldia izaten dute, eta denbora horretan frenatze-potentzia pixkanaka handitzen da ehunka kilometrotan zehar.

Diskozko balaztak

Aurreko disko mekanikoko balazta

Artikulu nagusia: «Disko-balazta»

Diskozko balaztak, mekanikoak edo hidraulikoak, gero eta ohikoagoak dira, batez ere mendiko bizikletetan. Kasu batzuetan ezinezkoa da diskozko balaztak instalatzea, koadroan, urkilan, jartzeko ainguraketarik ez dagoelako, edo hagunak ez duelako zapatak ukitu dezakeen pistarik.

Hala ere, haguna zapata eta diskoekin erabil daiteke. Zapatek gainazal egokia duen haguna behar dute frenatzeko, eta diskoek abatz egokia diskoa instalatzeko, eta erradioa indartsuak izan daitezela tortsio ahaleginari eusteko.

Beren potentziagatik nabarmentzen dira, baina kasu batzuetan beste arrazoi batzuengatik aukeratzen dituzte. Errepideko bizikletetan ez dira erabiltzen, euren pisua zubi motako balaztak baino handiagoa delako, eta potentzia gordina ez da hobekuntza aerodinamikoak, meteorologia kaltegarriarekiko eraginkortasuna edo sendotasuna bezain garrantzitsua. Gainera, taldeka ibiliz gero, urradurak eragin ditzake beste txirrindulariak eroriz gero, eta, beraz, debekatuta daude lehiaketa profesionaletan. Bestalde, bizikleta etzanek grabitate-zentro baxuagoa dute, eta diskoen potentzia aprobetxatu egin daiteke, atzeko gurpila potentziaren eraginez igotzen bada.

Abantailak eta desabantailak

abantailak

• Gutxiago eragiten dio zikinkeriak (lokatza, ura, eta abar) lurretik urrunago egoteagatik, eta, ezbehar horietakoren bati aurre eginez gero, balaztatzearen eraginkortasuna ez da hain kaltetua izango.
• Balaztatze potentzia handiagoa, jaitsierak lasaiagoak eginez.
• Ordezko piezek gehiago irauten dute (nahiz eta prezioa nabarmen handiagoa izan). Lokatz askorekin zapata batzuek irteera gutxi batzuk iraun ditzakete. Zapatek ehunka km inguru iraun ohi dute, eta pastillek, berriz, milako pare bat.
• Zailagoa da huts egitea, eta luzaroan egon daitezke mantenurik gabe, pastillen aldaketak deskontatuz.
• Haguna deszentratuta egon daiteke, balaztatzeari eragin gabe.
• Trinkoagoa denez, aerodinamikoagoa izan daiteke. Diskoak aurrealdean azalera txikia du, eta pintza tirante baten edo urkilaren hankaren atzean gorde daiteke. Muturreko adibide bat Cannondale Stealth eta lefty urkila izango litzateke, urkilatik hanka bat kentzen duena, erresistentzia aerodinamikoa are gehiago murriztuz. Ohiko zapaten sistemarekin ez litzateke posible izango, hanka bakoitzean zapata bat bermatu behar duelako.

desabantailak

• Sistema osoaren prezioa eta ordezko bakoitzeko prezioa V-Brake sistema baino altuagoa da.
• Mendian edo urrutiko leku batean huts eginez gero, balazta hidraulikoak konpontzeko askoz ere zailagoak dira. Nahiz eta disko mekanikoko balazta batek (ohikoak bezalako kablearekin) antzeko konponketa-zailtasuna izan dezakeen.
• Pisu handiagoa. Ehunka gramo gehiago balazta konbentzional baten aldean.
• Erradioek ahalegin gehiago jasan behar dituzte. Atzealdean, prest egon behar dute trakzio-ahalegina eta balaztatze-ahalegina jasateko. Bakoitza kontrako norabidean.
• Lasterketetako bizikletetan diskozko balazten aplikazioa berrikusten ari da Nazioarteko Txirrindularitza Batasuna (UCI), eroriz gero izan dezaketen arriskua dela eta, zauri larriak eragin baititzakete, hala nola hanketan eta besoetan ebaki sakonak.

Balazta hidraulikoak

Balazta hidraulikoek fluidoen presioaren bidez funtzionatzen dute, eta ez kableen bidez; ohikoak dira disko-balaztetan edo kantilever-balaztetan. Bereziki eraginkorrak dira hezetasun, lokatz edo izotz baldintzetan.

Aktibazio-mekanismoa

Aldagailuaren palanka integratua duen balazta-palanka

Aktibazio-mekanismoa txirrindulariaren indarra balaztatzeko sistemaren zatira transmititzen duen balazta-sistemaren zatia da. Balaztak aktibatzeko mekanismoen sistemak mekanikoak edo hidraulikoak dira.

Mekanikoa

Eragin mekaniko modernoko mekanismo nagusiak balazta-palankak erabiltzen ditu, Bowden kableen ondoan balaztaren besoak mugitzeko, eta horrek kuxinak (pastillak) hagunaren balaztatze-gainazalaren kontra behartzen ditu. Eragingailu mekanikoko beste mekanismo batzuk daude: ikus kontrapedaleko balaztak pedalaren atzerakako eragingailuko mekanismoak ikusteko, eta hagaxkako balaztakak metalezko barrak dituen mekanismo batek eraginda.

Lehen koilara-erako balaztak hagaxka batek eragiten zituen, eta eskulekuko palanka bihurrituz tiratzen zen.

Hidraulikoa

Balazta hidraulikoek ere balazta-palankak erabiltzen dituzte mahuka baten bidez depositu bateko likidoa bultzatzeko, pintza (caliper) bateko pistoiak mugitzeko, eta horrek zapatak haguna frenatzeko azalerara bultzatzera behartzen ditu. Haguneko balazta hidraulikoak existitzen diren bitartean, gaur egun eragingailu hidraulikoaren mekanismoa batez ere diskozko balaztekin identifikatzen da.

Gaur egun erabiltzen diren balazten likido mota bi daude: olio minerala eta DOT balazten likidoa. Olio minerala, oro har, bizigabea da; DOTa, berriz, korrosiboa da koadroaren margorako, baina irakite puntu altuagoa du. Fluido okerra erabiltzeak zigiluen hantura edo oxidazioa eragin dezake.

Balazta-palanka

Balazta-palankak, normalean, eskulekuan muntatuta egoten dira txirrindulariaren eskura. Horiek banandu edo abiadura-aldagailuaren mekanismoan integratu daitezke. Balazta-palankak bizikleta-gidariak aplikatutako indarra transmititzen du gailu mekaniko edo hidrauliko baten bidez.

Ikus, gainera

• Bizikleta-gurpila
• Bizikletaren zatiak

Kanpo estekak

• Datuak: Q1147317
• Multimedia: Bicycle brakes / Q1147317