Bhutan: berrikuspenen arteko aldeak
No edit summary |
No edit summary |
||
4. lerroa: | 4. lerroa: | ||
| nongo = Bhutango |
| nongo = Bhutango |
||
| ohiko_izen_luze= Bhutango Erresuma |
| ohiko_izen_luze= Bhutango Erresuma |
||
| bertako_izen = འབྲུག་རྒྱལ་ཁབ་<br |
| bertako_izen = འབྲུག་རྒྱལ་ཁབ་<br>Druk Gyal Khap |
||
| bandera_irudi = Flag of Bhutan.svg |
| bandera_irudi = Flag of Bhutan.svg |
||
| armarri_irudi =Bhutan emblem.svg |
| armarri_irudi =Bhutan emblem.svg |
||
42. lerroa: | 42. lerroa: | ||
| oharrak = |
| oharrak = |
||
}} |
}} |
||
'''Bhutan'''<ref name="euskaltzaindia">{{ |
'''Bhutan''' ({{lang-dz|འབྲུག་ཡུལ་|Druk Yul}}),<ref name="euskaltzaindia">{{erreferentzia|izenburua=38. araua: Munduko estatuen izenak, herritarren izenak, hizkuntza ofizialak eta hiriburuak|url=https://www.euskaltzaindia.eus/dok/arauak/Araua_0038.pdf|argitaletxea=Euskaltzaindia, euskaltzaindia.eus|sartze-data=2011-03-30}}</ref> izen ofiziala '''Bhutango Erresuma'''<ref name="euskaltzaindia"/> ({{lang-dz|འབྲུག་རྒྱལ་ཁབ་|Druk Gyal Khap}}), [[Erdialdeko Asia]]ko estatu burujabea bat da, kostalderik gabea, ekialdeko [[Himalaia]]n kokaturik dagoena. Mugakide ditu [[Txinako Herri Errepublika|Txina]] ([[Tibet]]) iparraldean eta [[India]] hegoaldean. 38.394 kilometro koadroko eremua hartzen du, eta [[2019]]an 741.700 biztanle zituen.<ref name="zenbatespen"/> [[Thimphu]] da hiriburua eta hiri nagusia. |
||
Munduko estaturik bakartuenetakoa da, atzerriko eragina eta turismoa oso araututa baitaude, kultura tibetar-[[budismo|budista]] tradizionala babestu nahian. Hizkuntza ofiziala [[dzongkha]] da,<ref name="euskaltzaindia" /> [[tibetera]]ren senide hurbila. |
Munduko estaturik bakartuenetakoa da, atzerriko eragina eta turismoa oso araututa baitaude, kultura tibetar-[[budismo|budista]] tradizionala babestu nahian. Hizkuntza ofiziala [[dzongkha]] da,<ref name="euskaltzaindia" /> [[tibetera]]ren senide hurbila. |
||
== Geografia == |
== Geografia == |
||
=== Kokapena === |
|||
Bhutan herrialde txiki eta oso menditsua da. [[Himalaia]]ren hegoaldeko isurialdean kokaturik dago; iparraldean, gailur garaiek [[Txinako Herri Errepublika|Txinarekin]] muga egiten dute. Mendirik altuena [[Gangkhar Puensum]] (7.570 m) da; denbora luzez tontorrik garaiena [[Kula Kangri]] zela uste izan dute zenbait iturrik, baina azken hori [[Tibet]]eko lurretan dago, batetik eta, bestetik, neurketa zientifikoek Kula Kangrik 7.538 m dituela erakutsi dute<ref>[http://www.viewfinderpanoramas.org/kula.html Gangkhar Puensum eta Kula Kangriz].</ref>. Hegoalderantz Duars lautadara beheratzen da, [[India]]rekiko mugara. Bhutango ibaiak ez dira nabigagarriak eta guztiak [[Brahmaputra]]ren ibaiadarrak dira. Klimari dagokionez, hegoaldean [[subtropikal]]a da, eta prezipitazioak ugariak dira. Iparralderantz egin ahala, klima hoztuz doa; hala, erdialdeko bailaratan klima epelagoa da, uda beroekin eta negu hotzekin; eta iparraldeko mendietan udak hotzak dira, eta neguak glaziarrak. Prezipitazioek altitudearekin behera egiten dute, eta ekialdean ere urriagoak dira. [[Thimphu]]z gainera, beste hiri garrantzitsu batzuk [[Paro (Bhutan)|Paro]] eta [[Punakha]] dira; azken hori neguko hiriburua izandakoa da. |
|||
Erdialdeko Asian dago, ekialdeko [[Himalaia]]ren hegoaldeko isurialdean, ipar latitudeko 26° eta 29° artean, eta ekialdeko longitudeko 88° eta 93° artean. Ipar-mendebaldean eta iparraldean [[Txina]]rekin du muga, [[Tibet]]ekin zehazki, eta ekialdean, hegoaldean eta hego-mendebaldean [[India]]rekin. |
|||
=== Erliebea === |
|||
Herrialde txikia eta oso menditsua da. Mendirik garaienak, 7.000 metrotik gorakoak, iparraldean daude, Tibeteko mugan. Altuena [[Gangkhar Puensum]] da (7.570 metro).<ref>{{erreferentzia|izenburua=Kangkar Punsum and Kula Kangri |url=http://www.viewfinderpanoramas.org/kula.html |argitaletxea=viewfinderpanoramas.org | sartze-data=2020-1-21}}</ref> Buthan erdialdean Mendi Beltzak daude, [[Sankosh]] (mendebaldean) eta [[Mangde Chhu]] (ekialdean) ibaien artean.<ref>{{erreferentzia|egilea=The Editors of Encyclopaedia Britannica| izenburua=Black Mountain Range |url=https://www.britannica.com/place/Black-Mountain-Range |argitaletxea=Encyclopædia Britannica, inc., 2009-10-30, britannica.com | sartze-data=2020-1-21}}</ref> Mendi horien hegoaldean Duarsko ordokiak daude, Indiako mugan. |
|||
=== Hidrografia === |
|||
Ibai guztiak [[Brahmaputra]]ren adarrak dira. [[Tors]]a, [[Raidak]], [[Sankosh]] eta [[Manas]] dira garrantzitsuenak. |
|||
=== Klima === |
|||
Hegoaldeko klima [[subtropikal]]a da, eta prezipitazioak ugariak dira. Iparralderantz egin ahala, klima hoztuz doa; hala, erdialdeko bailaratan klima epelagoa da, uda beroekin eta negu hotzekin; eta iparraldeko mendietan udak hotzak dira, eta neguak glaziarrak. Prezipitazioek altitudearekin behera egiten dute, eta ekialdean ere urriagoak dira. [[Thimphu]]z gainera, beste hiri garrantzitsu batzuk [[Paro (Bhutan)|Paro]] eta [[Punakha]] dira; azken hori neguko hiriburua izandakoa da. |
|||
== Historia == |
== Historia == |
17:33, 20 urtarrila 2020ko berrikusketa
Artikulu hau hobetzeko lanean ari da xirkan lankidea. Hori dela eta, beharbada hutsuneren batzuk izango dira edukian edo formatuan. Mesedez, aldaketa handi bat egin baino lehen, eztabaida ezazu haren lankide orrian edo artikuluaren eztabaida orrian, erredakzioa koordinatzeko. |
Bhutango Erresuma | |||
---|---|---|---|
འབྲུག་རྒྱལ་ཁབ་ Druk Gyal Khap | |||
Ereserkia: Druk Tsenden (en) | |||
| |||
Bhutan_(orthographic_projection).svg | |||
Geografia | |||
Hiriburua eta hiri handiena | Thimphu 27°28′17″N 89°38′1″E | ||
Azalera | 38.394 (133.) | ||
Punturik altuena | Gangkhar Puensum (7.570 m) | ||
Punturik sakonena | Drangme Chhu (en) (97 m) | ||
Kontinentea | Asia | ||
Mugakideak | Txinako Herri Errepublika eta India | ||
Administrazioa | |||
Gobernu-sistema | Monarkia konstituzional parlamentario unitarioa | ||
Erregea | Jigme Khesar Namgyel Wangchuck | ||
Prime Minister of Bhutan (en) | Lotay Tshering (en) | ||
Legebiltzarra | Parliament of Bhutan (en) | ||
Epai autoritatea | Supreme Court of Bhutan (en) | ||
Harreman diplomatikoak | Ikusi mapa Wikidatan | ||
Zeren kide | ikusi
| ||
Demografia | |||
Biztanleria | 807.610 (2017) (165.) 53.663 (2013) | ||
Dentsitatea | 21,03 bizt/km² (196.) | ||
Hizkuntza ofizialak | ikusi
| ||
Erabilitako hizkuntzak | |||
Erlijioa | Mahāyāna, hinduismo eta kristautasun | ||
Ezkontzeko adina | genero guztiak: 18 | ||
Emankortasun-tasa | 1,8 (2021) | ||
Eskolaratu gabeko umeak | 30.548 (2014) | ||
Alfabetizazioa | % 72,1 (2022) | ||
Bizi-itxaropena | 71,5 (2021) | ||
Giniren koefizientea | 37,4 (2017) | ||
Giza garapen indizea | 0,666 (2021) | ||
Ekonomia | |||
BPG nominala | 2.511.852.941,1765 $ (2017) 299.214.110,78208 (2016) | ||
BPG per capita | 3.130 $ (2017) 348 (2016) | ||
BPG erosketa botere paritarioa | 7.584.700.959 nazioarteko dolar (2017) 470.789.037 (2016) | ||
BPG per capita EAPn | 9.391,539 nazioarteko dolar (2017) 474,236 (2016) | ||
BPGaren hazkuntza erreala | 6,2 % (2016) | ||
Erreserbak | 1.206.238.190 $ (2017) 78.960.877 (2016) | ||
Inflazioa | 3,7 % (2016) −1,4 (2015) | ||
Historia | |||
Sorrera data: 1949ko abuztuaren 8a eta 1907ko abenduaren 17a | |||
Bestelako informazioa | |||
Aurrezenbakia | +975 | ||
ISO 3166-1 alpha-2 | BT | ||
ISO 3166-1 alpha-3 | BTN | ||
Ordu eremua | ikusi
| ||
Elektrizitatea | 230 V. 50 Hz.AC power plugs and sockets: British and related types (en) , Schuko (en) , BS 1363 (en) , BS 546 (en) eta Europlug (en) | ||
Internet domeinua | .bt | ||
bhutan.gov.bt |
Bhutan (dzongkhaz: འབྲུག་ཡུལ་, Druk Yul),[1] izen ofiziala Bhutango Erresuma[1] (dzongkhaz: འབྲུག་རྒྱལ་ཁབ་, Druk Gyal Khap), Erdialdeko Asiako estatu burujabea bat da, kostalderik gabea, ekialdeko Himalaian kokaturik dagoena. Mugakide ditu Txina (Tibet) iparraldean eta India hegoaldean. 38.394 kilometro koadroko eremua hartzen du, eta 2019an 741.700 biztanle zituen.[2] Thimphu da hiriburua eta hiri nagusia.
Munduko estaturik bakartuenetakoa da, atzerriko eragina eta turismoa oso araututa baitaude, kultura tibetar-budista tradizionala babestu nahian. Hizkuntza ofiziala dzongkha da,[1] tibeteraren senide hurbila.
Geografia
Kokapena
Erdialdeko Asian dago, ekialdeko Himalaiaren hegoaldeko isurialdean, ipar latitudeko 26° eta 29° artean, eta ekialdeko longitudeko 88° eta 93° artean. Ipar-mendebaldean eta iparraldean Txinarekin du muga, Tibetekin zehazki, eta ekialdean, hegoaldean eta hego-mendebaldean Indiarekin.
Erliebea
Herrialde txikia eta oso menditsua da. Mendirik garaienak, 7.000 metrotik gorakoak, iparraldean daude, Tibeteko mugan. Altuena Gangkhar Puensum da (7.570 metro).[3] Buthan erdialdean Mendi Beltzak daude, Sankosh (mendebaldean) eta Mangde Chhu (ekialdean) ibaien artean.[4] Mendi horien hegoaldean Duarsko ordokiak daude, Indiako mugan.
Hidrografia
Ibai guztiak Brahmaputraren adarrak dira. Torsa, Raidak, Sankosh eta Manas dira garrantzitsuenak.
Klima
Hegoaldeko klima subtropikala da, eta prezipitazioak ugariak dira. Iparralderantz egin ahala, klima hoztuz doa; hala, erdialdeko bailaratan klima epelagoa da, uda beroekin eta negu hotzekin; eta iparraldeko mendietan udak hotzak dira, eta neguak glaziarrak. Prezipitazioek altitudearekin behera egiten dute, eta ekialdean ere urriagoak dira. Thimphuz gainera, beste hiri garrantzitsu batzuk Paro eta Punakha dira; azken hori neguko hiriburua izandakoa da.
Historia
XVII. mendean lurraldea tibetar jatorriko taldeek okupatu zuten. 1865ean Bhutan Indiaren basailu bilakatu zen. 1910ean, berriz, Britainiar Inperioaren barruan sartu zen, protektoratu moduan. 1949ean berriro Indiaren eskuetara igaro zen, protektoratu moduan berriz ere. 1968an, maharajak uko egin zion aginpide absolutuari (ordu arte, Biltzar Nazionalaren erabakiei betoa jartzeko eskubidea zuen), eta 1971n eskuratu zuen Bhutanek burujabetasun osoa, nahiz eta defentsa eta kanpo-harremanak Indiaren esku dauden. Aginpide espirituala, azkenaldian, indarra galtzen ari da, baina oraindik 6.000 bontzo inguru daude jey khempo izeneko agintari erlijiosoaren esanetara.
Bhutango politika bi familiaren arteko tirabiretara mugatzen dela esan liteke: alde batetik, Wangchuktarrak daude, 1974an koroatua izan zen Jigme Singye maharajaren familiakoak, eta bestetik, Dorjitarrak, haien aurkariak. Bhutango politika-arazoetako bat iheslari tibetarrek sortutakoa da, han geratu baitira bizitzen txinatarrak Tibeten indarrez sartu zirenez geroztik. Bhutango erresumaren egonkortasuna, gaur egun, kolokan jarria dago hegoaldean bizi diren nepaldarren arazoa dela-eta. Agintariek, jarduera antinazionaletan aritzearen salakuntzapean, zapalkuntza-kanpainak egin dituzte nepaldarren kontra, eta askok Nepalera ihes egin behar izan dute. Eraso terroristak eta giza hilketak ugaritu izanak arriskuan jarri du herrialdearen modernizatze-prozesua. Erregimenak derrigorrean bhutandartu nahi ditu gutxiengo etnikoetako kideak, hala nepaldarrak nola tibetarrak, eta bhotien janzkerak erabiltzera eta dzong-khaz mintzatzera behartzen ditu. Portaera horrek, ordea, esandako talde etnikoen sentimenduak indartu baizik ez du egiten.
2008an hauteskunde demokratikoak egin ziren.
Gobernua eta administrazioa
Politika
Oinordekotzako monarkia parlamentarioa da Bhutango erresuma eta Jigme Khesar Namgyal Wang Chuck maharaja da gaur egungo estatuburua (haren aita Jigme Singye Wangchuck 2006an abdikatu ondoren). Lege-aginpidea Biltzar Nazionalaren (Tsongdu) esku dago (151 legebiltzarkidez osatua; haietatik 106 herritarrek hautatutakoak dira, eta gainerakoak maharajak izendatuak edota zeharka aukeratuak). Erregeren Aholkulari Kontseilu bat ere bada, maharajak izendatutako kontseilariez osatua. Nolanahi ere, adiskidetasun-hitzarmen iraunkor bat dute Indiarekin, eta India arduratzen da Bhutanen defentsaz eta kanpo-harremanez.
Banaketa administratiboa
Bhutan 20 barrutitan (dzongkhag) banaturik dago:
Izena | Biztanleria (2017)[5] |
Biztanleria (2005)[6][5] |
Eremua (km2)[5] | Dentsitatea (bizt/km2)[5] |
Ordezkariak Nazio Biltzarrean |
---|---|---|---|---|---|
Bumthang | 17.820 | 16.116 | 2.717 | 6,6 | 2 |
Chhukha | 68.966 | 74.387 | 1.880 | 36,7 | 2 |
Dagana | 24.965 | 18.222 | 1.723 | 14,5 | 2 |
Gasa | 3.952 | 3.116 | 3.118 | 1,3 | 2 |
Haa | 13.655 | 11.648 | 1.905 | 7,2 | 2 |
Lhuentse | 14.437 | 15.395 | 1.944 | 7,4 | 2 |
Mongar | 37.150 | 37.069 | 2.859 | 13,0 | 3 |
Paro | 46.316 | 36.433 | 1.293 | 35,8 | 2 |
Pema Gatshel | 23.632 | 13.864 | 1.030 | 22,9 | 3 |
Punakha | 28.740 | 17.715 | 1.110 | 25,9 | 2 |
Samdrup Jongkhar | 35.079 | 39.961 | 1.878 | 18,7 | 2 |
Samtse | 62.590 | 60.100 | 1.305 | 48,0 | 4 |
Sarpang | 46.004 | 41.549 | 1.946 | 23,6 | 2 |
Thimphu | 138.736 | 98.676 | 2.067 | 67,1 | 2 |
Trashigang | 45.518 | 51.134 | 3.066 | 14,8 | 5 |
Trashi Yangtse | 17.300 | 17.740 | 1.438 | 12,0 | 2 |
Trongsa | 19.960 | 13.419 | 1.807 | 11,0 | 2 |
Tsirang | 22.376 | 18.667 | 639 | 35,0 | 2 |
Wangdue Phodrang | 42.186 | 31.135 | 4.308 | 9,8 | 2 |
Zhemgang | 17.763 | 18.636 | 2.421 | 7,3 | 2 |
Bhutan | 727.145 | 634.982 | 38.394 | 18,9 | 47 |
Demografia
Bhutandar gehienak (% 62,5) bothiak dira, tibetar jatorrikoak, eta dzong izeneko monasterio budisten inguruan bizi dira, herrialdearen ekialdean, batez ere. Monasterio horiek lur asko dituzte. Erlijio ofiziala budismo lamaista da: monasterio asko daude, eta monjeak 6.000 inguru dira. Haur guztiek 11 urtez eskolara joateko eskubidea badute ere (lehen eta bigarren mailako hezkuntza), oso gutxi joaten dira. Bhutandarren erdiak baino gehiago alfabetatu gabeak dira. Oro har, esan daiteke bhutandarrak pobreak direla baina ez zaiela zer janik eta zer jantzirik falta. Herrialdearen hegoaldea jendetsuagoa da. Eskualde horretan bizi dira nepaldar gehienak (gutxiengo etnikoen artean talderik ugariena). Nepaldar askok, hala ere, agintarien diskriminazio gogorra jasan behar dutela-eta, Nepalera ihes egin dute.
Erlijioak: budistak (lamaistak), % 69; hinduistak, % 25; musulmanak, % 5.
Ekonomia
Biztanleria aktiboaren % 95 inguru nekazaritzan enplegatzen da (laboreak eta abere-hazkuntza). Garagarra, garia, artoa eta patatak ekoizten dituzte terraza eran antolatutako soro ureztatuetan (3.000 metroko altueraraino). Hegoalderago, berriz, Himalaia ertaina izeneko eskualdean, arroza da labore nagusia. Fruituak ere ekoizten dituzte (sagarrak, madariak, aranak), baina esportatzeko, batez ere.
Abere-hazkuntzari dagokionez, jaka da Bhutango animalia ezagunena, baina behiak, ardiak eta ahuntzak ere hazten dituzte. Industria arinen bat edo beste hasi da txertatzen (ehunak, porlana, pospoloak, alkoholdun edariak...), baina eskulangintza da oraindik nagusi (larrua, zurak, armak, metal preziatuak, etab.). Bhutango malkarrak eta haran estuak urtegiak egiteko aproposak dira, eta energia elektrikoa ekoizteko erabiltzen dituzte. Indiaren kudeaketei eta diru-laguntzei esker errepide batzuk egin dira eta Bhutanek, orain, minerala (kaltzio karburoa), basoetako zura eta elektrizitatea esportatzen ditu. Turismoa ere dibisa-iturri garrantzizkoa izango litzateke herrialde honentzat, baina agintariek mugak jartzen dizkiote 1970eko hamarraldiaz geroztik.
Merkataritza trukeen % 95 Indiarekin egiten ditu Bhutanek, baina azkenaldian, Indiaren hegopetik atera eta nazioarteko erakundeei laguntza eskatzen hasia da.
Erreferentziak
- Artikulu honen edukiaren zati bat Lur hiztegi entziklopedikotik edo Lur entziklopedia tematikotik txertatu zen 2011/12/30 egunean. Egile-eskubideen jabeak, Eusko Jaurlaritzak, hiztegi horiek CC-BY 3.0 lizentziarekin argitaratu ditu, Open Data Euskadi webgunean.
- ↑ a b c 38. araua: Munduko estatuen izenak, herritarren izenak, hizkuntza ofizialak eta hiriburuak. Euskaltzaindia, euskaltzaindia.eus (Noiz kontsultatua: 2011-03-30).
- ↑ Aipuaren errorea: Konpondu beharreko erreferentzia kodea dago orri honetan:
ez da testurik eman
zenbatespen
izeneko erreferentziarako - ↑ Kangkar Punsum and Kula Kangri. viewfinderpanoramas.org (Noiz kontsultatua: 2020-1-21).
- ↑ The Editors of Encyclopaedia Britannica. Black Mountain Range. Encyclopædia Britannica, inc., 2009-10-30, britannica.com (Noiz kontsultatua: 2020-1-21).
- ↑ a b c d Population and Housing Census of 2017 (National Report). National Statistics Bureau, web.archive.org (Noiz kontsultatua: 2020-01-21).
- ↑ Results of the 2005 Population and Housing Census of Bhutan. National Statistics Bureau, web.archive.org (Noiz kontsultatua: 2020-01-21).
Kanpo estekak
- Jalgi.com atlasa datuak, mapak eta irudiak
- (Ingelesez) CIA - World Factbook Geografia, biztanleria, politika eta ekonomia datuak.
- (Gaztelaniaz):Telebistak eragindako aldaketei buruzko artikulua, Público, 2018/07/08.