Edukira joan

Himalaia

Aldatu loturak
Artikulu hau Wikipedia guztiek izan beharreko artikuluen zerrendaren parte da
Koordenatuak: 29°N 84°E / 29°N 84°E / 29; 84
Wikipedia, Entziklopedia askea

Himalaia
Datu orokorrak
Mendirik altuenaEverest
Garaiera8.848,86 m
Motamendikate
Luzera2.400 km
Zabalera250 km
Azalera600.000 km²
Geografia
Map
Koordenatuak29°N 84°E / 29°N 84°E / 29; 84
Honen parte daAlpetar gerrikoa
Larger Himalaya (en) Itzuli
Geologia
GaraiaEozeno

Himalaia[1] Asia hego-erdialdeko mendikatea da, Indiako azpikontinentea Tibeteko goi-lautadatik bereizten duena. Mendikateak Lurreko gailur altuenetako batzuk ditu, altuena barne, Everest; itsasoaren mailaren gainetik 7.200 metro baino gehiago dituzten 100 gailur baino gehiago Himalaian daude.

Himalaiak bost herrialde mugatu edo zeharkatzen ditu: Nepal, Txina, Pakistan, Bhutan eta India. Kaxmir eskualdeko mendikatearen subiranotasuna India, Pakistan eta Txinak lehiatzen dute[2]. Himalaiako mendikatea ipar-mendebaldean Karakorum eta Hindu Kush mendikateak daude, iparraldean Tibeteko goi-lautada eta hegoaldean Indus-Gangesetako lautada. Munduko ibai nagusietako batzuk, Indus, Ganges eta Tsangpo-Brahmaputra, Himalaiatik hurbil jaiotzen dira, eta haien drainatze-arro konbinatuak 600 milioi lagun inguru hartzen ditu. 53 milioi pertsona Himalaian bizi dira[3]. Himalaiak sakonki markatu ditu Asiako hegoaldeko eta Tibeteko kulturak. Himalaiako gailur asko sakratuak dira hinduistentzat eta budistentzat. Hainbat gailur -Kangchenjunga (Indiatik), Gangkhar Puensum, Machapuchare, Nanda Devi eta Kailash Tibeteko Transhimalaian igotzea debekatuta dago.

Indiako plaka tektonikoaren subdukzioak Eurasiako plaka altxatu zuenean sortu zen[4]. Himalaiako mendikatea mendebaldetik ekialde-hego-ekialdera zabaltzen da luzera handiko arku batean. Mendebaldeko muga, Nanga Parbat, Indo ibaiaren bihurgunerik iparraldekoenaren hegoaldean dago. Ekialdekoa, Namcha Barwa, Yarlung Tsangpo ibaiaren bihurgune handiaren mendebaldean dago. Mendikatea zabaleran aldatzen da mendebaldetik ekialdera.

Izena

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Izena sanskritotik dator, हिमालय, "elurraren etxea"[5], हिम "elurra"[6] eta आलय "etxea"[7] hitzez osatua. Maiz, pluralean erabiltzen da, edo "Himalaia Mendiak" moduan.

Nepaleraz eta hindiz Himalaya (हिमालय) izena dute, bietan berdin idatzia. Kumaoni hizkuntzan Himāl (हिमाल) deitzen dira. Tibeteraz Himalaya (ཧི་མ་ལ་ཡ་) edo "Elurraren Lurraldea" (གངས་ཅན་ལྗོངས་) izena dute. Sinhaleraz ere Himālaya izena dute (හිමාලය). Urduz Himāliya dira (سلسلہ کوہ ہمالیہ) eta bengalera Himaloy Parvatmala (হিমালয় পর্বতমালা). Txineraz Ximalaya ahoskatu ohi da (txinera tradizionalez: 喜馬拉雅 山脉; txinera sinplifikatuz: 喜马拉雅 山脉; pinyinez: Xǐmǎlāyǎ Shānmài).

Testu zaharretan Himavan bezala agertu ohi da, adibidez sanskritoko Mahabharata kontakizun epikoan[8]. Himavat (sanskritoz: हिमवत्) edo Himavān (sanskritoz: हिमवान्) Himalaiaren pertsonifikazioa den hinduismoko jainkoa da. Himaraja (sanskritoz: हिमराज, 'elurraren jauna') edo Parvateshwara (sanskritoz: पर्वतेश्वर, 'mendiaren jauna') bezala agertu ohi da.

Geografia eta ezaugarri nagusiak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Himalaiako mapa.

Himalaian hainbat mendilerro paralelo daude. Hegoaldean Siwalik Mendiak daude; ondoren Behe Himalaiako Mendilerroa; Himalaia Handia, mendirik altuenak dituen erdiko mendilerroa; eta Tibeteko Himalaia iparraldean[9]. Karakorum mendilerroa, orokorrean, ez da hartzen Himalaiaren ataltzat.

Himalaiako mendien bihurgune handiaren erdian daude Dhaulagiri eta Annapurna mendien tontorrak, Nepalen, Kali Gandaki Arroilak bereizita. Arroilak mendebaldeko eta ekialdeko sekzioetan banatzen du Himalaia, bai ikuspegi ekologikotik, bai orografikotik: Kali Gandakiren gainean dagoen bidea, Kora La, Himalaiako punturik baxuena da Everest eta K2 artean (Karakorumeko mendilerroaren gailurrik altuena). Annapurnaren ekialdean daude Manasluren 8.000 m-ko tontorrak eta, mugaren beste aldean, Tibeten, Shishapangma. Bi hauen hegoaldean dago Katmandu, Nepaleko hiriburua eta Himalaiako hiri handiena daude. Katmanduko ibarraren ekialdean Bhote/Sun Kosi ibaiaren bailara dago. Ibaia hau Tibeten jaio eta Nepal eta Txina arteko lurreko bide nagusia da: Araniko autobidea/Txinako 318 autobide nazionala. Ekialderago Mahalangur Himal dago, munduko sei mendi altuenetatik lauekin, besteak beste Cho Oyu, Everest, Lhotse eta Makalu. Khumbu eskualdea, mendi-ibilietarako ezaguna, hemen dago, Everesterako hego-mendebaldeko sarbideetan. Arun ibaiak mendi horien iparraldeko hegalak drainatzen ditu, hegoalderantz biratu eta Makalu ibaiaren ekialdean dagoen mendikatera isuri aurretik.

Nepaleko ekialdeko muturrean, Himalaia Kangchenjunga mendiguneraino iristen da, Indiarekin mugan, munduko hirugarren mendirik altuena, 8.000 m-ko gailurrik ekialdekoena eta Indiako punturik altuena. Sikkim estatuan dago Kangchenjungaren ekialdeko isurialdea. Antzinako erresuma independentea, Indiatik Lhasarako (Tibet) bide nagusian dago, Nathu La pasabidetik. Sikkimetik ekialdera, Bhutango erresuma budista zaharra dago. Bhutango mendirik altuena Gangkhar Puensum da, inoiz igo gabeko munduko mendirik altuena izateko hautagai sendoa. Hemen Himalaia gero eta malkartsuago bihurtzen da, zuhaitzez beteriko haranekin. Himalaiak ipar-ekialderantz biratzen jarraitzen du pixka bat, Arunachal Pradesh estatu indiarrean eta Tibeten barrena, ekialdeko amaierara iritsi baino lehen, Tibeteko Namche Barwa gailurrean, Yarlang Tsangpo ibaiaren bihurgune handiaren barruan. Tsangpo ibaiaren beste aldean, ekialderantz, Kangri Garpo mendiak daude. Hala ere, Tsangpoko iparraldean dauden mendi garaiak, Gyala Peri barne, batzuetan Himalaian ere sartzen dira.

Mendebalderantz, Dhaulagiritik hasita, Nepaleko mendebaldea urruna da eta ez du mendi handirik, baina Rara lakua du, Nepaleko lakurik handiena. Karnali ibaia Tibeten jaiotzen da, baina eskualdeko erdigunea zeharkatzen du. Mendebalderago, Indiarekiko mugak Sarda ibaiari jarraitzen dio eta Txinarako merkataritza-bidea da. Tibeteko ordokian Gurla Mandhata gailurra dago. Manasarovar lakuaren beste aldean dago Kailash mendi sakratua, Kailash mendilerroan, Himalaiako lau ibai nagusien jaiotzatik gertu, hinduismoak, jainismoak, budismoak, sufismoak eta bonismoak gurtzen dutena. Uttarakhanden, Himalaia Kumaon eta Garhwal Himalaietan banatzen da, Nanda Devi eta Kamet tontor altuekin[10]. Estatu horretan daude, halaber, Chaar Dhaam erromesaldietako gunea, Gangotri, Ganges ibaiaren jatorria, Yamunotri, Yamuna ibaiaren sorlekua eta Badrinath eta Kedarnath tenpluak.

Himalaiako hurrengo estatu indiarra, Himachal Pradesh, mendi-estazioengatik nabarmentzen da, batez ere Shimla, Raj britainiarraren udako hiriburua, eta Dharamsala, deserrian dagoen Tibeteko Administrazio Zentralaren egoitza, eta komunitate tibetar garrantzitsua. Eremu horretan hasten da Punjabeko Himalaia, eta Sutiola ibaia, Indusaren bost ibaiadarretako ekialdekoena, mendikatea zeharkatzen duena. Mendebalderago, Himalaia Jammu eta Kaxmir lurralde gatazkatsuaren zati handi bat da. Gaur egun Indiak kudeatzen du, eta han daude Jammu eskualde menditsua eta Kaxmir bailara ospetsua, Srinagar hiria eta lakuak. Himalaiak Ladakh lurraldeko hego-mendebaldeko zatirik handiena hartzen du, Indiak kudeatua ere. Nun Kun mendi bikiak dira Himalaiako alde honetan 7.000 m-tik gorako mendi bakarrak. Azkenik, Himalaia mendebaldeko muturrera iristen da Nanga Parbat tontor ikusgarrian, 8.000 metrotik gora dagoen mendebaldeeneko puntua. Han, Himalaia Karakorum eta Hindu Kush mendikateekin gurutzatzen da, Pakistanek kudeatzen duen Gilgit-Baltistan lurralde lehiatuan. Himalaiako zati batzuk, hala nola Kaghan bailara, Margallako muinoak eta Galyateko bidea, Khyber Pakhtunkhwa eta Pakistango Punjabeko probintzietan daude.

Himalaiako mosaikoa, Nazioarteko Espazio Estaziotik egindako argazkiekin osatua.

Geologia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Himalaiaren sorreraren eboluzioa. Indiak 6.000 kilometro inguru egin zituen iparralderantz, eta orain dela 40-50 milioi urte inguru hasi zen Eurasiako plakarekin talka egiten.

Himalaia da planeta osoko mendilerrorik gazteenetako bat, batez ere arroka sedimentarioz eta arroka metamorfikoz osatua. Plaken tektonikaren arabera, orogenia Indoaustraliako plaka eta Eurasiako plakak talka egin zutenean sortu zen, muga konbergente batean. Bi plaken arteko elkarguneari Himalaiako Faila Nagusia deritzo. Arakan Yomako goi-ordokia Myanmarren eta Andaman eta Nikobar uharteak Bengalako badian ere talka honen ondorioz eratu ziren[11].

Goi Kretazeoan, orain dela 70 milioi urte inguru, Indoaustraliako plaka (ondoren bi zatitan banatu zen, Indiako plaka eta Australiako plaka) iparralderantz mugitzen ari zen 15 cm inguru urtean. Orain dela 50 milioi urte, hain azkar mugitzen zen plaka honek Tetis ozeanoa guztiz itxi zuen. Ozeano hau arroka sedimentario bidez eta bere kostan osatu ziren sumendien bidez ondorioztatu da. Bi plakak dentsitate txikiko lurrazal kontinentalez osatuta zeudenez, zamalkadurak sortu ziren bien arteko talkan, mendilerroak sortuz subdukzioa beharrean[12]. Prozesu hau azaltzeko balio duen datu bat da Everest mendia metamorfismorik gabeko Ordoviziar garaiko kareharriz osatuta dagoela, eta bertan aurki daitezkeela trilobiteak, krinoideoak eta ostrakodoak, antzinako ozeano horren lekuko[13].

Gaur egun, Indiako plaka oraindik horizontalki mugitzen da Tibeteko goi-lautadaren azpitik, eta horregatik lautada hau gorantz mugitzen jarraitzen du[14]. Indiako plaka 67 milimetro mugitzen da iparralderantz urtean, eta hurrengo 10 milioi uretan 1.500 kilometro egingo ditu Asiaren azpian. Mugimendu horretatik 20 mm inguru failen bidez akoplatzen da, Himalaiaren hegoaldeko eremua gehiago altxatuz. Ondorioz, Himalaia 5 mm inguru altxatzen da urtean, oraindik geologikoki aktibo baita. Indiako plakaren mugimendu honen ondorioz, eskualde osoa lurrikara ugarikoa da, sismikoki aktiboa baita.

Azken izotz aroan Kangchenjunga eta Nanga Parbat artean etengabeko glaziaren kate bat zegoen[15]. Mendebaldean, glaziarrak Karakorumeko izotzarekin batzen ziren eta iparraldean Tibeteko barnealdeko izotz-eremuarekin. Hegoaldean, glaziarrak 1.000-2.000 metro arteko altueraraino jaisten ziren[16]. Gaur egungo Himalaiako bailara-glaziarrek 20 eta 32 kilometro arteko luzera badute ere, horietako batzuk 60 eta 112 kilometro artekoak ziren azken izotz aroan. Klima, garai horretan, gaur egungoa baino 7,0 eta 8,3 ºC hotzagoa zen[17].

Hidrologia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Indus ibaiaren mapa.
Ganges-Brahmaputra eta Meghna ibaien sistema.

Handia izan arren, Himalaia ez da arro hidrografiko handia, eta ibai batzuek mendikatea zeharkatzen dute, batez ere ekialdean. Horren ondorioz, Himalaiako mendilerroaren ardatz nagusia ez da argia, eta mendiko pasabideak ez dira beste mendilerro batzuetan bezain garrantzitsuak. Himalaiako ibaiak bi ibai-sistema handitan amaitzen dira:

  • Mendebaldeko ibaiak Indus ibaiaren arroan elkartzen dira. Indusak Himalaiako iparraldeko eta mendebaldeko mugak eratzen ditu. Tibeten jaiotzen da, Sengge eta Gar ibaien elkargunean, eta ipar-mendebalderantz egiten du, Indiatik Pakistanera, hego-mendebalderantz biratu eta Arabiako itsasora iritsi aurretik. Himalaiako hegoaldeko magalak drainatzen dituzten zenbait ibaiadar garrantzitsu bertan amaitzen dira, hala nola Jhelum, Chenab, Ravi, Beas eta Sutlixiba ibaiak, Punjabeko bost ibai nagusiak.
  • Himalaiako gainerako ibaiek Ganges-Brahmaputra arroa drainatzen dute. Haren ibai nagusiak Ganges, Brahmaputra eta Yamuna dira, baita beste ibaiadar batzuk ere. Brahmaputra Yarlung Tsangpo ibaian jaiotzen da, mendebaldeko Tibeten, eta ekialderantz doa Tibeten zehar eta mendebalderantz Assameko lautadan. Ganges eta Brahmaputra Bangladeshen elkartzen dira, eta Bengalako golkora iristen dira munduko ibai-delta handienaren bidez, Sundarbans[18].

Gyala Periren magaletan eta Tsangpotik haratago dauden mendiak, hamiz Himalaiaren barruan ere sailkatzen direnak, Irrawaddy ibaiaren arrora drainatzen dute, Tibeteko ekialdean sortzen dena eta Myanmarren barrena Andamango itsasoan amaitzen dena. Salween, Mekong, Yangtze eta Hibai Horia ere Tibeteko goi-ordokian sortzen dira, baina ez da geologikoki hartzen Himalaiatzat, beraz Himalaiako ibai gisa ez dira sailkatzen. Hala ere, geografo eta geologo batzuek "Himalaiaren inguruko ibaiak" izen kolektiboa ematen diete[19].

Glaziarrak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Khumbu glaziarra.

Erdialdeko Asiako mendilerroetan, Himalaia barne, munduko hirugarren elur eta izotz biltegirik handiena dago, Antartika eta Artikoaren ostean. Badaude ere eremuari "Hirugarren Poloa" izena ematen diotenak[20]. Gaur egun Himalaian 15.000 glaziar inguru daude, 12.000 km3 izotz dituztenak, hau da, 1012 kg ur geza. Glaziarrik garrantzitsuenak dira Gangotri eta Yamunotri (Uttarakhanden), Khumbu glaziarrak (Everest inguruan), Langtang glaziarra (Langtang eskualdean) eta Zemu (Sikkimen).

Mendiak Kantzer tropikotik gertu daude, eta horregatik elurraren maila munduko altuenetako bat da, normalki 5.500 metro inguruan. Ekuatoretik gertu dauden mendiak, Ginea Berrian, Rwenzoriak edo Koklonbian 900 metro baxuago dute elurraren maila[21]. Himalaiako lekurik altuenean elurrak urte osoan zehar daude, tropikotik gertu egon arren, eta hainbat ibaien iturria da (ikus aurreko atala).

Azken urteotan, zientzialariek glaziarren atzerakada handia neurtu dute eremu osoan klima aldaketaren ondorioz[22][23]. Adibidez, Bhutanen laku glaziarrak sortzen ari dira hautsez estalitako glaziarren gainean. Azken 40-50 urteetan glaziarren estaldura %13 inguru jaitsi da. Kondizio lokalek badute era eragina glaziarren atzeraldi honetan, eta horregatik metro gutxi batzuetatik 61 metro/urteko atzerakadaraino neurtu dira. 1975etik aurrera glaziarren masaren galera handian neurtu da, 5-13 gigatona/urteko neurketa baxuenean eta 16-24 Gt/u handienean. Urte asko beharko badira ere honen eragina ondo neurtzeko, glaziar horietako ura behar duten ehunka milioi pertsonentzat arazo handia izan liteke[24][25][26]. Klima aldaketak ur-baliabideen arazoa ekar lezake Himalaiaren inguruan bizi direnentzat.

Lakuak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Gurudongmar lakua Sikkimen.

Himalaiako eskualdea ehunka lakuren egoitza da. Pangong Tso India eta Txinaren arteko mugan Tibeteko mendebalde urrunean handienetako bat da, 700 km2rekin.

Mendilerro nagusiaren hegoaldean, lakuak txikiagoak izan ohi dira. Tilicho lakua, Nepalen, Annapurna inguruan, munduko lakurik altuenetako bat da. Rara lakua, Nepalgo mendebaldean, She-Phoksundo izen bereko Nepalgo parke nazionalean, Gurudongmar lakua Ipar Sikkimn, Gokyo lakuak Solukhumbu barrutian, Tsongmo lakua India eta Txina arteko muga inguruan ere nabarmenak dira[27].

Glaziarren urtzearekin lakuek gainezka egitea arrisku bat da. Tsho Rolpa laku glaziarra Rowaling Haranan arrisku horren adibide da. 4.580 metrora dagoen laku hau etengabe hazi da azken 50 urteotan. Tarn izeneko lakuak glaziarren jardueraren ondorio dira[28].

Himalaiako hezeguneek hegazti migratzaileentzat bizitoki garrantzitsu dira. Altuera baxu eta ertaineko laku asko oso gutxi ikertu dira, euren hidrologia eta biodibertsitatearen aldetik[29].

Klima

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Tenperatura

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Himalaiako edozein tokitako klima zehazten duten faktore fisikoak latitudea, altitudea eta hego-mendebaldeko montzoiaren mugimendu erlatiboa dira. Iparretik hegoaldera, mendiek zortzi latitude gradutik gora hartzen dituzte, eremu epeletatik subtropikaletara. Himalaiaren konfigurazio fisikoak galarazi egiten du Erdialdeko Asiako airerik hotzenak Hegoaldeko Asiarantz jotzea. Hori dela eta, eremu tropikala iparralderago zabaltzen da Asiako hegoaldean munduko beste edozein lekutan baino. Proba zalantzarik gabea da Brahmaputra bailaran, non Bengalako Golkoko aire beroa bildu eta Namcha Barwatik, Himalaiako ekialdeko ainguratik, Tibeteko hego-ekialderaino erortzen baita. Himalaiako tenperaturak 2 ºC gradu hozten dira 300 metroko[30].

Mendien ezaugarri fisikoak irregularrak direnez, ertz hautsi eta horzdunak dituztenez, tenperatura-aldaketa handiak egon daitezke distantzia laburretan. Mendi bateko puntu bateko tenperatura urte-sasoiaren, eguzkiak puntua dagoen aldearekiko duen orientazioaren eta mendiaren masaren araberakoa da, hau da, daukan materia-kantitatearen araberakoa. Tenperatura eguzkitik jasotako erradiazioarekiko zuzenki proportzionala denez, zuzeneko eguzki-argi gehien jasotzen duten aurpegiek ere bero gehiago metatzen dute. Ibar estuetan —aurpegi malkartsuen artean zabaltzen dira—, denbora oso desberdina izan daiteke bi ertzetan. Iparraldean, mendi bat hegoaldera begira duela, hazkunde-estazioa baino hilabete bat gehiago izan dezake. Mendiko masak ere eragina du tenperaturan; izan ere, bero-uharte gisa jokatzen du, eta inguruan baino bero gehiago xurgatzen eta atxikitzen du, eta, beraz, balantze termikoan edo udako neguko minimoaren tenperatura igotzeko behar den bero-kantitatean eragiten du. Himalaiako eskala izugarriak esan nahi du gailur askok beren klima sor dezaketela, tenperatura gailur batetik bestera aldatzen dela, alde batetik bestera, eta dena izan daiteke inguruko lautada edo haranetako klimaren oso desberdina[30].

Euria

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Himalaiako kliman eragin erabakigarria du hego-mendebaldeko montzoiak. Ez hainbeste udako hilabeteetako euria, baizik eta euria daraman haizea bera. Erdialdeko Asiako kontinentearen eta Indiako Ozeanoaren arteko berotze- eta hozte-erritmoek diferentzia handiak sortzen dituzte bakoitzaren gaineko presio atmosferikoan. Neguan, presio handiko sistema bat sortzen da, Erdialdeko Asian esekita dagoena, eta airea Himalaiaren gaineko hegoalderantz joatera behartzen du. Baina Erdialdeko Asian, lurrun moduan zabaltzen den ur-iturri garrantzitsurik ez dagoenez, Asiako hegoaldetik jotzen dituen neguko haizeak lehorrak dira. Udako hilabeteetan, Erdialdeko Asiako goi-ordokiaren hegoaldean dauden ur ozeanikoak baino gehiago berotzen da. Ondorioz, estaltzen duen airea gero eta gehiago igotzen da, eta behe-presioko zona bat sortzen da. Indiako Ozeanoko kostaldeko goi-presioko sistemek udako aire hezea barrurantz bultzatzen dute, behe-presioko sistemarantz. Aire hezea mendiekin topo egiten duenean, igo egiten da eta, hoztean, hezetasuna kondentsatu eta euri moduan askatzen da, normalean intentsitate bizikoa. Udako montzoiko haize hezeek prezipitazioak eragiten dituzte Indian eta Himalaiako hegoaldeko isurialde osoan. Airea bortxaz jasotzeari efektu orografiko deritzo[30].

Klima aldaketa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Glaziarretako izotz-masaren galera.

2019ko Hindu Kush Himalaia Txostenak ondorioztatu zuen 1901 eta 2014 artean eskualde osoko tenperatura 0,1 ºC igo zela hamarkadako, eta azken 50 urteotan 0,2 ºC izan zela hamarkadako. Azken 50 urte horietan egun eta gau epelen kopurua 1,2 eta 1,7 artean handitu da hamarkadako, eta egun oso beroak 1,26 gehitu direla eta 2,54 gau oso bero hamarkadako. Era berean, egun hotzak murriztu ziren, 0,5 egun hamarkadako, gau hotz 1 hamarkadako eta 2,4 gau oso hotz. Nekazaritzarako aukera ematen duen urtaroaren luzera 4,25 egun luzatu da hamarkadako[31].

Parisko Hitzarmenak aurreikusten duen 1,5 ºCko berotzea ez balitz gaindituko, eskualdean ez litzateke hainbeste nabarituko, orokorrean 0,3 ºC altuago eta 0,7 ºC artean inguru beroago batzuetan. Helburua ez balitz beteko, orduan 1,7-2,4 ºC artean berotu daiteke ingurunea (2036–2065) eta 2,2-3,3 ºC artean beranduago (2066–2095). Aurreikuspenik okerrenean (RCP 8.5), non urteko gas isurpenak handitzen jarraitzen duten, berotzea 2.3–3.2 °C eta 4.2–6.5 °C artean izango litzateke. Edonola ere, neguak gehiago berotuko dira udak baino, eta Tibeteko goi-ordokian, Himalaian zein Karakorumean berotzeak eskualde osoari eragingo dio. Permafrostaren %81 inguru urtuko dela kalkulatzen da[32].

Ekologia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Hemitragus jemlahicus.
Panda gorria.

Himalaiako flora eta fauna aldatu egiten dira klimaren, prezipitazioen, altitudearen eta lurzoruen arabera. Klima tropikala dago mendien oinarrian, eta izotz eta elur iraunkorrak, kotarik altuenetan. Urteko prezipitazio-kopuruak gora egiten du mendebaldetik ekialdera, mendikatearen hegoaldeko frontean zehar. Lurzoruaren altitude, prezipitazio eta baldintza aniztasun horrek, elurraren lerroarekin batera, hainbat landare- eta animalia-komunitate ditu oinarri. Altitudearen muturrek (presio atmosferiko baxuak), muturreko hotzarekin batera, organismo extremofiloen alde egiten dute[33].

Altitude handian, lehen desagertzeko zorian zegoen Elur-lehoinabarra da harrapari nagusia. Bere harrapakinen artean, Alpeetako larreetan bazkatzen duten eta eremu harritsuetan bizi diren ahuntzen familiako kideak daude, batez ere bharal endemikoa. Moschus leucogaster oreina ere altueratan bizi da, baina desagertzeko zorian dago. Beste belarjale endemiko edo ia endemiko batzuk Himalaiako tahr, takin, Capricornis thar edo Naemorhedus goral dira. Himalaiako hartz arrearen azpiespeziea, arrisku kritikoan, noizbehinka egoten da eremu osoan, baita Asiako hartz beltza ere. Himalaiako ekialdeko baso menditsu hostogalkorretan eta koniferoetan, panda gorria banbuzko oihanpe itxietan elikatzen da. Beherago, baso-alboetan bizi diren primateak daude, besteak beste, Trachypithecus geei eta Semnopithecus ajax grisa, desagertzeko zorian daudenak.

Himalaiako flora eta fauna aldatzen ari da klima aldaketaren ondorioz. Hydrangea hirta landarea, adibidez, tenperatura igoerak altuera handiagoetara mugitzen ari da. Hariztietan pinudiak ari dira garatzen. Beste espezie batzuk ere loratzen eta fruitua ematen lehenago hazi dira, adibidez errododendroa, sagarra edo Myrica esculenta. Himalaian hazten da ezagutzen den altuera handieneko zuhaitza, Juniperus tibetica[34].

Erlijioak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Taktshang monasterioa, Bhutanen.

Himalaiak lotura handiak ditu mitologia, erlijio eta inguruko kulturarekin. Jainismoan Ashtapada Mendia sakratua da, bertan lehen Jain tirthankarak, Rishabhanathak, moksha eskuratu zuelako. Rishabhanathak nirvana eskuratu eta gero bere semeak, Bharatak, hiru estupa eta 24 tenplu eraiki zituen beste hainbeste tirthankara gurtzeko, eta harribitxiak jarri zituen, sinhishdha izena emanez[35]. Hinduismoarentzat, Himalaiako mendiak Himavat jainkoaren pertsonifikazioa dira, mendi guztien erregea eta Parvati jainkosaren aita[36]. Himalaia ere Ganga jainkosaren aita da, Ganges ibaiaren pertsonifikazioa[37]. Hinduentzako erromesaldien bi gune garrantzitsueneko hemen daude, Pashupatinath eta Muktinath. Bertan daude shaligrama izeneko arroka beltz sakratuak[38]. Budistentzat ere garrantzi handia du Himalaiak. Paro Taktsang Bhutanen budismoa hasi zen leku sakratua da[39]. Muktinath ere Tibeteko budistentzako erromesaldi lekua da.

Ekonomia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Baliabideak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Mendate gutxi dagoenez (Sikkimen eta Kaxmirren gehienak), komunikazioak zailak dira. Nekazaritza egonkorrik ere gutxi dago; haran hondoak eta mendi mazeletako terraza zabalak lantzen dituzte (Kaxmirren eta Nepalen bereziki). Arroza, garia, garagarra, artatxikia eta patata biltzen dira, eta baita zenbait fruitu ere: laranja eta banana (Katmandu), mahatsa eta arbeletxekoa (Kaxmir). 1.800 metro ingurutik gora, ahuntzak, jakak eta ardiak hazten dira.

Erreferentziak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
  1. ↑ Euskaltzaindia. (2012-06-29). 171. araua: Asiako toponimia. (kontsulta data: 2013-02-10).
  2. ↑ (Ingelesez) «Himalayas | Definition, Location, History, Countries, Mountains, Map, & Facts | Britannica» www.britannica.com 2023-11-27 (kontsulta data: 2023-11-28).
  3. ↑ Himalayan weather and climate and their impact on the environment. Springer 2020 ISBN 978-3-030-29684-1. (kontsulta data: 2023-11-28).
  4. ↑ (Ingelesez) Tullis, Edward L.. (1934-10). «The Syntaxis of the North-West Himalaya; Its Rocks, Tectonics, and Orogeny . D. N. Wadia» The Journal of Geology 42 (7): 781–781.  doi:10.1086/624252. ISSN 0022-1376. (kontsulta data: 2023-11-28).
  5. ↑ «MW Cologne Scan» www.sanskrit-lexicon.uni-koeln.de (kontsulta data: 2023-11-28).
  6. ↑ «MW Cologne Scan» www.sanskrit-lexicon.uni-koeln.de (kontsulta data: 2023-11-28).
  7. ↑ «WIL Cologne Scan» www.sanskrit-lexicon.uni-koeln.de (kontsulta data: 2023-11-28).
  8. ↑ (Ingelesez) Dalal, Roshen. (2014-04-18). Hinduism: An Alphabetical Guide. Penguin UK ISBN 978-81-8475-277-9. (kontsulta data: 2023-11-28).
  9. ↑ (Ingelesez) «Himalayas | Definition, Location, History, Countries, Mountains, Map, & Facts | Britannica» www.britannica.com 2023-11-28 (kontsulta data: 2023-11-28).
  10. ↑ (Ingelesez) «Kumaun Himalayas | Himalayan, Uttarakhand, Trekking | Britannica» www.britannica.com (kontsulta data: 2023-11-28).
  11. ↑ Garzanti, Eduardo; Limonta, Mara; Resentini, Alberto; Bandopadhyay, Pinaki C.; Najman, Yani; Andò, Sergio; Vezzoli, Giovanni. (2013-08-01). «Sediment recycling at convergent plate margins (Indo-Burman Ranges and Andaman–Nicobar Ridge)» Earth-Science Reviews 123: 113–132.  doi:10.1016/j.earscirev.2013.04.008. ISSN 0012-8252. (kontsulta data: 2023-11-29).
  12. ↑ «The Himalayas [This Dynamic Earth, USGS»] pubs.usgs.gov (kontsulta data: 2023-11-29).
  13. ↑ (Ingelesez) Sakai, Harutaka; Sawada, Minoru; Takigami, Yutaka; Orihashi, Yuji; Danhara, Tohru; Iwano, Hideki; Kuwahara, Yoshihiro; Dong, Qi et al.. (2005-12). «Geology of the summit limestone of Mount Qomolangma (Everest) and cooling history of the Yellow Band under the Qomolangma detachment» Island Arc 14 (4): 297–310.  doi:10.1111/j.1440-1738.2005.00499.x. ISSN 1038-4871. (kontsulta data: 2023-11-29).
  14. ↑ «The Geological Society» www.geolsoc.org.uk (kontsulta data: 2023-11-29).
  15. ↑ «Elsevier: Ehlers, Gibbard, Hughes: Quaternary Glaciations - Extent and Chronology Volume 15: A closer look Welcome» booksite.elsevier.com (kontsulta data: 2023-11-29).
  16. ↑ (Ingelesez) Matthias, Kuhle. (1987-06-01). «Subtropical mountain- and highland-glaciation as ice age triggers and the waning of the glacial periods in the pleistocene» GeoJournal 14 (4): 393–421.  doi:10.1007/BF02602717. ISSN 1572-9893. (kontsulta data: 2023-11-29).
  17. ↑ (Ingelesez) Kuhle, Matthias. (2005-05-01). «The Maximum Ice Age (Würmian, Last Ice Age, LGM) Glaciation of the Himalaya – A Glaciogeomorphological Investigation of Glacier Trim-lines, Ice Thicknesses and Lowest Former Ice Margin Positions in the Mt. Everest–Makalu–Cho Oyu Massifs (Khumbu and Khumbakarna Himal) Including Informations on Late-glacial, Neoglacial, and Historical Glacier Stages, their Snow-line Depressions and Ages» GeoJournal 62 (3): 193–650.  doi:10.1007/s10708-005-2338-6. ISSN 1572-9893. (kontsulta data: 2023-11-29).
  18. ↑ «Sunderbans the world’s largest delta» web.archive.org 2015-01-03 (kontsulta data: 2023-11-29).
  19. ↑ Gaillardet, J.; Métivier, F.; Lemarchand, D.; Dupré, B.; Allègre, C. J.; Li, W.; Zhao, J.. (2003-04-01). Geochemistry of the suspended sediments of circum-himalayan rivers and weathering budgets over the last 50 Myrs. , 13617 or. (kontsulta data: 2023-11-29).
  20. ↑ Kulkarni, Anil V.; Karyakarte, Yogesh. (2014). «Observed changes in Himalayan glaciers» Current Science 106 (2): 237–244. ISSN 0011-3891. (kontsulta data: 2023-11-29).
  21. ↑ Henderson-Sellers, A.; McGuffie, K.. (2012). The future of the world's climate. (2nd ed.. argitaraldia) Elsevier ISBN 978-0-12-386917-3. (kontsulta data: 2023-11-29).
  22. ↑ (Ingelesez) Lee, Ethan; Carrivick, Jonathan L.; Quincey, Duncan J.; Cook, Simon J.; James, William H. M.; Brown, Lee E.. (2021-12-20). «Accelerated mass loss of Himalayan glaciers since the Little Ice Age» Scientific Reports 11 (1): 24284.  doi:10.1038/s41598-021-03805-8. ISSN 2045-2322. PMID 34931039. PMC PMC8688493. (kontsulta data: 2023-11-29).
  23. ↑ (Ingelesez) «Educomp has enough funds for expansion till FY10» Reuters 2008-09-15 (kontsulta data: 2023-11-29).[Betiko hautsitako esteka]
  24. ↑ Kaushik, Saurabh; Rafiq, Mohammd; Joshi, P. K.; Singh, Tejpal. (2020-04-20). «Examining the glacial lake dynamics in a warming climate and GLOF modelling in parts of Chandra basin, Himachal Pradesh, India» Science of The Total Environment 714: 136455.  doi:10.1016/j.scitotenv.2019.136455. ISSN 0048-9697. (kontsulta data: 2023-11-29).
  25. ↑ (Ingelesez) Rafiq, Mohammd; Romshoo, Shakil Ahmad; Mishra, Anoop Kumar; Jalal, Faizan. (2019-01-01). «Modelling Chorabari Lake outburst flood, Kedarnath, India» Journal of Mountain Science 16 (1): 64–76.  doi:10.1007/s11629-018-4972-8. ISSN 1993-0321. (kontsulta data: 2023-11-29).
  26. ↑ «People's Daily Online - Glaciers melting at alarming speed» web.archive.org 2017-10-11 (kontsulta data: 2023-11-29).
  27. ↑ O'Neill, Alexander R.. (2019-10-01). «Evaluating high-altitude Ramsar wetlands in the Eastern Himalayas» Global Ecology and Conservation 20: e00715.  doi:10.1016/j.gecco.2019.e00715. ISSN 2351-9894. (kontsulta data: 2023-11-29).
  28. ↑ «The Highest Lake in the World» web.archive.org 2012-08-18 (kontsulta data: 2023-11-29).
  29. ↑ (Ingelesez) O’Neill, Alexander R.; Chhetri, Prem K.; Chhetri, Bijoy; Rana, Santosh K.. (2020-04-01). «Establishing ecological baselines around a temperate Himalayan peatland» Wetlands Ecology and Management 28 (2): 375–388.  doi:10.1007/s11273-020-09710-7. ISSN 1572-9834. (kontsulta data: 2023-11-29).
  30. ↑ a b c Zurick, David; Pacheco, Julsun; Shrestha, Basanta; Bajracharya, Birendra. (2006). Illustrated Atlas of the Himalaya. University Press of Kentucky ISBN 978-0-8131-2388-2. (kontsulta data: 2023-11-29).
  31. ↑ (Ingelesez) Wester, Philippus, ed. (2019). «The Hindu Kush Himalaya Assessment» SpringerLink  doi:10.1007/978-3-319-92288-1. (kontsulta data: 2023-11-29).
  32. ↑ (Ingelesez) Krishnan, Raghavan; Shrestha, Arun B.; Ren, Guoyu; Rajbhandari, Rupak; Saeed, Sajjad; Sanjay, Jayanarayanan; Syed, Md. Abu; Vellore, Ramesh et al.. (2019). Wester, Philippus ed. «Unravelling Climate Change in the Hindu Kush Himalaya: Rapid Warming in the Mountains and Increasing Extremes» The Hindu Kush Himalaya Assessment: Mountains, Climate Change, Sustainability and People (Springer International Publishing): 57–97.  doi:10.1007/978-3-319-92288-1_3. ISBN 978-3-319-92288-1. (kontsulta data: 2023-11-29).
  33. ↑ (Ingelesez) O’Neill, Alexander R.; Chhetri, Prem K.; Chhetri, Bijoy; Rana, Santosh K.. (2020-04-01). «Establishing ecological baselines around a temperate Himalayan peatland» Wetlands Ecology and Management 28 (2): 375–388.  doi:10.1007/s11273-020-09710-7. ISSN 1572-9834. (kontsulta data: 2023-11-29).
  34. ↑ Miehe, Georg; Miehe, Sabine; Vogel, Jonas; Co, Sonam; La, Duo. (2007-05). «Highest Treeline in the Northern Hemisphere Found in Southern Tibet» Mountain Research and Development 27 (2): 169–173.  doi:10.1659/mrd.0792. ISSN 0276-4741. (kontsulta data: 2023-11-29).
  35. ↑ (Ingelesez) Jain, Arun Kumar. (2009). Faith & Philosophy of Jainism. Gyan Publishing House ISBN 978-81-7835-723-2. (kontsulta data: 2023-11-29).
  36. ↑ Gupta, Pankaj; Sharma, Vijay Kumar; Sharma, Sushma. (2014). Healing traditions of the northwestern Himalayas. Springer ISBN 978-81-322-1925-5. (kontsulta data: 2023-11-29).
  37. ↑ Dallapiccola, Anna Libera; Dallapiccola, Anna L.. (2002). Dictionary of Hindu lore and legend. (1. publ. argitaraldia) Thames & Hudson ISBN 978-0-500-51088-9. (kontsulta data: 2023-11-29).
  38. ↑ Bhat, Jahangeer A.; Kumar, Munesh; Bussmann, Rainer W.. (2013-01-02). «Ecological status and traditional knowledge of medicinal plants in Kedarnath Wildlife Sanctuary of Garhwal Himalaya, India» Journal of Ethnobiology and Ethnomedicine 9 (1): 1.  doi:10.1186/1746-4269-9-1. ISSN 1746-4269. PMID 23281594. PMC PMC3560114. (kontsulta data: 2023-11-29).
  39. ↑ (Ingelesez) «Paro, Bhutan: The Tiger's Nest» HuffPost 2016-07-14 (kontsulta data: 2023-11-29).

Ikus, gainera

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Kanpo estekak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Himalaia&oldid=10248805"(e)tik eskuratuta