Francisco José de Caldas
| Francisco José de Caldas | |
|---|---|
 | |
| Bizitza | |
| Jaiotza | Popayán, 1768ko urriaren 4a |
| Herrialdea |  Kolonbia |
| Lehen hizkuntza | gaztelania |
| Heriotza | Bogota, 1816ko urriaren 30a (48 urte) |
| Hobiratze lekua | Popayán |
| Heriotza modua | heriotza zigorra: bala zauria |
| Hezkuntza | |
| Heziketa | Our Lady of the Rosary University (en)  Saint Thomas Aquinas University (en) |
| Hizkuntzak | gaztelania |
| Jarduerak | |
| Jarduerak | botanikaria, military engineer (en) , kazetaria, astronomoa, abokatua eta ingeniaria |
 | |
Francisco José de Caldas (1768ko urriaren 4a - 1816ko urriaren 29a) kolonbiar abokatua, ingeniari militarra, autodidakta naturalista, matematikaria, geografoa eta asmatzailea (lehenengo hiposometroa sortu zuen) izan zen, Pablo Morilloren aginduz exekutatu zutena Amerikako Errekonkista Espainiarraren bitartean, Granadako Erresuma Berriaren (gaur egungo Kolonbia) independentzia lortzeko borrokako aitzindaria izateagatik.
Biografia[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Caldasek bere ikasketak hasi zituen Popayán hirian, Popayángo seminarioan. Zuzenbidean lizentziatu zen Colegio del Rosario eskolan, baina matematikan, astronomian eta natura zientzietan ere sutsua izan zen.
Espedizionarioa[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Caldas espedizio zientifiko askoren partaide izan zen, besteak beste, José Celestino Mutisekin eta Alexander von Humboldtekin batera. Popayán-go urruntze erlatiboan zegoela kontuan hartuta, Humboldt bere lorpen zientifikoekin harritu zen. Caldasek altitudea neurtzeko metodoa garatu zuen uraren irakite-tenperatura idatziz. Caldasek Humboldti eman zizkion eskualdeko altitudeen datuak, Humboldt eta Aimé Bonpland botanikariak, bidaiari zientifiko bazkideak, Caldasi botaniako prestakuntza formala irakatsi zioten. Mutisek Caldas izendatu zuen Granada Berriko botanika-expediziorako.[1] Granadako Erresuma Berrian zehar bidaiatu zuen lurralde berria esploratzen, flora, fauna, geografia, meteorologia eta kartografia ikertzen. 1805. urtean Mutisek Caldas izendatu zuen Bogotako Astronomiaren Behatokia zuzentzeko.
Iraultzailea[aldatu | aldatu iturburu kodea]
1810eko uztailaren 20ko iraultza gertatu ondoren, Caldas laster bihurtu zen Diario Político egunkari ofizialeko argitaratzailea. Nariñok Cundinamarcan 1811ko irailean boterea hartu eta gero, Caldas ingeniari gisa erreklutatu zuten.
Militarra[aldatu | aldatu iturburu kodea]
1811. urtean, Caldas ingeniarien armada-gorputz berriaen kapitain izendatu zuten, eta, 1812. urtean, teniente koronel mailara igo zuten. 1813an Nariñoren aurka matxinatu zen. Matxibadan garaitua izan ondoren, Caldas, errepresalien beldurrez, Antiokiara joan zen, non koronel maila eman eta Arma fabrikako zuzendari eta ingeniari izendatu zuten. 1813 eta 1814 bitartean, Cauca ibaiaren gotorlekuak eta fusil eta bolbora fabrika instalatu zituen. 1815. urtean, Granada Berriko akademia militarra sortzeko eta bateriak, lubakiak eta zubiak hiriburutik hurbil eraikitzeko ardura hartu zuen. 1815. urtearen amaieran, José Fernández Madridek bidali zuen Iparraldeko Armadan errepideetan gotorlekuak sendotzeko.
Heriotza[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Caldas erregezale espainiarrek harrapatu zuten 1816an eta urriaren 29an exekutatu zuten, San Frantziskoko plazan, Pablo Morillo Cartagenako kondearen aginduz.[2] Caldas exekutatzeko prest zegoenean eta leku horretan zegoen jendea zientzialariaren bizitzaren alde eskatu zutenean, Morillok hauxe erantzun zien: "Espainiak ez du behar jankintsurik" (Gaztelaniaz: "España no necesita sabios").[3] Caldasek hil aurretik horman idatzi zuen θ greziar letra handi bat, hau da, "Oh, irteera luze eta iluna" esaten ari zela. (Gaztelaniaz: ¡Oh larga y negra partida![4]
Bere gorputza Veracruz elizan lurperatua izan zen, geroago Panteón Nacional bihurtu zena, baina gero Popayán jaioterriko Panteón de los Próceresera mugitu zuten.
Ondarea[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Caldasek Granadako Erresuma Berriko apaizgaitegia finantzatzen lagundu zuen, 1800eko lehenengo hamarkadan erakunde zientifikoa izateko asmoarekin. 1810. urtean, Diario Político de Santa (Fe Santa Feko Egunkari Politikoa) sortu zuen, azkenik, mugimendu independentista defendatu zuena. Garai hartan, Caldas ingeniarien koronel bihurtu zen artilleria aparatu bat diseinatuz iraultzaileentzat.
Kolonbiako Caldaseko departamendua Francisco José de Caldasengatik izendatu zuten.
Kolonbiako Zientzien, Teknologiaren eta Berrikuntzaren Administrazio Departamentuak (Colcienciasis) "Francisco José de Caldas" doktore-programarako beka ematen du doktoretza izateko.
Liburuak[aldatu | aldatu iturburu kodea]
- "El estado de la geografía del virreinato con relación a la economía y al comercio" (1807)
- "El influjo del clima sobre los seres organizados" (1808)
- "La Memoria sobre la Nivelación de las Plantas del Ecuador, Historia de Nuestra Revolución, Educación de Menores, Importancia del Cultivo de la Cochinilla y Chinchografía y Geografía de los arboles batera de Quina
Erreferentziak[aldatu | aldatu iturburu kodea]
- ↑ Stephen T. Jackson, "Biographical Sketches" in Essay on the Geography of Plants by Alexander von Humboldt. Chicago: University of Chicago Press 2009, pp. 230-31.
- ↑ .
- ↑ Universidad Distrital Francisco Jose de Caldas, Francisco José de Caldas (1771 - 1816) Artxibatua 2007-06-11 hemen: Wayback Machine, retrieved on May 1, 2007
- ↑ .
Gehiago irakurri[aldatu | aldatu iturburu kodea]
- Appel, John Wilton. Francisco José de Caldas: zientzialari lanean Nueva Granada. Philadelphia: Psychological Society, 1994.
- Glick, Thomas F. "Zientzia eta Independentzia latinoamerikan (Erreferentzia Berezia, Granada Berria". The Usa American Historiko Iritzia, Duke SORTU, Vol. 71 #2, 5/1991, 307-334.
Kanpoko loturak[aldatu | aldatu iturburu kodea]
| Autoritate kontrola |
|
|---|
Datuak: Q1442069
Multimedia: Francisco José de Caldas / Q1442069
Espezieak: Francisco José de Caldas