Edukira joan

Maria Angela Ardinghelli

Wikipedia, Entziklopedia askea
Maria Angela Ardinghelli

Bizitza
JaiotzaNapoli, 1728ko maiatzaren 28a
Herrialdea Napoliko Erresuma
HeriotzaNapoli, 1825eko otsailaren 17a (96 urte)
Hezkuntza
Hizkuntzaklatina
Jarduerak
Jarduerakfisikaria, saiakeragilea, itzultzailea, matematikaria eta idazlea

Maria Angela Ardinghelli (Napoli, Napoliko Erresuma, 1728ko maiatzaren 28a – Napoli, 1825eko otsailaren 17a) italiar itzultzailea, matematikaria, fisikaria eta noblea izan zen, gehienbat Stephen Hales fisiologo newtondarraren lanen italierazko itzulpenagatik ezaguna. Bere bi lan itzuli zituen: Haemastaticks eta Vegetable Staticks.[1] Ardinghelliren ikusezintasun historikoa gorabehera, garrantzitsua izaten jarraitzea lortu zuen, baztertu gabe, bere lanak publiko zehatz batekin partekatuz.[2][3]

Biografia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Maria Angela Ardinghelli Napolin (Napoliko erresuma) jaio zen, florentziar jatorriko familia noble batean. Haurtzaroan neba galdu zuen, eta Maria Angela alaba bakar geratu zen. Aita arduratu zen bere heziketaz, eta hamalau urterekin latinez hitz egiten zuen. Filosofia, zientzia fisikoak eta matematikak ikasi zituen Pietro Della Torre eta Vito Caravelli fisikari eta matematikariekin. Ingelesa eta frantsesa ere ikasi zituen.[1][4]

Ardinghelli ez zen aristokrata bat edo goi-mailako klasearen parte. Bere familia Florentziakoa zen, XVI. mendean “Italiako familia goraipatuenetako eta zaharrenetako bat” gisa deskribatua. Medici familia Toscanan boterera igo zenean, Ardinghelli familia Toskanatik Napolira joan zen bizitzera.

Garai hartako emakume aristokratikoentzat derrigorrezkoa zen bezala, Maria Angela poeta kultua izan zen, latina ezagutzen zuena eta fisika matematikoan aditua. Tarsiako printzearen zirkulukoa izan zen, 1747an sortua, eta, Napoliko zirkulu intelektualetan, Newtonekin, elektrizitatearekin eta fisika esperimentalarekin erlazionatu zen. Tarsiako liburutegia eta laborategia oso erabilgarriak izan ziren berarentzat.[5]

Palazzo Spinelli di Tarsia, Tarsia Liburutegiaren eta Ardinghelli parte zen zirkuluaren egoitza

Ardinghellik ez zuen inoiz Napolitik alde egin nahi izan. Argi utzi zuen ez zuela inoiz bere familia utziko, Julien Leroy arkitekto frantsesarekin ezkontzeari eta Versaillesko errege-printzesen tutoretza zientifikoaz arduratzeko aukerari uko eginez. Napolin egon zen eta bertan elkarrizketa (conversazioni) asko antolatu zituen naturalista bidaiarien topagune gisa eta Parisko Zientzia Akademiarekin harremanak izateko.[5]

Maria Angela Ardinghelli berriemaile informal gisa aritu zen Frantziako Zientzien Akademiarako.[1] Napoliko eta Frantziako komunitate zientifikoak lotu zituen. Maria Angelak bere ospearen gailurra lortu zuenean, anonimotasuna mantentzeko estrategiak asmatu zituen, eta lortu zuen. Historikoki ikusezina izan arren, Ardinghellik aukeratu zituen ikusle espezifikoei ikusarazi nahi izan zizkien lanak, gizarte-isolamendutik babesteko.

Ardinghelli elektrizitateari buruzko esperimentu batean Tarsiako Palazzo Spinelli-n

Ardinghelli eta Nollet[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Berriemaile eta Frantziako Zientzien Akademiako kide gisa, Jean Antoine Nolletek (Abbé Nollet izenez ezaguna) ospea eman zion Maria Angelari. Nolletek 1749an ezagutu zuen Ardinghelli, berak Napolin Italian zehar egindako bidaian ostatu hartutako elkarrizketetan. Nolletek, ospe handikoak, elektrizitateari buruzko liburuki bat argitaratu zuen, non bere teoriak defendatzen zituen Benjamin Franklinen teorien aurka. Nolletek bederatzi gutun idatzi zizkien fisikaren arloko bederatzi jakintsu ospetsuei. Lehenengo gutuna Ardinghelliri bidali zion. Gutunean, Halesen Haemastaticks-en itzulpenaz idatzi eta hau idatzi zuen: "Andre gazte bertutetsu bat, denbora gutxian fisikaren arloan aurrerapen handia egin duena". Bere estimuaren adierazpen publiko horrek Ardinghelli ezagutzera eman zuen.[6]

Stephen Halesen orrialdea, Emastatica, o sia, Statica degli animali [itzul. Ardinghelli] (Napoli, 1750)

Lorpenak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Fisika matematikoan aditua, Ardinghelliren ospea Stephen Hales fisikari ingelesaren Haemastaticks eta Vegetable Staticks funtsezko lanen itzulpenari zor zaio batez ere. Halesen lanetan inspiratutako esperimentu zientifikoak ere egin zituen. Italiara bidaiatzen zuten atzerriko zientzialari eta naturalistaren berriemaile informal eta kultura bitartekari gisa identifikatu zuten. Bitartekari izateak ate bat ireki eta Jean-Antoine Nollet ezagutzeko moduan jarri zuen, eta hark Parisko Zientzia Akademiako berriemaile informal izendatu zuen. Parisko Zientzia Akademian lan egiteak Frantziako eta Napoliko komunitate zientifikoekin lotu zuen.[2]

Maria Angelaren itzulpenetan, ohiko itzultzaileek egiten zituzten oin-oharrak baino areago zabaldu zen. Garai hartako zientzialari nagusiekin harremanak izan zituen, besteak beste, batzuk aipatzearren, Jean-Antoine Nollet eta Alexis Claude Clairaut, matematikari, astronomo eta fisikariarekin.[2]

Erreferentziak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

  1. ↑ a b c (Gaztelaniaz) Stadler, Marta Macho. (2017-05-28). «Maria Angela Ardinghelli, traductora científica» Mujeres con ciencia (Noiz kontsultatua: 2024-06-04).
  2. ↑ a b c «Ardinghelli Maria Angela — Scienza a due voci» scienzaa2voci.unibo.it (Noiz kontsultatua: 2024-06-04).
  3. ↑ Ogilvie, Marilyn Bailey. (1986). Women in science : antiquity through the nineteenth century : a biographical dictionary with annotated bibliography. Cambridge, Mass. : MIT Press ISBN 978-0-262-15031-6. (Noiz kontsultatua: 2024-06-04).
  4. ↑ Mariangela Ardinghelli and the Circulation of Knowledge between Paris and Naples in the Eighteenth Century. The University of Chicago Press..
  5. ↑ a b Voces femeninas de la ciencia en la Ilustración (II). Museo Nacional de Ciencias Naturales.
  6. ↑ (Frantsesez) Nollet, Jean Antoine. (1753). Lettres sur l'Électricité. (Noiz kontsultatua: 2024-06-04).

Kanpo estekak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Maria_Angela_Ardinghelli&oldid=9813037"(e)tik eskuratuta