Pomerium

Wikipedia, Entziklopedia askea
XIX. mendeko litografia, Romulo Erroma sortu zenean pomeriumaren ildoa marrazten brontzezko goldearekin.

Pomerium (edo pomœrium) antzinako Erroman, hiria (urbs) eta bere inguruko lurraldea (ager) banatzen dituen muga sakratua da. Pomerium kontzeptua Erroman, Latiumeko antzinako hirietan eta erritualki sortutako erromatar kolonietan bakarrik aplikatzen da.

Muga legal eta erlijiosoa eratzen du: plebearen tribunoen autoritatearen (potestas tribunicia) eta botere militarraren agintearen (imperium militiae) muga; armadarentzat hura zeharkatzeko debekua; zenturiakako batzarrak (comitia centuriata) pomeriumetik kanpo dira; hilobiak eta hainbat gurtza- leku pomeriumetik ateratzen dira.

Monarkia garaian sortua, pomerioa hainbat aldiz handitu da Errepublikaren eta Inperioaren garaian. Hedapen horien kopurua eta garrantzia, hala ere, ez dira batere ezagunak eta eztabaidagai dira.

Etimologia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Pomerioaren definizioak antzinakoei modernoei bezainbeste zailtasun eman zien[1]. Erromatarrak beraiek ere zail izan zuten hitzaren definizioa eta etimologia adosten: Varronek[2] eta Plutarkok[3] azaltzen zuten pomerium post murumetik zetorrela, hau harresiaren kanpoaldean jarriz; Sesto Ponpeio Festo gramatikariak[4] eta Lukanok[5] pomerium *promoeriumetik eratortzen dute dute eta hormaren barruan jartzen dute; Tito Liviok[6], aldiz, circamoeriumen sinonimotzat proposatzen du, pomeriuma harresiaren alde banatan jarriz.

Lehen etimologia (postmoerium) da onartuena[7] Aloïs Walde jarraituz[8], zeinak *post+moirionetik eratortzen duen. Bigarrenari dagokionez (*promoerium), Roland Kententzat[9] pomeriuma harresetik kanpo dagoen eremu hutsa da. Hitz honen aurrizkia, beraz, anbiguoa da: izan daiteke post- zein pro-, eta atzean edo aurrean esanahia izan. Bestalde, zaila da jakitea pomoeriumak nola eboluzionatu zezakeen pomeriumera -e- luze batekin[10].

Beste etimologia bat (* po +* smer) Roger Antayak[7] proposatutakoa da, aurrizki aitzinindoeuroparra * po-, positus, ponoren ("jarri, ezarri") erro beretik letorkeena, eta * smer- erro indoeuroparra μέρος, μοίρα («zati») hitz grekoen hurbila. Etimologia horren arabera, pomerioa muga bat izango litzateke, eta ez iturri zaharretako batzuek deskribatzen duten lur-zerrenda. Etimologia horri esker, pomerioa jatorri etruskotik (bere etimologia indoeuroparragatik) bereizi ahal izango litzateke, eta pomerium kontzeptua eta horma (murus) kontzeptua etimologikoki ez lirateke lotuko[7].

Definizioa[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Antzinakoek eta modernoek argi baldin badute pomeriuma dela Erromaren antzinako lurraldea (ager romanus antiquus) eta hiria (urbs) banatzen duen muga, muga horren izaera zehatza eztabaidatua da oraindik, eta ezein autore zaharrek ez du haren definizio zehatzik ematen.

Cippus, pomerium markatzailea

Erroman, beste hiri italiar batzuetan bezala, harresiak bi lur-zerrenda ditu inguruan, bata kanpokoa eta bestea barrukoa, bakoitza cippi batzuk mugatua[2][6] [11]. Modernoek galdetu dute ea pomerium den barneko zerrenda, kanpoko zerrenda, bi bandak, edo, besterik gabe, bi zerrenden arteko lerroa.

Varronek lerro bat bezala definitzen du pomerioa[2], eta definizio hori bakarrik hartzen da zehaztzat[1][12]. Hiriak eta koloniak fundatzean erabilitako goldearen etruriar erritu deritzona gogoratu ondoren, zehazten du pomerioa bera dela barrurantz isuritako lur-zokorrekin zuzen ukitzen duen lerroa. Varronen testigantza Plutarkok[3] eta Tazitok[11] berresten dute, baita Capuako kolonia triunbiraleko zipoek ere. Pomerium kontzeptua Erroman, Lazioko antzinako hirietan eta erritualki sortutako erromatar kolonietan bakarrik aplikatzen da[13].

Pierre Grimalen arabera[12], gainjartzen diren hiru kontzeptu ezberdin sortzen dira, praktikan oso nahasiak: alde batetik, oppidum kontzeptua, funtsean militarra, gero urbs kontzeptua, erlijiosoa dena, eta azkenik hiri-aglomerazioa, egitatezko egoera hutsa dena. Serviar Harresiak, zeinetatik inork ezin baitu ukatu defentsa-esparrua direnik, ez dute zerikusirik pomeriumarekin; izan ere, Klaudio enperadorearen garaira arte, Aventinoa, barruti militarraren barruan egonik, extra pomerium dago[14][4]. Geroago, erromatar kolonoak lautadan kokatzen direnean, Ostian bezala, esparru militarra eta pomeriumaren muga erraz nahas daitezke. Beraz, badirudi, hasieratik, pomeriumaren muga kontzeptua independentea dela esparru harresitutik, ez eta hiri-aglomeraziotik ere. Hiztegiak ideia horren aztarnak gordetzen ditu: oppidum hitzari defendatutako hiriaren kontzeptuak erantzuten dio, eta urbs terminoari, berriz, hiria "jainkoen begiradapean"[12] . Varronen testuak[2] ere ez ditu lotzen harresi erreala eta iragarpenena; aitzitik, zuzenbidean bereizten ditu eta egitatean banatzen. Pomerium kontzeptua, beraz, ez dator bat, ez zuzenki ez egitez, harresiz inguratutako esparru batekin. Pomerium kontzeptua, beraz, ez dator bat, ez zuzenbidez ez egitatez, harresiarekin[12].

Varronen testu honek berak, ordea, hiriaren (urbs) eta pomeriumaren nozioa era bereiztezinean lotzen ditu: urbs titulua izateko, pomerium [12]bat eratu behar izan da, horrek, funtsean, erlijio-aginduari erantzuten dio, hau da, hiri-auspizioekin muga eratzen da eta hiriko lurzorua, auspizioekin pribilegiatua, jakinarazi eta zaintzen da[13].

Fundazioa[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Ez dakigu ziur nork sortu zuen pomeriuma eta antzinako testuak ez dira zehatzak: nahiz eta uste den Romulok inauguratu zuela pomerioa, Erromaren etorkizuneko esparrua definitu zuenean[11], Tito Liviok pomerioa aipatzen du soilik Servio Tuliok handitu zuela adierazteko[6][10].

Elezaharraren arabera, Romulok Erroma harresiaren ildoa marrazten duenean, 753an, sortu zuenean, fundazio-eragiketa hau rex (errege) gisa egiten du, etimologikoki "marra egiten duena"[15] (etimologia hau garrantzitsua da, pomerium kontzeptua lerro bezala indartzen baitu, ez espazio bezala). Pomeriumaren izaera sakratua oso indartsua da. Remok, isekaz, muga hori hausten duenean, Romulok hil egiten du, egintza sakrilegiotzat hartzen baita. Tazitoren arabera[11], Romuloren pomerioa Palatinoari egokituko litzaioke, eta iradoki da[16] Luperkalia jaietan (Romulok sortuak) muino inguruko lasterketan egindako ibilbidearekin bat etor litekeela.

Varronen testu batek[2] fundazioa deskribatzen du:

"Lazioan, hiribilduetako fundatzaile askok etruriar erritua jarraitzen zuten: uztarrian zezena eta behia lotuta, hau barreneko lerroan, harresiarentzat ildo bat marrazten zuten goldearekin, [...] lubaki eta harresiz gotortzeko. Lurra kentzen zuten zuloari lubakia (fossa) eta barrualdera baztertutako lurrari harresia (murus) deitzen zioten. Elementu horien atzean, marraztuta zegoen zirkuluak (orbis) hiriaren hasiera osatzen zuen (urbis, urbsen genitiboa, hitz jokoa), eta zirkulu hori "harresiaren atzean" (post murum) zegoenez, postmoerium deitu zioten. Hiriko auspizioak hartzeko muga ezartzen du. Mugarriak (cippi), pomerioaren mugak, Ariziaren inguruan eta Erromaren inguruan altxatzen dira". Varron

Varronek fundazio erritua etrusko gisa aurkezten badu ere, ez da ikusten zehazki zer lukeen etruskotik[10] [17]. Goldearen errituagatik ez balitz, pomerioak bere balio sakrala galduko luke eta lerro administratibo bat besterik ez litzateke izango. Zirkulu magiko honek hiria kanpoko eragin kaltegarrietatik babesten du, ateetan izan ezik, goldea altxatu zen leku hartan[18], non babesa Janok, igarobideen jainkoak, bermatzen zuen[19] [1].

Pomeriumaren sorrera Romulori lotu nahi diotenak indartuta daude Andrea Carandinierren indusketen emaitzarekin[20]. Arkeologo honek Palatinoaren oinean aurkitu ditu gotorleku batzuen zimenduak, aurrekoaren lubeten gainean eraikiak. Antzinakoena, zoru biluzira iritsi zena, K.a. 730-720 urteetakoa izan zen; ia garaikidea, beraz, Romuloren fundazioa kokatzen den data tradizionalekoa[10]. Beraz, Erroma errege etruriarrak baino askoz lehenago eratu bazen hiri gisa, K.a. VIII. mendearen amaiera aldera harresi-horma bat zuenez, ez da arrazoizkoa, baldintza horietan, Erromaren fundazioa Tarkinoen Erroma baino lehenagokoa dela pentsatzea eta Romulori fundazio-erritua eta pomerioa egoztea[21][10].

Muga erlijiosoa eta juridikoa[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Urbs eta ager pomeriumaren bidez banatzeak dualtasun topografikoa adierazten du, erlijioari eta zuzenbideari sakonki eragiten diena [22]; giza iharduera motak eta jainkoekiko harreman mota ezberdinak bereizten ditu[23] , urbearen barruan egin behar direnen eta pomeriumaz haraindi bakarrik balio dutenen arteko bereizketa, eta ez dago inolako arrazoirik dudatan jartzeko bereizketa hori hiriaren jatorrietatik datorrela[16] . Pomeriumaren barruan gertatzen dira gizalegezko jarduerak: kultu erlijioso nagusiak, jarduera politikoak eta justizia zibila. Osagarritzat hartuz gero, ez da menpekotasunik ezartzen urbsaren eta agerraren bereizketaren bi alderdi erlijioso eta konstituzionalen artean[22]. Pomeriumak babes magikoa eskaintzen du, "gutxienez harresiaren babes materiala bezain garrantzitsua dena, eta bi trazadurak ez datoz bat, gainera, derrigorrez"[24].

Erreferentziak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

  1. ↑ a b c (Frantsesez) Magdelain, André. (1990). «Le pomerium archaïque et le mundus» Publications de l'École Française de Rome 133 (1): 155–191. (Noiz kontsultatua: 2023-06-11).
  2. ↑ a b c d e «Varro: Lingua Latina V» www.thelatinlibrary.com (Noiz kontsultatua: 2023-06-11).
  3. ↑ a b «Plutarch, Romulus, chapter 11, section 3» www.perseus.tufts.edu (Noiz kontsultatua: 2023-06-11).
  4. ↑ a b (Latinez) Festus, Sextus Pompeius; Flaccus, Marcus Verrius; Deacon), Paul (the; Lindsay, Wallace Martin. (1913). Sexti Pompei Festi De verborum significatu quae supersunt cum Pauli epitome. in aedibus B.G. Teubneri (Noiz kontsultatua: 2023-06-11).
  5. ↑ «Lucan Liber I, 594» www.thelatinlibrary.com (Noiz kontsultatua: 2023-06-11).
  6. ↑ a b c «Livy I, 44» www.thelatinlibrary.com (Noiz kontsultatua: 2023-06-11).
  7. ↑ a b c (en) Roger Antaya, «  », The American Journal of Philology, vol. 101, no 2,‎ 1980, p. 184-189
  8. ↑ (de) Alois Walde,  [« Lateinisches etymologisches Wörterbuch »], Heidelberg, 1939
  9. ↑ (en) Roland G. Kent, The Etymological Meaning of Pomerium, Transactions of the American Philological Association 44, 1913, 20
  10. ↑ a b c d e Bernadette Liou-Gille, , Klincksieck, coll. « Études et commentaires », 2000, 453 p. (ISBN 978-2-252-03172-8)
  11. ↑ a b c d «Tacitus: Annales XII, 24» www.thelatinlibrary.com (Noiz kontsultatua: 2023-06-12).
  12. ↑ a b c d e Grimal, Pierre. (1959). «L'enceinte servienne dans l'histoire urbaine de Rome» Mélanges de l'école française de Rome 71 (1): 43–64.  doi:10.3406/mefr.1959.7442. (Noiz kontsultatua: 2023-06-12).
  13. ↑ a b John Scheid, , Paris, Armand Colin, coll. « Cursus », 2010, 55-57 orr. (ISBN 978-2-200-25466-7)
  14. ↑ «Auli Gellii Noctes Atticae: Liber XIII, 14» www.thelatinlibrary.com (Noiz kontsultatua: 2023-06-12).
  15. ↑ Emile Benveniste, Le vocabulaire des institutions indo-européennes, T2 pouvoir, droit, religion, Les Éditions de Minuit, 1969, (ISBN 978-2-7073-0066-9), 9-15 orr.
  16. ↑ a b (en) Momigliano, Cambridge Ancient History 7.2. The Rise of Rome to 220 BC, Cambridge University Press, 1989, (ISBN 978-0-521-23446-7), 83 or.
  17. ↑ J. Le Gall, Rite de fondation, in La città etrusca e italica preromana, Bologne, 1970, 64 or.
  18. ↑ «Plutarch, Quaestiones Romanae, section 27» www.perseus.tufts.edu (Noiz kontsultatua: 2023-06-13).
  19. ↑ Schilling, Robert. (1960). «Janus. Le dieu introducteur. Le dieu des passages» Mélanges de l'école française de Rome 72 (1): 89–131.  doi:10.3406/mefr.1960.7461. (Noiz kontsultatua: 2023-06-13).
  20. ↑ (it) Andrea Carandini, Palatino. Campagne di scavo délie pendici settentrionali, in Bollettino di archeologia, 1-2, 1990,159-165 or.
  21. ↑ Alexandre Grandazzi, , Paris, Les Belles Lettres, coll. « Histoire », 1991, 338 or. (ISBN 978-2-251-38010-0)
  22. ↑ a b Magdelain, André. (1977). «L'inauguration de l'urbs et l'imperium» Mélanges de l'école française de Rome 89 (1): 11–29.  doi:10.3406/mefr.1977.1095. (Noiz kontsultatua: 2023-06-13).
  23. ↑ Beard, Mary; North, John; Price, Simon. (1998). Religions of Rome. Cambridge university press ISBN 978-0-521-30401-6. (Noiz kontsultatua: 2023-06-13).
  24. ↑ André Pelletier,L'urbanisme romain sous l'Empire, Picard, 1982, 10 or.

Kanpo estekak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Pomerium&oldid=9322874"(e)tik eskuratuta