Edukira joan

Tulipa

Wikipedia, Entziklopedia askea
Tulipa
Sailkapen zientifikoa
ErreinuaPlantae
OrdenaLiliales
FamiliaLiliaceae
SubfamiliaLilioideae
Generoa Tulipa
Datu orokorrak
Gizakiak ateratzen dizkion produktuaktulipa
Habitatdry soil (en) Itzuli

Tulipa Liliaceae familiako landare iraunkor eta erraboildunez osatutako generoa da. Tulipa ezagunak barne hartzen ditu, eta izen hori da genero horretako espezie guztiak, hibridoak eta laboreak, izendatzeko erabili ohi dena. 150 tulipa espezie inguru daude, eta beste hainbat hibrido zein labore. Lorezainek XVI. mendetik aurrera egindako hobekuntza genetikoaren ondorio gisa agertu ziren tulipa horiek.[1]

Etimologia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

«Tulipa» hitzaren jatorrian turkierazko otomandar tülbend hitza eta persierazko dulband terminoa daude. Bi hitzek turbante esan nahi dute, eta lorea itxita dagoenean hartzen duen itxurari egiten diote erreferentzia.

Euskaraz, hizkera herrikoian, idi-begia ere esaten zaio. Izena nondik datorren ez jakin arren, izen ofizial bezala onartua dago.[2]

Jatorria eta banaketa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Genero dibertsitate handieneko gunea Kakhstango Pamir eta Hindu Kush mendietan dago. Ekialde Ertainean, Iranen eta Afganistanen da ugarien eta Anatoliako penintsulara, Europako Hegoaldera, Afrika Iparraldera eta Txinako ipar-ekialdean ere agertzen da.[3]

Map
Genero dibertsitatearen erdigunea

Tulipak landare apaingarri gisa landatu ziren Anatolian XI. mendean hasita. Eskualde horretatik eta Irandik etorriko ziren Ibn Massal toledoarrak hartutako erraboilak al-Andalusen landatzeko, Esteban Hernandez Bermejo eta Expiración Garcia[4] ikertzaileek aztertutako Abu-I-Jayr botanikoaren Umda lanak XI eta XII mendeetan dokumentatzen duenez. Aro Moderno garaian, Europako iparraldeko herrialdeetara hedatu zen, eta Herbehereetan tulipa ezaugarritzat jo eta paisaiaren parte bihurtu zen. Iranen eta Turkian ere badu erabilera ikur nazional gisa.

Morfologia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Kazakhstango Tulipa alberti lorearen atalak. [A,B] itxura orokorra [C] lorea [D] petaloa [E] ginezeoa [F] estaminea [G] erraboila.

Landare belarkara eta erraboilduna da. Erraboila basalki etena eta puntatik muturrera luzanga da, eta barrualdetik iletsua den geruzaz estalita egon ohi da. Zurtoina sinplea da eta normalean adarkatua egoten da, eta alde basala lurpetik joan ohi da. Hostoak basalak eta kaulinarrak dira, tartekatuak edo gutxi gorabehera arrosetatuak, linealak, akobolatuak edo lantzeolatuak izan daitezke. Gainordeneko obulategia du, hiru lobulukoa eta obulu ugariduna da. Estiloa kolomaduna edo oso motza da, estigma trilobatua da. Fruitua kapsula lokulizida da, pluriseminatua. Haziak lauak izaten dira, azpideltoideoak.[5]

Genetika

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Orokorrean, Tulipa espezie eta hazkuntza guztiak diploideak dira, 2n=2x=24 kromosomadunak. Salbuespen nabarmenena Darwin motako labore hibridoak dira, 2n=3x=36 kromosomako triploideak, bi espezieren arteko gurutzaketaren emaitza direlako: tulipa fosterianoa eta t. gesnerianarenak, hain zuzen.[6][7][8]

Taxonomia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Tulipa generoa bi azpigenerotan banatuta dago, ezaugarri morfologikoetan eta espeziearteko gurutzaketa bateragarritasun-patroietan oinarritzen dena: Eriostemones eta Tulipa (=Leiostemones). Eriostemones azpigeneroa, era berean, hirutan banatzen da, eta Tulipa, berriz, bostetan, jarraian zehazten den bezala:[9]

Eriostemones azpigeneroa:

  • Australes: T. australis, T. biebersteiniana, T. hageri, T. orphanidea, T. primulina, T. sylvestris eta T. whittallii.
    Tulipa agenensis
  • Biflores: T. biflora, T. dasystemon, T. neustruevae, T. polychroma, T. sogdiana, T. tarda eta T. turkestanica.
  • Saxatilak: T. aucheriana, T. bakeri, T. humilis, T. pulchella eta T. saxatilis

Tulipa azpigeneroa:

  • Clusianae: T. clusiana, T. linifolia eta T. montana.
  • Eichleres: T. albertii, T. dubia, T. eichleri, T. fosteriana, T. greigii, T. ingens, T. kaufmanniana, T. lanata, T. praestans, T. sosnovskyi, T. subpraestans, T. tschimganica eta T. tubergeniana.
  • Kolpakowskianae: T. altaica, T. lehmanniana eta T. tetraphylla.
  • Tulipa: T. armena, T. didieri, T. gesneriana, T. hungarica eta T. suaveolens.
  • Tulipanum: T. agenensis, T. aleppensis, T. julia, T. kuschkensis, T. praecox eta T. systola.

Lorategiko tulipa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Lorategiko tulipa edo tulipa arrunta (Tulipa gesneriana) eta beste hainbat espezie, hala nola Tulipa bakeri, Tulipa clusiana, Tulipa fosteriana, Tulipa kaufmanniana eta Tulipa tarda, baita aipatutako espezieen arteko hibrido konplexu ugari ere, mundu osoan zehar landatzen dira beren lore ikusgarriengatik. Espeziearteko deshidratazioaren, birkonbinazioaren eta hautaketaren ondorioz, landatutako tuliparen nomenklatura botanikoa bereziki konplexua da, gaur egungo laboreak, loreen tamaina, kolore eta forma anitzak dauzkatenak, ezin direlako izendatu generoko taxon basatien gainerako izenekin.[8]

Tulipen 5000 labore baino gehiago daude erregistratuta. Horien sailkapena egin da, loreen egitura, loraldia eta jatorria bezalako ezaugarriak oinarri gisa hartuta. Ondorengoak dira bereizi ohi diren 15 taldeetako batzuk:[1][3][10]

  • Lirio-loredun tulipak: tepalo bereizgarriak dituzte, puntan amaitzen direnak eta kanporantz begira daudenak.
  • Darwin tulipa hibridoak: lore handi eta ikusgarriak dauzkaten tulipak.
  • Lore bikoitzeko tulipa goiztiarrak: 25-40 cm-ko altuerako tulipak dira, 6-10 cm bitarteko zabalera izan ohi duten lore bikoitzak dauzkatenak, eta udaberri hasieran edo erdialdean loratzen direnak.
  • Lore bakuneko tulipa goiztiarrak: 25-60 cm-ko altuerako tulipak dira, noizbehinka eguzkitan zimel daitezkeen kaliza-itxurako lore bakunak dauzkatenak, eta udaberriaren hasiera eta erdialde bitartean loratzen direnak.
  • Papagai tulipak: 45-60 cm-ko altuera daukate eta lore bakuneko tulipen antzekoak dira, tepaloak bihurrituta dauden arren. Udaberri erdialdetik aurrera loratzen dira.
  • Rembrandt tulipak: lore bakuneko tulipen antzekoak dira, baina tepaloek kolore basikoa «hausten» dute, kolore desberdineko ildoak edo «sugarrak» eratuz. Kolorazio hori landare-zorrien bidez transmititu daitekeen birus batek eragiten du. Hori dela eta, mota horretako barietateak gainerakoengandik bereizita landatzen eta ugaltzen dira.
  • Triumph tulipak: 25-40 cm bitarteko altuerako tulipak, zurtoin sendoak eta lore konikoak dauzkatenak eta eguraldi aldaketekiko oso erresistenteak direnak.

Lorearen kolorea pigmentu desberdinen konposizioak eta proportzioak zehazten du. Hortaz, lore horiek karotenoideak eta zianidina besterik ez daukate; gorriek, zianidina eta pelargonidina, eta purpurek, zianidina eta delfinidina. Lore arrosak dira pigmentu aniztasun handiena daukatenak, baina horien maila edo edukia gainerako koloreetan ager daitekeena baino txikiagoa izan ohi da. Lore zuriek, ordea, ez daukate ia pigmenturik.

Jarraian, aipatutako zenbait labore mota irudikatzeko argazkiak daude:

  • «Blackhorse», Darwin tulipa hibridoa
    «Blackhorse», Darwin tulipa hibridoa
  • «Monsella», lore bikoitzeko tulipa goiztiarra
    «Monsella», lore bikoitzeko tulipa goiztiarra
  • «Hamilton», papagai tulipa
    «Hamilton», papagai tulipa
  • Rembrandt tulipa
    Rembrandt tulipa

Merkataritza

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Tulipana bi helburu nagusirekin lantzen da: lore moztua eta erraboil lehorrak ekoiztea. Azken horiek, aldi berean, parke, lorategi eta etxeko erabilerarako erraboilen eskariari erantzuteko erabiltzen dira, eta, baita, lore moztua ekoizteko behar diren erraboilak hornitzeko. Lore moztuen nazioarteko merkataritzak 11 000 milioi euro inguruko balio globala du, eta horrek jarduera horren garrantzi ekonomikoa erakusten du.

Tulipa-erraboilak sortzen dituen herrialde nagusia Herbehereak dira. Herrialde horrek munduko tulipen ekoizpen eremuaren % 87 biltzen du, gutxi gorabehera 12 000 hektarea. Espezie honen erraboilak beste 14 herrialdetan landatzen dira, Japonia, Frantzia eta Polonia buru direla. Herrialde horietako gehienek beraien lore moztuen ekoizpenerako edo merkatu minorista erraboil lehorrez hornitzeko erabiltzen dituzte lortutako erraboilak. Herbehereak, ordea, erraboilen nazioarteko ekoizle nagusia izateaz gain, orokortze horren salbuespena da; Izan ere, urtero 4 000 milioi erraboil inguru sortzen ditu, horietatik % 53 lore moztuen merkatuan erabiltzen dira eta gainerakoak erraboil lehorren merkatuan. Lore moztuen merkatura bideratutako erraboilen % 57 erabiltzen dute Herbehereek barne-merkatua asetzeko, eta gainerakoa hainbat herrialdetara esportatzen ditu, Europar Batasunaren barruan eta kanpoan.[11]

Laborea

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Erraboilak hazteko laborantza

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Tulipan-erraboilak

Kultibo mota hori erraboiletatik hasten da. Erraboil horiek jatorrizko erraboilaren inguruan sortzen dira, eta bildu ondoren bereizten dira. Beste erraboil mota batzuk ekoizteko bezala, ondo drainatutako lurzorua behar da, hareatsua eta pH neutrokoa. Bi urte behar dira tamaina komertzialeko erraboilak lortzeko. Lehen urtean, udazkenean landatzen dira erraboilak, dentsitate altuetan (1-2 cm-ko tartea erraboilen artean), eta 6-8 eta 8-10 bitarteko kalibrea daukaten erraboilak jasotzen dira. Udan erraboilak bildu ondoren, hazkuntzaren bigarren urtea egiten da, dentsitate txikiagoan (4-5 cm-ko tartea erraboilen artean), ongarri kimikoak eta beste agrokimiko batzuk erabiliz, laborea izurriteetatik eta gaixotasunetatik babesteko. Erraboilen tunika koloreztatzen hasten denean hasten da bilketa. Erraboil bilduek 11-12 edo gehiagoko kalibrea dute.[12]

Lore moztua hazteko laborantza

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Labore mota hau tamaina komertzialeko erraboilak eskuratuz (11-12 kalibrea edo handiagoa) eta udazkenean landatuz hasten da. Lur hareatsuak eta ondo drainatuak erabili behar dira. Erraboilak lerroetan landatzen dira, erraboilak elkarrengandik 5 cm-ra eta 4-5 cm-ko sakoneran banatuta. Lore-bilketa petaloen kolorea ia ikusten ez denean egiten da. Biltzeko, landare osoa erauzi ohi da (lore-zurtoina, erraboila eta sustraia), eta lore-pedizeloa erraboilaren oinarritik ahalik eta hurbilen mozten da; horrela, luzera handiagoko «loreak» lortzen dira, kontsumitzaileek gehien estimatzen dituztenak. Lore-zurtoinak 4-5°C-ko hotz-ganberetan ura duten ontzietan jartzen dira, saldu arte.[12]

Erreferentziak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
  1. ↑ a b (Ingelesez) D. G., Hessayon. (1999). The bulb expert. Transworld Publishers ISBN 0-903505-42-8...
  2. ↑ (Gaztelaniaz) «TULIPÁN» Etimologías de Chile - Diccionario que explica el origen de las palabras (kontsulta data: 2025-11-03).
  3. ↑ a b «Phillips & Drew Fund Management Ltd.» Macmillan Guide to International Asset Managers (Macmillan Education UK): 214–219. 1989 ISBN 978-1-349-10907-4. (kontsulta data: 2025-11-03).
  4. ↑ Area25 IT - www.area25.es. «Andalucía Investiga :: EL TULIPÁN LLEGÓ A HOLANDA DESDE AL-ÁNDALUS EN EL SIGLO XI» www.andaluciainvestiga.com (kontsulta data: 2025-11-03).
  5. ↑ Las Plantas forrajeras : indígenas y cultivadas de la República Argentina : primera contribución. Talleres S.A. Casa Jacobo Peuser 1923 (kontsulta data: 2025-11-03).
  6. ↑ Marasek, Agnieszka; Mizuochi, Hitoshi; Okazaki, Keiichi. (2006-10). «The origin of Darwin hybrid tulips analyzed by flow cytometry, karyotype analyses and genomic in situ hybridization» Euphytica 151 (3)  doi:10.1007/s10681-006-9147-y. ISSN 0014-2336. (kontsulta data: 2025-11-03).
  7. ↑ «Tulipa akamasica (Liliaceae), a new endemic species from Cyprus» Flora Mediterranea 24 2014-12-29  doi:10.7320/flmedit24.207. ISSN 1120-4052. (kontsulta data: 2025-11-03).
  8. ↑ a b Azar, Frederick M.. (2022-07). «Orthopedic Clinics of North America» Orthopedic Clinics of North America 53 (3): i.  doi:10.1016/s0030-5898(22)00051-7. ISSN 0030-5898. (kontsulta data: 2025-11-03).
  9. ↑ van Raamsdonk, L. W. D.; de Vries, T.. (1995-03). «Species relationships and taxonomy inTulipa subg.Tulipa (Liliaceae)» Plant Systematics and Evolution 195 (1-2): 13–44.  doi:10.1007/bf00982313. ISSN 0378-2697. (kontsulta data: 2025-11-03).
  10. ↑ (Gaztelaniaz) Rossi, Rossella. (1989). Guía de bulbos. Ed. Grijalbo ISBN 84-253-2165-4...
  11. ↑ «Acceso al mercado (comercio)» Informes del Grupo de Tareas Sobre el Desfase en el Logro de los Objetivos de Desarrollo del Milenio (UN): 27–42. 2009-12-31 ISBN 978-92-1-060114-6. (kontsulta data: 2025-11-03).
  12. ↑ a b HARTMANN, HUDSON T.; KESTER, DALE E.. (1963-01). «Plant Propagation» Soil Science 95 (1): 89.  doi:10.1097/00010694-196301000-00014. ISSN 0038-075X. (kontsulta data: 2025-11-04).

Bibliografia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
  • Dash, Mike (1999). Tulipomania: The Story of the World's Most Coveted Flower and the Extraordinary Passions It Aroused (en inglés). Londres: Weidenfeld & Nicolson. ISBN 0-575-06723-3.
  • Dimitri, M. (1987). Enciclopedia Argentina de Agricultura y Jardinería. vol. I: Descripción de plantas cultivadas. Buenos Aires: Editorial ACME S.A.C.I.
  • Hartmann, H.; Kester, D. (1987). Propagación de plantas, principios y prácticas. México: Compañía Editorial Continental S.A. ISBN 968-26-0789-2.
  • Hessayon, D. G. (1999). The bulb expert (en inglés). Londres: Transworld Publishers Ltd. ISBN 0-903505-42-8.
  • Rossi, Rossella (1989). Guía de bulbos. Barcelona: Ed. Grijalbo. ISBN 84-253-2165-4.
"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Tulipa&oldid=10454956"(e)tik eskuratuta