Al-Biruni

Al-Biruni
	; Irudi gehiago
Bizitza
Jaiotzako izen-deiturak	محمد بن احمد البيروني
Jaiotza	Kath (en) , 973ko irailaren 4a
Herrialdea	Samandar Inperioa ; Ghaznavidarren Inperioa
Bizilekua	Ray (en) ; Gazni; Gorgan
Heriotza	Gazni, 1048ko abenduaren 9a (75 urte)
Hezkuntza
Hizkuntzak	persiera; Khwarezmian (en) ; antzinako greziera; Bibliako hebreera; Asiriera; sanskritoa; arabiera
Irakaslea(k)	Abu Nasr Mansur
Jarduerak
Jarduerak	filosofoa, kimikaria, geografoa, polimata, matematikaria, kartografoa, astronomoa, itzultzailea, antropologoa, fisikaria, astrologoa, historialaria, hizkuntzalaria, indologist (en) , idazlea, farmazialaria, humanista eta botanikaria
Lan nabarmenak	ikusi The Remaining Signs of Past Centuries (en) ; Al-Tafhim (en) ; Al-Biruni's India (en) ; al-Qānūn al-Maʻsudī (en) ; Alṣydnh fī al-ṭibb (en) ; Tahdid nihayat al-amakin li-tashih masafat al-masakin (en) ; Kitab Al-Djamahir Fi Maârifati Al-Djawahir (en) ;
Sinesmenak eta ideologia
Erlijioa	islama

Al-Biruni (Kath, Khwarezm, 973ko irailaren 15a - Gazni, 1048ko abenduaren 13a) Persiar matematikaria, astronomoa, fisikaria, filosofoa, bidaiaria, historialaria eta botikaria izan zen.

Mundu islamikoaren intelektualik nabarmenetakoa izan zen. Historia, astronomia, astrologia, matematika eta farmakologiari buruzko 150 lan idatzi zituen, horietatik ozta-ozta bosten bat besterik ez du iraun.

Bizitza[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Al Biruni 973ko irailaren 15ean jaio zen Kath (gaur egun Uzbekistan) hirian, Khwarezmen. Bere izen osoa Abū'r-Raihān Muhammad ibn Ahmad al-Bīrūnī (arabieraz: أبو الريحان البيروني; persieraz: ابوریحان بیرونی) zen. Alberuni ere deitua izan zen.

17 urte zituela Kath-en latitudea kalkulatzeko gai izan zen, Eguzkiak lortutako altituderik handienari esker, eta 22 urte zituela, hainbat lan labur idatzi zituen kartografiako zientziari buruz, planoaren gaineko hemisferio baten proiekzioaren metodo bat barne hartuta. 27 urte zituela, bere idazkiek denbora igarotzearen aztertzea (kronologia) eta astrolabioak, sistema hamartarra, astrologia eta historia bezalako gaiak barne hartu zituzten. Lurreko esferaren erradioa ere kalkulatu zuen (ustez lurra laua izatearen erdi aroko sineste hedatua mito moderno bat da), gaur egun onartutako batez besteko balioaren % 1 baino gutxiagoko errorearekin. Mendebaldeko munduak ez zuen emaitza baliokidea izan XVI. mendera arte.

Abu Nasr Mansuren diszipulu eta laguna izan zen eta Avicena filosofo eta medikuarekin harreman epistolar bizia izan zuen, baita historialaria, filosofoa eta moralista izan zen Ibn Miskawayhekin ere. Hainbat hizkuntzatan hitz eginten zuen, grekoa, hebreera, asiriera eta berberera barne, baina persieraz (bere ama hizkuntza) eta arabieraz idatzi zuen. Mahmud Gaznikoarekin batera lagundu zuen Indiako kanpaina militarretan, sanskritoa eta prakritoa eta bere erlijioa eta bere filosofia ikasten eta Ta'rikh al-Hind (Indiako Kronikak) ere idazten baimendu ziona.

Nahiz eta askok astronomiagatik zaletasun handia zuela uste izan, bere lanen irakurtzetik ondorioztatzen da ez zuela sinesten hainbeste (bere lanen tituluetatik antzeman daitekeen bezala); baizik eta bere azterketa zientifikoak egiteko oinarri gisa erabili zuen. Islamaren benetako jainkozalea izan zen, baina ez zuen aurreiritzi arrazistarik ezta beste erlijioko praktikatzaileen aurka ere.

Al-Biruni-ren ideia asko beren garaiko jakintsuekin egindako eztabaidetatik sortu ziren. Esate baterako, argiaren eta beroaren izaerari buruzko behaketa garrantzitsuak egin zituen, Avicenarekin izandako korrespondentzia luzearen emaitzak izan zirenak. Egia esan, Al-Biruni ez zen berritzaile handia izan, ezta bere idazkiek ez zuten jatorrizko teoriarik izaten ere... bere ideiak metodo esperimentalean eta behaketetan oinarritzen dira. Hizkuntzekin zuen dohainak garaiko tratatu asko irakurtzeko aukera eman zion, eta bere zientziaren eboluzioaren garapenaren ideia argiak entziklopedista handia eta erudito bikaina bilakatu zuen.

Gaznin (gaur egungo Afganistan) hil zen, 1048ko abenduaren 13an (75 urte zituela).

Lana[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Matematikako ekarpenak egin zituen eremu hauetan:

Aritmetika teorikoa eta praktikoa.
Serien Batuketa.
Analisi konbinatorioa.
Hiruko erregela.
Zenbaki irrazionalak.
Zenbakizko arrazoien (zatidura) teoria.
Definizio aljebraikoak.
Ekuazio aljebraikoak ebazteko metodoak.
Geometria.
Arkimedesen teoremak.
Angeluaren trisekzioa.
Gnomonika.

Beste gai batzuei buruz ere ikasi eta hausnartu zuen, hauek bezalako lanetan islatzen dena:

Antzinako nazioen kronologia (Kronologia ere deitua), astrolabioen, astrologiaren eta historiaren gaztaroko hainbat lan biltzen dituen lan goiztiarra.
Indiak dioenari buruzko kritika sakona, bai onartuta edo gezurtatuta(arabieraz تحقيق ما للهند من مقولة معقولة في العقل أم مرذولة) —India bezala ezagunagoa—, Hindu erlijioaren doktrinen laburbilduma.
Iragan mendeetan dauden zeinuen gainean (Arabieraz: الآثار الباقية عن القرون الخالية), kultura eta zibilizazio desberdinen egutegien azterketa konparatua, matematika eta astronomiaren eta historiaren gertaeren inguruko hausnarketak jasotzen dituena.
Mas'udi-ren kanona (arabieraz القانون المسعودي) -Kanona ere deitua-, astronomia, geografia eta ingeniaritza liburua; bere izena Mas'ud-engatik jaso zuen, Mahmud Ghaznikoaren semea, nori eskeinia iza zen.
Astrologiaren artearen elementuei buruzko liburu didaktikoa (arabieraz: التفهيم لصناعة التنجيم) — normalean "Astrologia Elementuak" deitzen zaio—, Arabieraz eta Persieraz idatzitako liburua da, galdera eta erantzunen itxurakoa, matematika eta astronomia lantzen ditu.
Farmazia, drogei eta tratamendu sendagarriei buruzkoa.
Gemak (arabieraz: الجماهر في معرفة الجواهر) geologiari, mineralei eta harribitxiari buruz; Mas'uden semeari (Mawdud) eskainitakoa.
Astrolabioa.
Mahmud Ghaznikoaren eta bere aita Sebük Tiginen biografiak.
Khwarezmen historia.

Datuak: Q11826
Multimedia: Abu Rayhan al-Biruni / Q11826