Bar Kokhbaren matxinada

Wikipedia, Entziklopedia askea
Bar Kokhbaren matxinada
Judu-erromatar Gerrak
Judea k. o I. mendean.
Data132-136
LekuaJudea
EmaitzaErromatarren garaipena
Gudulariak
Erromatar Inperioa Juduak
Buruzagiak
Hadriano
Kinto Tineio Rufo  †
Sexto Julio Severo
Gaius Publizio Martzelo
Tito Haterio Nepote
Kinto Lolio Urbiko		 Simon bar Kokhba  †
Eleazar of Modi'im  †
Akiva ben Iosef
Yeshua ben Galgula  †
Yonatan ben Baiin
Masbelah ben Ximon
Elazar ben Khita
Yehuda bar Menaxe
Ximon ben Matanya
Indarra
• 2 legio / 20.000 soldadu (132-133)

• 5 legio / 80.000 soldadu (133-134)

• 6-7 legio oso, beste 5-6 legioren zati; 30-50 unitate laguntzaile / 120 000 soldadu (134-136)		 Ezezagunak
Galerak
Legio XXII Deiotariana deseginda, Legio IX Hispana? 580.000 matxino hilda[1]
50 hiri eta 985 herrixka suntsituta (Dion Kasioren esanetan)

Bar Kokhbaren matxinada (hebreeraz: מֶרֶד בַּר כּוֹכְבָא‎, Mereḏ Bar Kōḵəḇā) Judeako erromatar probintziako juduen matxinada izan zen, Simon bar Kokhbak Erromatar Inperioaren aurka 132-136 urteen inguruan zuzendua eta judu-erromatar hiru gerra handietako azkena izan zen.[2] Ondorioz, judu-erromatar hirugarren gerra edo juduen hirugarren matxinada bezala ere ezagutzen da. Historialari batzuk, Judeako bigarren matxinada bezala ere aipatzen dute, Kitosen Gerra (115-117) kontuan hartu gabe, garai haietan probintzia gobernatzen zuen Luzio Kieto jeneralak zapalduak, eta Judean bakarrik marjinalki borrokatu zena. Beste historialari batzuek gerra terminoa nahiago dute garatutako borrokaren ezaugarriengatik, iraupenagatik eta historiografian gerra gisa definitutako beste gatazka batzuekiko antzekotasunengatik, baita legezko entitate baten aurkako altxamenduaren berezko matxinada terminotzat hartzeagatik ere, juduak erromatarren aurretik zeuden bitartean, erromatarren garaipenaren ondoren Palestina deituko zen eskualdean.[3][4] Alde horretatik, hiru gerratan azkena izango litzateke, eta juduen eta erromatarren arteko bost gatazkatan hirugarrena.

Matxinada Judeako tentsio erlijioso eta politikoen ondorioz piztu zen, 66. eta 73. urteen artean porrot egin zuen lehen gerraren ondoren (Matxinada Handia ere deitua). Tentsio horiek Judean erromatarren presentzia militar handia ezartzearekin, bizitza administratiboan eta ekonomian aldaketak egitearekin, eta Mesopotamiatik Libia eta Zirenaikaraino juduen matxinadak piztearekin eta ezabatzearekin lotuta zeuden.[5] Arrazoi hurbilenak, dirudienez, Jerusalemgo hondakinen gainean hiri berri bat eraikitzea izan zen, Aelia Capitolina izenekoa, eta Tenpluaren Mendiaren gainean Jupiterri tenplu bat eraikitzea. Elizako Gurasoek eta literatura errabinikoak Rufo Judeako gobernadorearen papera nabarmentzen dute matxinada eragiteko.[6]

132an, Bar Kokhba buru zuen matxinada, azkar barreiatu zen erdialdeko Judeatik herrialdean zehar, Aelia Capitolinan (Jerusalem) zegoen erromatar goarnizioa setiatuz.[7] Kinto Tineio Rufori, altxamenduaren unean probintziako gobernadore izan zenari, porrota egotzi zitzaion garai goiztiar honetan hura garaitzeko. Ruforen azken erregistroa 132an agertu zen, matxinadaren lehen urtean, eta ez dakigu ziur hil edo ordezkatu zuten. Siria, Egipto eta Arabiatik erromatar errefortzu esanguratsuak iritsi ziren arren, erromatarren aurkako hasierako garaipenek estatu independente bat ezarri zuten Judeako probintziako zati gehienen gainean bi urte baino gehiagorako, Simon bar Kokhbak Nasi ("printzea") titulua bere buruarentzat aldarrikatzen zuen bitartean. Matxinadaren buru izateaz gain, judu askok mesiatzat jotzen zuten, independentzia nazionala berrezarriko zuena. Hala ere, ezbehar hauek, Hadriano enperadoreak, inperioaren eskualde guztietako eskala handiko erromatar indar bat biltzea ekarri zuten, Judea 134an inbaditu zuena Sexto Julio Severo jeneralaren agindupean. Erromatar armada sei legioz osatua zegoen, laguntzailez eta sei legio gehigarriz osatuak, azkenean matxinada zanpatzea lortu zutenak.

Bar Kokhbaren matxinada komunitate juduen despopulazio zabalean gertatu zen, 70eko lehen judu-erromatar gerran baino askoz gehiago. Dion Kasioren arabera, 580.000 judu hil ziren gerran eta beste asko hil ziren gosez edo gaixotasunez. Gainera, gerrako preso asko esklabo gisa saldu zituzten.[8] Judeako komunitate juduak suntsituak izan ziren, eta akademiko batzuek genozidio gisa deskribatzen dute.[9] Hala ere, juduen populazioak gogor iraun zuen Palestinako beste leku batzuetan, bereziki Galilean, Golanen, Bet Xeango haranean, eta Judeako ekialdeko, hegoaldeko eta mendebaldeko ertzetan.[10] Erromatarren artean ere erorikoen kopurua altua izan zela uste dute. Legio XXII Deiotariana desegina izan zen zenbait galera larriren ondoren.[11] Gainera, historialari batzuek diote Legio IX Hispanarraren desintegrazioa II. mendearen erdialdean gerra honen ondorio ere izan zitekeela. Judeako edozein memoria antzinako Israeletik ezabatzeko ahaleginean, Hadriano enperadoreak mapatik izena ezabatu eta Siria-Palestinakoagatik ordezkatu zuen.[12][13][14] Hala ere, Hadriano izena aldatzearekin lotzen duen ebidentzia zirkunstantziala baino ez da, eta data zehatza ez da ezagutzen.[15] Aldaketa "juduek beren jaioterriarekin zuten lotura mozteko" asmoarekin egin zela pentsatzea eztabaidarako arrazoia da.[16]

Bar Kokhbaren matxinadak eragin ikaragarria izan zuen juduen historian eta juduen erlijioaren filosofian. 138an Hadriano hil ondoren juduen aurkako jazarpena murriztu egin zen arren, erromatarrek Jerusalemera sartzea debekatu zieten juduei, Tisha b'Av ospatzeko izan ezik. Mesianismo judua abstraktua egin zen eta espiritualizatu egin zen, eta pentsamendu politiko errabinikoa guztiz zuhurra eta kontserbadorea bihurtu zen. Talmudak, adibidez, Bar Kokhba "Ben-Kuxiba" bezala aipatzen du, mesias faltsu bat zela adierazteko erabiltzen den termino indargabetzailea. Matxinada kristautasuna judaismoaz bestelako erlijio gisa bereizteko funtsezko gertakarien artean egon zen.[17] Kristau juduek Jesus mesiatzat hartu eta Bar Kokhbaren alde egin ez bazuten ere, Jerusalemera sartzea debekatu zieten beste juduekin batera.[18]

Erreferentziak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

  1. ↑ War and Religion: An Encyclopedia of Faith and Conflict. ABC-CLIO, 113 or..
  2. ↑ Axelrod, Alan. (2009). Little-Known Wars of Great and Lasting Impact. Fair Winds Press, 29 or. ISBN 9781592333752..
  3. ↑ (Ingelesez) Gichon, Mordechai. (1986-7-1). «New Insight into the Bar Kokhba War and a Reappraisal of Dio Cassius 69.12-13» The Jewish Quarterly Review 77.
  4. ↑ (Ingelesez) Schäfer, Peter. (2020). The Bar Kokhba War Reconsidered New Perspectives on the Second Jewish Revolt against Rome. Mohr Siebeck ISBN 978-3-16-158794-8. OCLC .1204135618.
  5. ↑ William David Davies, Louis Finkelstein, The Cambridge History of Judaism: The late Roman-Rabbinic period, Cambridge University Press, 1984 pp. 106.
  6. ↑ (Ingelesez) Davies, W. D. (William David), 1911-2001,; Finkelstein, Louis, 1895-1991,; Horbury, William,; Sturdy, John,; Katz, Steven T., 1944-; Hart, Mitchell B., 1959-; Michels, Tony,; Karp, Jonathan, 1960- et al.. The Cambridge history of Judaism. ISBN 0-521-21880-2. OCLC .7672733.
  7. ↑ (Ingelesez) Axelrod, Alan. (2009). Little-known wars of great and lasting impact : the turning points in our history we should know more about. Fair Winds Press ISBN 978-1-59233-375-2. OCLC .316018319.
  8. ↑ Mor, Menahem. The Second Jewish Revolt : the Bar Kokhba War, 132-136 CE. ISBN 978-90-04-31462-7. OCLC .937062297.
  9. ↑ Totten, Samuel. (2004). Teaching about genocide : issues, approaches, and resources. Information Age Pub ISBN 978-1-60752-969-9. OCLC .827238038.
  10. ↑ David Goodblatt, 'The political and social history of the Jewish community in the Land of Israel,' in William David Davies, Louis Finkelstein, Steven T. Katz (eds.) The Cambridge History of Judaism: Volume 4, The Late Roman-Rabbinic Period, Cambridge University Press, 2006 pp.404-430, p.406.
  11. ↑ Keppie, L. J. F.. (2000). Legions and veterans : Roman army papers 1971-2000. Franz Steiner Verlag ISBN 3-515-07744-8. OCLC .46804571.
  12. ↑ Malamat, Abraham.; Ben-Sasson, Haim Hillel, 1914-1977.. (1976). A History of the Jewish people. ISBN 0-674-39730-4. OCLC .3103763.
  13. ↑ Lewin, Ariel. (2005). The archaeology of Ancient Judea and Palestine. J. Paul Getty Museum ISBN 0-89236-800-4. OCLC .56107828.
  14. ↑ Schäfer, Peter. (2003). The Bar Kokhba War reconsidered : new perspectives on the Second Jewish Revolt against Rome. Mohr ISBN 3-16-148076-7. OCLC .52980274.
  15. ↑ Feldman, Louis H.. (1996). Studies in Hellenistic Judaism. E.J. Brill ISBN 90-04-10418-6. OCLC .33666149.
  16. ↑ (Ingelesez) «When Palestine Meant Israel, David Jacobson, BAR 27:03, May-Jun 2001.» Center for Online Judaic Studies 2009-1-26.
  17. ↑ Avi-Yonah, Michael. (1976). The Jews of Palestine : a political history from the Bar Kokhba War to the Arab conquest. Schocken Books ISBN 0-8052-3580-9. OCLC .1322192.
  18. ↑ Justino, "Apologia", ii.71, "Dial." cx; Eusebio "Hist. Eccl." iv.6,§2; Orosius "Hist." vii.13

Kanpo estekak[aldatu | aldatu iturburu kodea]


Historia Artikulu hau historiari buruzko zirriborroa da. Wikipedia lagun dezakezu edukia osatuz.
"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Bar_Kokhbaren_matxinada&oldid=9544825"(e)tik eskuratuta