Moby-Dick
Moby-Dick | |
---|---|
Moby-Dick eleberriaren lehen estatubatuar argitalpenaren azala. | |
Datuak | |
Idazlea | Herman Melville ([noiz idatzi zuen egileak]) |
Argitaratze-data | 1851ko urriaren 18a (Erresuma Batua) 1851ko azaroaren 14a (AEB) |
Generoa | abentura, epika |
Jatorrizko izenburua | Moby-Dick eta Moby Dick |
Argitaletxea | Richard Bentley |
Herrialdea | Ameriketako Estatu Batuak |
Orrialdeak | 635 (lehen estatubatuar argitalpena) |
Moby-Dick[Oh. 1] edota Balea (ingelesez The Whale) 1851an Herman Melville estatubatuar idazle eta eleberrigileak argitaratuako abenturazko eleberri bat da. Liburua Ismael marinelaren narrazioa da, Pequod baleontziko kapitain Ahab kapitainaren bilaketa obsesiboarena, Moby Dicken aurkako mendekua hartzeko, hau da, ontziko aurreko bidaian Ahabi hanka belaun parean kendu zion kaxalote zuri erraldoiaren aurkako mendekua. Amerikar Errenazimentuko literaturari egindako ekarpena, Moby-Dick kritika oso ezberdinak jaso zituen argitaratzerakoan, porrot komertziala izan zen eta 1891n egilea hil zenean deskatalogatuta zegoen. "Nobela Amerikar Handia" bezala duen ospea ez zen XX. mendera arte finkatu, bere egilearen jaiotzaren mendeurrenaren ondoren. William Faulknerrek liburua berak idaztea gustatuko zitzaiola esan zuen, eta H. Lawrencek "munduko libururik bitxi eta zoragarrienetako bat" eta "inoiz idatzitako itsasoko libururik handiena" zela esan zuen[1]. Bere hasierako esaldia, "Esadazue Ismael", munduko literaturako ospetsuenetako bat da[2].
Melville Moby-Dick idazten hasi zen 1850eko otsailean, eta 18 hilabete geroago amaitu zuen, aurreikusi baino urtebete gehiago. Melville 1841etik 1844ra marinel arrunt gisa izandako esperientzian oinarritu zen, baleazaleetan hainbat urte barne, eta baleen literaturaren irakurketa zabal batean. Balea zuria Mocha Dick balea albinoan inspiratuta dago, oso zaila zena harrapatzen, eta liburuaren amaiera Essex baleontziaren 1820ko hondoratzean oinarritzen da. Baleen ehizaren eta balearen olioa ateratzearen deskribapen zehatz eta errealistak, bai eta itsasontzian kulturalki anitza den eskifaia baten arteko bizitza ere, klase sozial, estatus, ona, gaizkia eta Jainkoaren existentxiaren inguruko gaiekin nahasten dira. Liburuaren eragin literarioek Shakespeare eta Biblia barne hartzen dituzte. Prosa narratiboaz gain, Melvillek estilo eta baliabide literarioak erabiltzen ditu, hala nola abestiak, poesia eta katalogoak, adierazpen eszenikoak, solilokioak eta Shakespeareren akotazioak. 1850eko abuztuan, eskuizkribua agian erdi amaituta zegoela, Nathaniel Hawthorne ezagutu zuen, eta biziki txundituta geratu zen bere Mosses from an Old Manse lanarekin, Shakespearerekin konparatu baitzuen bere anbizio kosmikoetan. Baliteke topaketa honek Moby-Dick berrikusi eta sakontzeko inspiratu izana, Hawthorneri eskainia baitago, "Bere jeinuari diodan miresmenaren erakusgarri".
Liburua 1851ko urrian argitaratu zen lehen aldiz (hiru liburukitan) The Whale gisa Londresen, eta behin betiko izenburuarekin, Moby-Dick, or, The Whale, liburuki bakarreko edizio batean New Yorken azaroan. Londresko editoreak, Richard Bentleyk, pasarte delikatuak zentsuratu edo aldatu zituen; Melvillek ere berrikuspenak egin zituen, New Yorkeko ediziorako izenburuaren azken orduko aldaketa barne. Balea, ordea, "Moby Dick" bezala agertzen da bi edizioetako testuan, gidoirik gabe. Kritikari britainiarrak neurri handi batean aldekoak izan ziren, nahiz eta batzuek argudiatu zuten istorioa itsasontziarekin hil zen narratzaile batek kontatua ematen zuela, edizio britainiarrak ez baitzuen Ismaelen biziraupena kontatzen duen epilogorik. Kritikari estatubatuarrak aurka izan ziren, oro har[3].
Argumentua
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Eleberria XIX. mendean Ingalaterra Berrian girotua dago, eta pertsonaia nagusiaren ikuspuntutik kontatua da, hau bere oroitzapenak idazten ari balitz bezala. Narrazioan zehar, ontziko gertakari esanguratsuez gain balea-ehiztarien eguneroko bizitza eta pertsonaiaren pentsamentu eta iritziak tartekatzen dira.
Liburua narratzailearen esaldi ospetsu honekin hasten da: Dei nazazue Ismael (jatorrizko ingelesez: "Call me Ishmael"). Narratzailea merkataritza-ontzietan zaildutako Ismael izeneko marinel gazte bat da, zeinak bere hurrengo bidaia baleontzi batean izango dela erabaki duen. Era berean bere itsas bidaia Massachusettseko Nantucket uharte eta bale-industriaren kokaleku eta portu garrantzitsuan hasi behar duela erabaki du.
Bere helburura edo abenturaren abiapuntura iritsi aurretik, Queequeg polinesiar arpoilari trebearen lagun egiten da, eta biek baleontzi berean itsasoratzea adosten dute. Biek ere Pequod baleontziko eskifaian izen emango dute, herrialde zein arraza ugaritako gizonez osatutako eskifaia; hain zuzen ere, baleontziko arpoilariak Queequeg polinesiar "gizajalea", Tashtego amerindiarra eta Daggoo "beltz basatia" dira.
Pequod baleontzia Ahab kapitain zorrotz eta gupidagabearen agindupean dago, kaxalote masail-hezurrez eginiriko hanka duen itsasgizon trebea. Handik gutxira, Ahab kapitainak eskifaiari itsas bidaiaren helburu nagusia zein den adieraziko dio: berezko balea-ehizaz gain, kapitainaren obsesioa Moby-Dick kaxalote zuria hiltzea da, balea zuri erraldoi hark kapitaina hanka-bakar laga eta haren atzetik abiatu ziren baleontzi guztiak banan-banan suntsitu eta irentsi baizituen.
Pertsonaiak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]- Moby-Dick
Zeroi zuri izugarria.
- Ismael
Eleberriaren narratzailea. Pequod itsasontziko marinel arrunt bat da, eta itsasoarekiko atxikimendu handia duelako ekiten dio bidaiari. Kontakizunaren argumentuan duen funtzioa bere inguruko gatazkak behatzea eta bere eskifaiako kideen ekintzak eta pertsonalitateak deskribatzea da. Hala ere, ezaugarri eta ikuspegi esanguratsuak ditu. Adibidez, zeroia idealizatu eta animalia handientsutzat hartzen du. Era berean, eleberriko harreman afektibo pertsonal garrantzitsu bakarrean murgilduta dago, Queequegekin duen harremanean, hain zuzen ere. Ismael bizirik atera den bakarra da, Moby-Dickek Pequod suntsitu eta gero, eta horregatik konta ditzake gertaerak.
- Ahab
Pequod itsasontziko kapitaina. Gizon zaharra da, hirurogei urte ingurukoa, serioa, uzkurra eta zakarra. Hemezortzi urte zituenetik, etengabe egon da itsasoan; ez du urtebete eman lehorrean lau hamarkadatan. Liburuaren amaiera aldera, jakinarazten zaigu emazte oso gaztea eta semea dituela, baina familiarekin duen harremana ez da oso esanguratsua. Eleberri osoak Ahaben bidaia du ardatz, Moby Dick zeroi handiaren jazarpen gisa, mendeku hartzeko, aurretik egindako borrokaldi batean hanka kendu baitzion. Kapitainak boliz egindako ordezko hanka erabiltzen du. Gizon zorrotza eta ikaragarria da, eskifaiak beldurra dio eta haren aginduak errespetatzen ditu, baita erabaki arriskutsuak hartzen dituenean ere. Bere giza bulkadek apenas gobernatzen duten gizona da, eta baleaz mendekatzeko obsesioari erabat lotuta dago. Figura espektral gisa ere aurkezten zaigu, mamu gisa; izan ere, denbora luze ematen du bere kabinan sartuta, besteek ikusi ezin duten bitartean. Blasfemaria da Ahab, eta ez die erantzuten Ismaelek itxuraz defendatzen dituen balio kristauei.
- Starbuck
Pequod-eko lehen ofiziala. Nantucketeko gizon kuakeroa da. Argala da, eta ontziko lanari aurre egiteko modu pragmatikoa du. Hainbat ataletan erakutsi du ziur dagoela gizakien zaurgarritasunaz eta hauskortasunaz, baina, era berean, idealista eta baikorra da, eta hauskortasun horri eustea posible dela uste du. Kapitainak itsasontziarentzat eta tripulazioarentzat oso arriskutsuak diren erabakiak hartzen dituenean, Ahaben aurka egiten duen bakarra da. Arrazoia ematen saiatuko da, Ahaben obsesioak misio suizida batera eraman duela uste baitu. Bien arteko etsaitasuna esplizitua da, baina nahiko kontrolatuta mantentzen da. Moby Dickekin zorigaiztoko topaketa baino lehentxeago, Starbuckek Ahab hiltzeko eta eskifaiako guztien bizitzak salbatzeko aukera du, baina hunkitu egingo da eta leial mantenduko da. Emozio sorta zabala duen pertsonaia da, irakurleen enpatia eragiten duena.
- Stubb
Pequod-eko bigarren ofiziala. Cod lurmuturrean jaiotakoa da, izaera axolagabea du eta une batzuetan bere benetako iritzi eta sinesmenak ezkutatzen ditu. Xelebrea da Ahaben harrokeriari aurre egitean ere, eta ausartzen da bere hankaren gainean txiste bat egitera. Inoiz jarrera seriorik izan ez arren, Stubb oso balea-ehiztari trebea da: bere umore onari esker, bere taldea akuilatzea lortzen du, diktatoriala iruditu gabe. Berak hiltzen du zeharkaldiko lehen balea.
- Flask (Xutoin)
Pequod-eko hirugarren ofiziala. Starbuck eta Stubbek baino paper askoz txikiagoa garatzen du eleberrian. Martha's Vineyardekoa da jatorriz, eta baleekiko jarrera borrokalaria du. Inoiz ase ezin den gosea duen gizon bat bezala aurkezten zaigu, gero eta gosetuago dago.
- Queequeg
Arpoilari polinesiarra. Errege baten semea da bere jaioterrian, baina tronuari uko egiten dio baleontzietan munduan zehar bidaiatzeko eta kristau gizartetik ikasteko. Eleberriaren hasieran ezagutu du Ismael, biek ohe bat partekatu behar dutenean New Bedfordeko ostatuan. Gero, biak elkarrekin Nantucketera joango dira, eta han Pequod-en itsasoratuko dira. Queequegek "basatien" ezaugarri tipikoak eta portaera "zibilizatuak" uztartzen ditu. Haren itxurak (azal iluna eta tatuajez betea du) barbarotzat hartzen du narratzaileak, eta hasieran arriskutsua izan daitekeela uste du. Hala ere, ezagutu ahala, gizarte kristau "zibilizatuaren" balio asko aurkitzen ditu bertan, noblezia, ausardia eta kortesia, besteak beste. Etengabeko trantsizioan dagoen pertsonaia da. Kontakizunaren amaieran gaixotasun larri bat hartzen du, baina bat-batean sendatu egiten da. Ismael eta Queequegen arteko lotura eleberriko sendoena, afektiboena eta intimoena da; gertuko lagunak dira, elkarri leialtasuna zor diote, eta "ezkontza" gisa deskribatzen dira.
- Tashtego
Pequod-eko eskifaiako kidea. Martha's Vineyardeko indigena estatubatuarra da, eta Stubb-en arpoilari bihurtu da.
- Daggoo
Pequod-eko eskifaiako kidea. Gizon beltza eta handia da, Afrikan jaioa da. Flask-en arpoilari bihurtu da.
- Fedallah
Ahaben talde berezia osatzen duten "mendeko fantasmetako" bat da, baleak bere txalupan ehizatzeko. Ekialdeko jatorria duen gizona da, baina ez da argi zehazten nondik datorren. Narratzaileak eta pertsonaia batzuek behin baino gehiagotan izendatzen dute "parsi", hau da, antzinako Persiako lurralderen batetik datorrena. Misterio ilun bat bezala mantentzen da eskifaia guztiarentzat amaierara arte. Batzuek zurrumurrua zabaldu dute deabrua dela, gizonez mozorrotuta, eta isatsa duela praketan ezkutatuta. Uste dute Ahabek ituna egin duela berarekin, arima saldu diola. Kapitainarengandik oso hurbil dago. Elkarrekin hil-karrozei buruz dituzten ametsak aztertzen dituzte, eta Moby Dicken amaieraren seinale gisa interpretatzen dituzte. Hilko dutela zin egiten dute. Zeroi handiaren ehizaldiko bigarren egunean hil da, estatxa batekin kiribilduta itota.
- Pip
Gazte beltz bat da, eta Pequod-eko txoa da. Oso beldurtia da, eta une batean hainbeste izutzen da balea bat ontzira igotzean, non bere burua botatzen duen ozeanora; baleari eusten dion sokarekin korapilatzen da, eta, hura salbatzeko, soka moztu eta animalia galdu behar dute. Stubbek gogorazten badio ere bere burua uretara bota behar ez duela, gazteak berriro egiten du, eta, oraingoan, inguruan dagoen beste ontzi bati esker salbatzen da, eta erreskatatu egiten du. Gertakari traumatiko horren ostean, Pipek zentzua galdu du. Liburuaren bukaera aldera, Ahab konturatzen da mutila erotuta dagoela, eta bere babespekotzat hartzen du, eromenean berdinak direla eta elkar salba dezaketela uste baitu.
- Opilorea
Pequod-eko zerbitzaria. Eskifaiarentzako otorduak zerbitzatzen ditu. Urduri sentitzen da Queequegen eta Tashtegoren harremana izatean.
- Perth
Pequod-eko errementaria. Arpoi berezi bat diseinatu eta egin du Ahabentzat, Moby Dick hiltzeko asmoz.
- Peleg
Marinel erretiratua eta Pequod-eko izana. Bildadekin batera, Pequod ontziaren jabea da. Biak "kuakero borrokalariak" dira, baleen ehiztari odoltsuak. Ahab eta bere barne gatazka iluna aurkezten duen lehen pertsonaia da: balea batek hanka txikitu diola kontatuko dio Ismaeli, eta Ahab kapitain obsesionatua Ahab errege zahar eta ankerrarekin alderatuko du.
- Bildad
Pequod ontziaren beste jabea da. "Kuakero borrokalaria" ere bada. Triste sentitzen da Pequod itsasoratzen ikustean, ontzian ez abiatzeagatik.
- Elias
Ismaelek eta Queequegek Nantucketeko kaletik topo egiten duten ezezaguna da, Pequod ontzira abiatu aurretik. Ahab kapitainari buruzko iruzkin labur eta misteriotsu batzuk egin dizkie. Itsasontzi horretan bidaiatzea deabruari arima saltzea bezala dela ere esan die. Ismaelek ez ditu hitz horiek argi eta garbi ulertzen, baina beldur pixka bat ematen diote, zantzu txarrak izan daitezkeela uste baitu.
- Gardiner
Rakel itsasontziko kapitaina. Ahabi erregutu dio bere semearen bila joateko, ozeanoan galduta egon baitaiteke, baina Ahabek uko egiten dio. Moby Dicki buruzko informazioa ematen du, itsasoaren eremu berean baitago. Ontzi horrek Ismael erreskatatu du Pequod hondoratu denean, eta istorio hori kontatzeko aukera eman dio, zeroi ospetsuarekin izandako liskarretik bizirik atera den bakarra baita.
Interpretazioak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Moby-Dick sinbolismo handiko obra da. Alegoria eta epika arrastoak ikusi dituzte literaturzaleek Melvilleren lanean. Jerarkia,fedea, mendekua, idealismoa, obsesioa, arrazismoa eta beste hainbat gai ageri dira bertan.
Mundu guztiko mariñelek tripulatzen duten ontzia da Pequod, eta askok gizarte osoaren irudikapentzat hartu dute. Kapitainaren obsesioak, erlijioa eta mendekuari buruzko haren adierazpenek eta balea zuriaren esanahia aztergai izan dituzte kritikariek denbora luzez.
Queer irakurketa
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Ismaelen portaera eta narrazioetan, arau hetero-normatiboetatik kanpoko pasarteak daudela nabarmendu izan dute zenbait kritikarik, Ana Morales euskal idazleak kasu[4]. Pasarte hauek edizio laburtuetan eta gaztetxoentzako edizioetan kendu egin izan dituzte. Ez dira agertzen ezta ere Kaxildo Alkortaren euskarazko edizio laburtuan.
Euskarazko itzulpena
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Moby-Dick munduko hainbat hizkuntzatara itzuli izan da. Euskaraz edizio laburtua, irakurketa errazekoa, argitaratu zen 1977an, Gero-Mensajeros argitalatxearen Kimuak sailean. Kaxildo Alkortak egin zuen itzulpena eta, besteak beste, itsasoko termino askoren argitze-oharrak zeuzkan, baita grafikoren bat ere itsasontziaren parteak izendatzeko[5].
2011. urtean Ana Moralesek hiru kapitulu euskaratu zituen Xerezaderen Artxiboa literatur podcastean irakurtzeko[4].
2023. urtean Juan Garzia Garmendiak liburu osoa euskaratu zuen. Balea Zuria argitaletxeak argitaratu zuen liburua[6]
Zinema
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Eleberri honetan oinarritutako film ugari egin dira, zeinetatik nabarmenera 1956an John Huston estatubatu zinema zuzendariak zuzendu eta Gregory Peck aktoreak anteztutako Moby Dick filma den. Gainerako eleberri honen zinemaratze ezagunenak honako hauek izan dira:
- 1926an John Barrymore aktoreak anteztutako The Sea Beast (Itsasoko Piztia) film mutua.
- 1930an aktore berak anteztutako Moby Dick filma estreinatu zen.
- 1956an John Huston estatubatu zinema zuzendariak zuzendu, Gregory Peck aktoreak Ahab kapitaina anteztu eta Ray Bradbury idazleak gidoia idatzitako Moby Dick filma. Azpidatziak daude euskaraz film honetarako, Kaxildo Alkortaren itzulpena onarri dutenak[5].
- New Yorkeko West Enden eleberrian oinarritutako Moby Dick! musikala aurkeztu zen.
- 1998an eleberrian oinarrituta eta Patrick Stewart aktoreak Ahab kapitaina antzeztu zuen telefilma filmatu zen.
- 2003 eta 2007an Philippe Ramos frantziar zinemagileak Capitaine Achab (Ahab kapitaina) izeneko film batean eleberrian egokitzapen pertsonala egin zuen. Drama film honek, zenbait ataletan banatuta, Ahab kapitaina protagonistaren istorioa kontatzen du hura ezagutu zutenen ahotik, eta Ahab kapitaina eta Moby-Dick balearen arteko topaketan amaitzen da.
Iruditegia
[aldatu | aldatu iturburu kodea]-
Ahab kapitaina eta Moby-Dick balea.
-
Moby-Dick balea.
-
Queequeg.
Oharrak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]- ↑ Ingelesezko lehen edizioan "Moby-Dick" ageri bada ere, ondorengoetan marratxorik gabe ageri da. Baleari erreferentzia egitean ere "Moby Dick" da erabiltzen den forma.
Erreferentziak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]- ↑ Lawrence, D. H.. (1977). Studies in classic American literature. ISBN 0-14-018377-9. PMC 2985589. (Noiz kontsultatua: 2022-02-18).
- ↑ Buell, Lawrence. (2014). The dream of the great American novel. ISBN 978-0-674-72632-1. PMC 871257583. (Noiz kontsultatua: 2022-02-18).
- ↑ Melville, Herman. (2002). Moby-Dick. (Second edition. argitaraldia) ISBN 0-393-97283-6. PMC 47183528. (Noiz kontsultatua: 2022-02-18).
- ↑ a b «QUEER MOBY DICK» Xerezaderen Artxiboa (Noiz kontsultatua: 2019-06-03).
- ↑ a b Luistxo. «Moby Dick» AZpiTituluak.eus (Noiz kontsultatua: 2019-06-03).
- ↑ Garzia Garmendia, Juan. (2023). Moby Dick. Donostia: Balea Zuria ISBN 978-84-126681-4-8..