Wolofera
| Wolofera | |
|---|---|
| Wolof | |
 | |
| Datu orokorrak | |
| Lurralde eremua |  Senegal
 Mauritania |
| Hiztunak | 5,5 milioi (ama hizkuntza) 12,3 milioi (bigarren hizkuntza) |
| Ofizialtasuna | Inon |
| Eskualdea | Mendebaldeko Afrika |
| Araugilea | CLAD (Centre de linguistique appliquée de Dakar) |
| Hizkuntza sailkapena | |
| giza hizkuntza Niger-Kongo hizkuntzak Atlantic–Congo (en)  Atlantic languages (en) Senegambian languages (en) | |
| Informazio filologikoa | |
| Hizkuntza-tipologia | subjektua aditza objektua |
| Alfabetoa | latindar alfabetoa, arabiar alfabetoa eta Wolofal script (en) |
| Hizkuntza kodeak | |
| ISO 639-1 | wo |
| ISO 639-2 | wol |
| ISO 639-3 | wol |
| Ethnologue | wol |
| Glottolog | wolo1247 eta nucl1347 |
| Wikipedia | wo |
| Linguasphere | 90-AAA-a |
| IETF | wo |
Wolofera[1] (Wolof) Ipar Mendebaldeko Afrikako hizkuntza da. Gertuko fula bezala, Niger-Kongo hizkuntzen Atlantiko-Kongo familiaren kidea da. Senegal, Mauritania eta Gambia estatuetan hitz egiten den hizkuntza da, Wólof etniako jatorrizkoa.
Wolofa aipatutako estatuen barnean dauden hiztunen bigarren hizkuntza izaten da. Lehen hizkuntzatzat daukatenen artean bost milioi hiztunetan kokatzen dugu eta hiztun kopuru osoa zazpi edo zortzi milioi artekoa da
Wolf-a lebu herriaren hizkera bezala sortu zen. Senegalen gehien hitz egiten den hizkuntza da, wolofek (biztanleriaren %40) berez hitz egiten dute, baina baita beste senegaldar gehienek ere, bigarren hizkuntza bezala.
Wolof dialektoak geografikoki eta landa eta hiri eremuen artean aldatzen dira. "Dakar-Wolof", adibidez, wolof, frantses eta arabiarren hiri nahasketa bat da.
"Wolof" ortografia estandarra da eta Wolof edo Wolof kultura izan daiteke. Aldaerak, Ouolof frantziar zaharra eta nagusiki Wollof, Jolof, jollof eta abar gambiarra dira, gaur egun, Wolof Inperioari edo jollof arrozari erreferentzia egiten diona, Afrikako mendebaldeko arroz plater arrunt bat. Gaur egungo forma arkaikoak Volof eta Olof dira.
Uste denez, ingelesak wolof hitz batzuk hartu zituen, banana bezala, espainiera edo portugesaren bidez, eta nyam, Karibeko zenbait kreoletan, "Jatea" esan nahi dutenak (Seychelleseko nyanm criollo, "Jatea" ere esan nahi duena).)
Saharaz hegoaldeko Afrikako beste hizkuntzak ez bezala, wolofera ez da hizkuntza tonala.
Kokapen geografikoa[2][aldatu | aldatu iturburu kodea]
Presentzia berezia du Senegalen, non bertan hitz egiten diren hogei hizkuntzetatik, sei bakarrik sustatu diren hizkuntza nazionalen egoerara, 1968ko uztailaren 24ko 68-871 dekretuaren arabera[3] . Wolof, Serer, Pulaar, Diola, Mandingo eta Soninke. Hizkuntzak dira egun Senegalgo estatuan ofizialak diren hizkuntzak[3] Karaktere latindarreko transkripzio-sistema ofizial bat.
Senegaldarren % 80k baino apur bat gehiagok lehen edo bigarren hizkuntza gisa erabiltzen du, wolof-a. Ofiziala ez bada, Senegalgo lingua franca bezala izendatu dezakegu. Egun Senegalgo hizkuntz ofiziala frantsesa jarraitzen du izaten, bere konstituzioaren lehenengo artikuluak dioen bezala.
Senegalgo biztanleen % 40k (3,2 milioi pertsona inguru) wolofera hitz egiten du lehen hizkuntza gisa. Beste% 40k bigarren hizkuntzatzat du. Dakar eta Saint-Louis arteko eskualde osoan, eta Kaolackeko mendebaldean eta hego-mendebaldean ere, biztanle gehienek woloferaz hitz egiten dute. Casamancen eta Senegalgo mendebaldean wolofa erabiltzen da mandinka eta diolarekin batera. Senegalgo hizkuntza ofiziala frantsesa da. Oro har, ikertzaileek, hogei hizkuntza eta etnolinguistika-talde inguru adosten dituzte eta hauetatik Wolof etniak Senegalgo talde etnikoen %43,7a ordezkatuko du[3]. Wolofen presentzia masiboa izan zen, bereziki hirigune nagusietan, Senegalgo independentziatik, hizkuntza nazional nagusi bezala inposatzea ahalbidetu zuena.
Ganbian, populazioaren % 15 inguruk (200.000 pertsona gutxi gora behera) wolofera du lehen hizkuntzatzat. Hala ere hizkuntza horrek askoz eragin handiagoa du Banjul hiriburuan duen garrantziagatik, non populazioaren %50ak lehen hizkuntza gisa erabiltzen duen. Serrekundan, Gambiako hiririk handienean, wolof etniako pertsona gutxi batzuk baino ez daude, baina hizkuntza biztanleriaren %90ek hitz egiten du. Gero eta gehiago, beste jatorri etniko bateko gazteek lehen hizkuntza gisa erabiltzen dute.
Wolofera gero eta eragin handiagoa hartzen ari da Gambian, neurri batean mbalax musikarekin eta Senegalgo herri kulturarekin duen loturagatik. Banjulen eta Serrekundan, woloferak lingua frankoaren estatutua lortu du, eta mandinka baino askoz ere mintzatuagoa da. Probintzietan ordea, mandinka da oraindik hizkuntza nagusia. Gambiako hizkuntza ofiziala ingelesa da. Beste hizkuntza batzuek, hala nola mandinkak (biztanleriaren %40k hitz egiten du), wofak ( %15ek) eta fulak ( %15ek), onarpen ofiziala dute, nahiz eta ez diren hezkuntzan erabiltzen.
Mauritanian, biztanleriaren% 7k (185.000 pertsona inguru) woloferaz hitz egiten du. Herrialde horretan, hegoaldeko kostaldeko eskualdeetan bakarrik erabiltzen da. Mauritaniako hizkuntza ofiziala arabiera da; frantsesa lingua franca gisa erabiltzen da.
Historia[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Woloferaren hedapena Mendebaldeko Afrikan, Wolof Inperioa eratzera eraman zuten prozesu historiko eta demografikoekin lotuta egon zen. Datuen arabera 1350 1890 urteen artean eman zen Wolof Inperioa, eta Gambia eta Senegalen zati batzuetan izan zituen eskumenak[4].
XVIII. mendean zehar eman ziren Europar estatu berrien mundu mailako kolonialismo kanpainak, inperialismoaren ondorioz, Frantzia eta Ingalaterrako estatuek bereziki, Afrika osoan botere komertzial, politiko eta militarra lortu zuten, zapalkuntza sistemikoa aplikatuz lurralde ezberdinetan.[5] Wolof Inperioaren desagerpena, batik bat Frantsezen indar kolonizatzaileen eskutik etorri zen, 1870 eta 1890 urteen bitartean. Urte horietan Senegal estatu bateratuaren sorkuntza gertatuko da [4].
Etekin ekonomikoaz gain, estatu nazioen sen identitarioaren baitan, Villares eta Bahamonde idazleek (2016) El mundo contemporáneo liburuan adierazten duten bezala, herri-izaerako nazionalismo bat zabaltzea izan zuten helburu, darwinismo sozialaren onarpenetik eratorritako ideologia arrazista batekin batera. Horrek, Europako gobernuen erabakiak erraztu zituen, eta herriak eta kulturak, ``hobeak´´ izateagatik, Europako jarraibideen mende jartzeko ekintza inperialista legitimatu zuen.
El deber de las ``razas superiores´´, advirtió Jules Ferry en 1885, es ``civilizar las razas inferiores’’ (Villares eta Bahamonde, 2016: 157)[6]
Era honetan Woloferaz adierazten ziren lurraldeek, beste hizkuntz baten, baita beste kultur baten menpe geratu ziren.
Wikipediatik itzulita Woloferako gramatika eta lexikologiako lehen lan idatziak XIX. mendearen hasieran garatu zituzten kolonoek. Jean Dard frantseseko irakasleak lehen frantsesa-wolofera hiztegia argitaratu zuen 1825ean, eta ondoren gramatikazko bat hurrengo urtean [7]. Bere asmoa idazkera erraztera bideratuta dago eta hortaz hezitzailea da. Bitartean, Jacques-François Roger gobernadorearen gramatika liburuak, 1859an argitaratua, lengoaia honen logika sakona harrapatzea izango zuen helburu .Bi lan horiek Wolof gramatikaren azterketan eta hizkuntzaren ezagutzan aldaketak ekarri zuten, hala ere, badira aurreko bilduma lexikoak. John Hill misiolari eskoziarrak, Gorénen 1807an woloferazko lau hiztegi aurkeztu zituen, baina hauek ez zuten sintaxiaren azalpenik ematen
David Boilat apaiz katoliko frantziar-senegaldarrak, Senegalgo kulturei buruzko lan ilustratu ugariren egileak, 1858an Frantzian ezarri eta sei urtera woloferaren gramatika liburua argitaratu zuen. Senegalera 1852an iritsita, Louis Faidherbe soldadu eta politikari frantziarrak 1.500 hitz inguruko frantses lexikoa argitaratu zuen 1864an, wolof, Soninke eta Fulan itzulpenekin. Saint-Louisen hitz egiten den woloferaren "ez purutasuna" adierazten du. 1943an, Armand-Pierre Angrand politikari senegaldarrak franko-wolof eskuliburu bat argitaratu zuen. Liburu honen helburua ez zen hizkuntzalari baten lana izan behar, baizik eta hizkuntzari buruzko saiakera bat.
Bigarren mundu gerra ostean (1939-1945) gerra hotza bezala ezagutzen dugun garaia, NBEren sorkuntzarekin batera 1945eko apirilean, autodeterminaziorako prozesuak hasteko unea iritzi zitzaion mundu kolonialari, eta Frantziar estatuen menpe zeuden Woloferaz egiten ziren lurraldeek bere prozesuak burutu zituzten, inperialismoaren uztarriaz askatzeko [6]
Askatze prozesu hauek, estatu inperialistek sortutako muga artifizialak ber produzitu zituzten eta ondorioz muga asko bertan zeuden herri eta komunitateen esparru administratiboa banatu zuten. Honek komunikazioa eta botere harremanak metropoliaren esku jarraitzea bermatu zuen, eta komunitateen hizkuntzetan eragina izan zuen.
Sailkapena[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Wolofera senegaldar hizkuntzetako bat da, mutazio kontsonantea ezaugarri duena. [10] Askotan Fula hizkuntzarekin estuki lotua dagoela esaten da Wilsonek (1989) Sapir (1971) lanean hizkuntza atlantikoak sailkatzeko denbora luzez erabili diren datuak oker irakurri zituelako.
Iturrien eta testuinguruaren arabera, aldaera asko daude: Chelofe, Galofe, Guiolof, Gyloffe, Ialofe, Iolof, Jolof, Oulaf, Oulof, Ouoloff, Ouolofs, Valaf, Volof, Walaf, Walof, Wollof, Wolluf, Wolofs, Wolofs, Yaloff, Yolof
Cheikh Anta Diop, zientzialari senegaldarra eta egiptologoa, walaf hitza erabili zuen woloferaren jatorriari buruzko bere ikerketan. Walaf hitza Wolof hitzaren arbasoa da. Djolof Mbengue, ustez Mandingo jatorrikoa, Wolof herrixkaren sortzailea da. Zenbait wolof talderekin, garai hartan Laf izeneko herrialdean ezarri zen. Wolof hitzean, wa hitzak "bertatik datozenak" esan nahi du, beraz, wa-laf hitzak laf herrialdetik datozenak esan nahi ditu. Azken hau, Waalo erresumarekin, wolof talde etnikoaren jaioterrietako bat da. Ondoren, walaf hitza Wolof hitza bihurtu zen.
Alfabetoa eta ahoskera[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Luzez, wolofera idazteko arabiar alfabetoa erabili da. Noizbehinka idazki erlijiosoak idazteko erabiltzen bada ere, gaur egun latindar alfabetoa da hedatuena. Honako hizkiak dituzte:
Woloferaren transmisio tresnarik garrantzitsua ahozkoa izan arren, ez da bakarra izan, denbora luzez idatzi baita Wolofal [1] , izeneko alfabeto arabiarrarekin.
Idazkera hori batzuetan testu erlijiosoek erabiltzen zuten[8] . Egun ordea, Wolofek alfabeto latinoa erabiltzen dute eta horretarako ezinbestekoa da Cheikh Aliou Ndao idazle senegaldarraren lan linguistikoa aipatzea [4]. Beste batzuekin batera eta gariko Senegalgo presidentea ohia zen Abdoulaye Wade parte hartzearekin, Cheikh Aliou Ndaok 1958. Urtean sortu zuten Grenoblen, woloferazko lehenengo silabarioa.
[1] Arabiar alfabetoan ahozka ezinak ziren hitzak woloferaz aritzeko [n] et [p] Morabitoak izeneko erlijio pertsonek gehitu zituzten wolofala sortuz[4].
Woloferak 29 hitzez osatzen da: 9 bokal eta 20 kontsonante.
| Woloferazko hizkiak | |||||||||||||||||||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| A | B | C | D | E | Ë | F | G | I | J | K | L | M | N | Ñ | Ŋ | O | P | Q | R | S | T | U | W | X | Y | ||||||||||
| a | b | c | d | e | ë | f | g | i | j | k | l | m | n | ñ | ŋ | o | p | q | r | s | t | u | w | x | y | ||||||||||
Woloferan, bi kontsonante elkarrekin idatziz gero geminatu egiten dira; hau da, kontsonantea luzatu egiten da (katalanen "l·l"-a bezela, gazteleraz "El‿labio" esatean edo frantsesez "Elle‿l'a vue" esatean gertatzen den bezala).
Kontsonanteak:
| Ezpainbikariak | Ezpain- horzkariak |
Ezpain- belareak |
Hobikariak | Sabaikariak | Belare | Ubulareak | |
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Leherkariak | p (p) b (b) | t (t) d (d) | c (c) ɟ (j) | k (k) g (g) | q (q) | ||
| Sudurkariak | m (m) | n (n) | ɲ (ñ) | ŋ (ŋ) | |||
| Aurresudurkarituak | m̩b (mb) | n̩t (nt) n̩d (nd) | ɲc (nc) ɲɟ (nj) | ŋ̍k (nk) ŋ̍g (ng) | ɴq (nq) | ||
| Dardarkariak | r (r) | ||||||
| Igurzkariak | f (f) | s (s) | x~χ (x) | ||||
| Hurbilkariak | w (w) | j (y) | |||||
| Albokari | l (l) |
Woloferak euskarak baino bokal gehiago ditu. Bokal bera birritan idatziz gero, bokala luzatu egiten da.
Adibideak[aldatu | aldatu iturburu kodea]
| Wolofera | Euskara |
|---|---|
| (As)salaamaalekum ! Erantzuna: Maalekum salaam ! |
Bakea zurekin Erantzuna: baita zurekin ere |
| Na nga def ? / Naka nga def ? / Noo def? Erantzuna: Maa ngi fi rekk |
Zelan? Erantzuna: Ondo |
| Lu bees ? Erantzuna: Dara (beesul) |
Zer berri? Erantzuna: Zaharrak berri |
| Ba beneen (yoon). | Ikusi arte |
| Jërëjëf | Eskerrik asko |
| Waaw | Bai |
| Déedéet | Ez |
| Fan la ... am ? | Non dago ...? |
| Noo tudd(a)* ? / Naka nga tudd(a) ? Erantzuna: ... laa tudd(a) / Maa ngi tudd(a) ... |
Nola duzu izena? Erantzuna: .... izena dut |
Gramatika[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Oro har woloferazko oinarrizko irizpide gramatikala subjektua+ aditza+ laguntzailea izango da, nahiz eta kasu askotan, esatariak, bere ustez terminorik garrantzitsuena esaldi hasieran kokatuko duen[4]. Aditza ez du inoiz formarik aldatuko, denbora, pertsona zein zenbakiak ez dio eraginik egingo. Hura adierazteko aditz laguntzaileak egongo dira, izenordain bezala ageriz eta aditz aurrean edo atzean kokatzeko aukera egongo da .
Ekintzaren aspektua derrigorrezkoa da markatzea woloferaz, garrantzi berezia hartuz ekintza iraganean, orainaldian edo etorkizunean eman den.
Kontsonanteak[4][aldatu | aldatu iturburu kodea]
Kontsonante zehatzak: c, g, j, ŋ, x, q, y dira.
Ø C: Euskarazko ``tx´´ren ahoskerazko soinua izango du
Ø G: “g” bezala ahoskatuko da “a”, “o”, “u” letren aurrean. Ez du inoiz jota bezalako soinurik izango
Ø J: ``y´´ i grekoaz bezala ahoskatuko da bokal baten jarraian dagoenean.
Ø Ŋ: Ingeleseko ng-ez amaitutako hitzen soinu berdina izaten du (interesting)
Ø X: jota bezala ahoskatuko da
Ø Q: ``g´´ bezala ahoskatuko da jotaren segidan.
Ø Y: Gaztelerazko ``ll´´ bezala ahoskatuko da. Woloferazm ``ll´´ l bikotza bezala irakurtzen da.
Bokalak[4][aldatu | aldatu iturburu kodea]
à, é, ë, ó. Bokal zehatzak izango dira
Ø À: ``a´´ ireki eta luzea izango da
Ø É: ``e´´ itxia da. A eta E artean ahoskatzen dena, frantseseko ``e´´aren antza izango du.
Ø Ë: ``eu´´ soinu frantsesaren antza dauka bere ahoskerak.
Ø Ó : Frantses ``o´´ itxiaren antzekoa da.
Letra bikoitzak[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Wolof alfabetoko letra guztiak bikoiztu daitezke, bost izan ezik: f, q, v. Bokal bikoitzak, hitz luzeak izaten dira. Kontzonante bikoitzak soinu luzekoak dira baita eta hitzaren amaieran aurkitzen ditugunean, “a” o “ë” letrak gehituko bagenie bezala ahoskatuko ziren[4].
Azentoak[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Tilde irekia "a" n jartzen da, soilik "a" luze bat denean eta ondoren bi kontsonante laguntzen dutenean. Azentu itxia soilik “e” y en la “o” hitzetan kokatuko da frantses ``e´´ eta ``o´´ soinuen antza dutenean.
Dieresia soilik “e”-n kokatuko da “eu” soinu frantsesarekin bat datorrenean. [4]
Sudur aurreko kontsonantea.[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Sudur aurreko kontsonante bezala ulertzen ditugunak mb, mp, nd, ng, nj, nc, nk, nt, nx eta nq dira. Beti elkarrekin ahoskatuko dira eta saiatuko gara aurretik bokalik ez ahoskatzen (akats ohikoa izanik). ``m´´ edo ``n´´ adierazteko bezala kokatu behar dira ezpainak eta ondoren jarraituko dion letra ahoskatu[4] .
Literatura[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Wolof idatzien lehen aztarnak oso aintzinakoak dira eta idazkera arabiarrarekin eginda dauden testu erlijiosoak dira, Wolofaleraz. Hau wolofa arabiar munduarekin izan duen loturaren adierazlea da. Egun ordea hainbat egile propio dauzka.
Musika[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Lemzo Diamono talde senegaldarrak, 1990etik 1998ra bitartean jardundakoak, batzuetan wolof hitzak erabiltzen zituen. 1994an Youssou n 'Dour eta Neneh Cherryren 7 Seconds abesti arrakastatsuan entzun dezakegu Woloferaz.
1990eko hamarkadan kaleratutako Les Colocs taldearen Tassez-vous de d 'là abestiak ere wolofa erabiltzen du letretan. Julia Sarr abeslari senegaldarrak wolofez abestu zuen Set Luna diskoan, 2005ean. 2000. eta 2010. urteetan, Latyr Sy abeslari eta perkusionista senegaldarrak hainbat hizkuntzatan abesten du, baita wolofean ere.
Zinema[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Wolof hizkuntzako herrialdeetako zinemak (Senegalgo zinemak eta Mauritaniako zinemak) hizkuntza horretan filmatutako eman ditu. Ousmane Sembène zuzendariak Senegali buruz hitz egiten du bere hainbat filmetan: Emitaa (1971) bigarren Mundu Gerran frantziarrek senegaldarrei emandako tratamenduaz hitz egiten du; eta Faat Kiné 2000. urteko senegaldar gizartea ekartzen du gogora.
Abizenak[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Wolofen abizen ohikoenak honako hauek dira: Ndiaye, Diop, Fall, Diagne, Dièye, Diene Guèye, Mbaye, Thiam, Dieng, Seck, Mbacké, Diakhate, Beye, Mbow or m 'bow, Lй, Samb, Boye, Ndaw edo Ndao, Wade, Ndiouck Ehun baino gehiago daude. Patronimikoa ez da inorena, Wolof esaera ospetsu batek dioen bezala. Gainera, zaila da pertsona baten jatorria bere abizenagatik jakitea. Wolofetatik haratago, Senegalen eta, oro har, azpi-eskualdean, etnia, gizarte-talde edo klase desberdinetako pertsonek abizen berak erabil ditzakete. Adibidez, Diop bat, Seck bat edo Ndiaye bat Wolof, Sèrere, Hal Pular eta talde etniko hauen barnean jatorri sozial ezberdinetakoak izan daitezke.
Wolofsek eramandako abizen asko atzerritarrak dira, wolof talde etnikoa, toucouleur talde etnikoa bezala, oso mistoa delako. Wolfen auzo diren talde etnikoetako kideak, peulhs, sérères, toucouleurs, lébous, maures eta mandingues kasu, asimilatzea oso ohikoa izan da. Familien arabera, fenomeno hau gutxi gorabehera zaharra da. Horrek azaltzen du wolofen artean abizen asko daudela.
Erreferentziak[aldatu | aldatu iturburu kodea]
- ↑ 53. araua - Munduko estatuetako hizkuntza ofizialak. Euskaltzaindia (Noiz kontsultatua: 2011-6-3).
- ↑ (Frantsesez) Wolof (langue). 2020-03-20 (Noiz kontsultatua: 2020-05-20).
- ↑ a b c (Frantsesez) Cissé, Mamadou. (2005). Langues, État et société au Sénégal. SudLangues.. Revue électronique internationale de Sciences du langage 5, 99-133 or..
- ↑ a b c d e f g h i j Ndiaye. (2018). Propuesta de una gramática del wolof para hispanohablantes: análisis y comentario.. .
- ↑ García Tobón*, Carlos. (2008-12). «2008: International Year of Languages» Signo y Pensamiento 27 (53): 358–368. ISSN 0120-4823. (Noiz kontsultatua: 2020-05-20).
- ↑ a b Villares, Ramón.. (2012). El mundo contemporáneo : del siglo XIX al XX. (7Œ ed. rev. y amp. argitaraldia) Taurus ISBN 978-84-306-0074-8. PMC 826444189. (Noiz kontsultatua: 2020-05-20).
- ↑ Cornevin, Robert. (1967). «L'œuvre de Bourguignons (Les Javouhey et Jean Dard) au Sénégal et à la Réunion» Outre-Mers. Revue d'histoire 54 (194): 227–246. doi:. (Noiz kontsultatua: 2020-05-20).
- ↑ (Gaztelaniaz) Nogales. (2006). Los productores de las epopeyas oesteafricanas: los" griot" o los protectores de la memoria. Archivum, 56(56).
Kanpo estekak[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Datuak: Q34257
Multimedia: Wolof language
 |
Hizkuntza honek bere Wikipedia du: Bisita ezazu. |