Artzi (herri)
| Artzi | |
|---|---|
 Nafarroa Garaia, Euskal Herria | |
 | |
 | |
| Kokapena | |
| Herrialdea | Nafarroa Garaia |
| Eskualdea | Pirinioaurrea |
| Udalerria | Artzibar |
| Administrazioa | |
| Mota | herri hustu |
| Izen ofiziala | Arce/Artzi |
| Posta kodea | 31438 |
| Herritarra | artziar |
| Geografia | |
| Koordenatuak | 42°51′55″N 1°22′37″W / 42.86525°N 1.37708°W |
| Garaiera | 596 metro |
| Distantzia | 41,1 km (Iruñetik) |
| Demografia | |
Artzi[1][a] Artzibar udalerriko herri hustu bat da, Euskal Herriko Nafarroa Garaia lurraldean kokatuta, Pirinioaurrea eskualdean.
1970ean jada despopulatu bezala agertzen zen. Bere lurrak Artzibarko Udalara pasa ziren.
Bertako biztanleak artziarrak ziren.
Izena[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Artzi toponimoa hainbat modutan agertu da historian zehar:[2]
- Arci (1144)
- Arci (1228)
- Arci (1256)
- Arci (1274)
- Arce (1366)
- Arçy (1366)
- Arçi (1366)
- Arze (1482)
- Arçi (1532)
- Arce (1638)
- Arze (1700)
- Arce (1800)
- Artze (1974)
- Artzi (1990)
Geografia[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Artzi Artzibarran dago.
Inguru naturala eta kokapena[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Artzibar kokatzeko ez dago aho bateko akordiorik. Egia esan, Zaraitzu eta Erronkaribar ibarretan bezala, haran horien iparraldea Pirinioetakoa da, eta hegoalde Pirinioaurreatarra, klima eta landaretza aldaketa nabariarekin. Trantsizio-eremu bat da, eta bi espazioen muga edo muga hori Larrogain, Elke-Pausaran, Peñas Baxas eta Lareki mendien arteko irudizko lerro batekin markatu daiteke.
Artzibar ibarra berezia da, bitxia beharbada, eta Erdi Arokan galtzen da bere jatorria. Ez dio jarraitzen ibai baten inguruan garatzeko zonako arauari. Bi adar bereiz ditu, Irati eta Urrobi ibaien ibilbideei jarraituz, eta hirugarren adar erdi bortxatu bat Gurpegi errekaren inguruan.
Klima[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Udalerriko gunerik garaienetan izan ezik, Artzibar gehienean klima azpimediterraneoa nagusi da. Urteko batez besteko tenperatura 6 eta 12 gradu bitartekoa da (sei gradu mendietan eta hamabi herrigunean). Prezipitazioak 1 000 eta 1 600mm bitartekoak dira, betiere udaberrian eta udazkenean ugariagoak. Urteroko egun euritsuak 100-120 inguru izaten dira, eta azarotik apirilera ohikoa da elurra jaustea.
Baso-soiltze gogorra jasan dute Artzibar aldeko basoek. Pagoa, pinu basatia, haritza eta artea dira zuhaitzik ugarienak. Artea, arroilean eta ipar eta ipar-mendebaldeko mendietan hedatzen da batez ere. Birlandatutako pinuek 1 000 hektareatik gora hartzen dituzte, batez ere Austriatik ekarritako pinu lariziarrak dira.
Estazio meteorologikoak[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Artzibarren dagoen Orotz-Betelu udalerrian (ibarraren parte da geografikoki, baina ez administratiboki), itsasoaren mailatik 619 metrora, Nafarroako Gobernuak 1993n jarritako estazio meteorologikoa dago.[3]
 Datu klimatikoak (Orotz-Betelu, 1993-2020) 
| |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Hila | Urt | Ots | Mar | Api | Mai | Eka | Uzt | Abu | Ira | Urr | Aza | Abe | Urtekoa |
| Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C) | 18.0 | 21.0 | 25.0 | 27.0 | 31.0 | 39.0 | 38.0 | 39.0 | 34.0 | 28.0 | 22.0 | 17.0 | 39.0 |
| Batez besteko tenperatura maximoa (°C) | 8.2 | 9.1 | 11.9 | 15.1 | 18.5 | 23.5 | 26.2 | 26.4 | 22.6 | 17.8 | 11.8 | 8.8 | 16.7 |
| Batez besteko tenperatura (ºC) | 4.4 | 4.8 | 7.2 | 10.2 | 13.3 | 17.5 | 19.9 | 19.7 | 16.5 | 12.8 | 7.9 | 5.0 | 11.6 |
| Batez besteko tenperatura minimoa (°C) | 0.7 | 0.5 | 2.5 | 5.3 | 8.1 | 11.5 | 13.7 | 13.0 | 10.4 | 7.8 | 4.0 | 1.1 | 6.5 |
| Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C) | -9.0 | -10.0 | -11.0 | -2.0 | 0.0 | 2.0 | 5.0 | 6.0 | 1.0 | -3.0 | -7.0 | -10.0 | -11.0 |
| Pilatutako prezipitazioa (mm) | 157.6 | 130.4 | 121.0 | 114.7 | 89.9 | 64.5 | 45.8 | 50.3 | 81.4 | 111.3 | 162.7 | 141.3 | 1270.9 |
| Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm) | 75.0 | 72.0 | 65.0 | 62.0 | 45.0 | 65.0 | 58.0 | 140.2 | 97.0 | 98.0 | 72.0 | 91.0 | 140.2 |
| Prezipitazio egunak (≥ 1 mm) | 14.4 | 12.9 | 11.9 | 13.4 | 11.8 | 7.6 | 5.9 | 6.7 | 8.4 | 11.2 | 14.1 | 13.1 | 131.4 |
| Elur egunak (≥ 1 mm) | 2.8 | 3.8 | 2.0 | 0.9 | 0.1 | 0.0 | 0.0 | 0.0 | 0.0 | 0.1 | 1.0 | 1.9 | 12.6 |
| Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua[4] | |||||||||||||
Aukeratu beheko zatian urte-tarte bat, urte horiek goian xehetasun handiagoz ikusteko.
Ikusi edo aldatu datu gordinak.
Historia[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Ibarrari izena ematen dion jaurerria da Artzi. Urrobi ibaiaren ezkerraldean dago, Zandueta eta Nagore artean, gaur egun urak hartzen duen lautadan, Itoitz urtegiaren isatsa delako. Jaurerria 595 metroko altueran dago, eta eliza metro batzuk gorago dago. Jauregiak U bat osatzen duten hainbat eraikin ditu, eta elizatik gertu beste eraikin baten aurriak daude. 1970eko hamarkadako dokumentu batean Donetxea aipatzen da.
Zure biztanleria ez da inoiz handia izan. Suziriak zenbatzeari dagokionez, 1366an bat izatetik 1819an sei izatera igaro zen, eta biztanle kopururik handiena 1858-1887an izan zen (41). 1960an 7 pertsona bizi ziren, eta hamar urte geroago jenderik gabe zegoen. Jaurerri honen eta bere jaunen historiaren jarraipena zaila egiten da, ibarrari izena emateaz gain, laster izan baitzen noble askoren abizena.
Artziko aldaera berriaren azpian, jaurerriko lurretan, Juan Mari Martinez Txoperenaren ikerketei esker eta Aranzadik 2012an egindako zundaketa batzuei esker, erromatarren garaiko herrixka baten zantzuak aurkitu dira, eta etorkizuneko ikerketetan berretsi beharko da. Herri hau Auritz-Agoitz tartean aurkitu berria zen erromatar galtzadaren kontrolaren barruan kokatuko zen, eta 15 km-tik behin, gutxi gorabehera, animaliak aldatzeko eta atseden hartzeko bidean ostatu bat jartzeko ohitura zegoen. Auritzeko lautadako erromatar garaiko herriaren (agian dokumentuen Iturissa) eta Agoitz inguruan ibiliko zen beste herri baten artean egongo zen establezimendua.
Inguruko bi herrixka protohistorikoren zantzuak ere badaude, Biskaxun eta Adasa, eta historialari batzuen arabera, erromatarrek eremu berriak kontrolatzen zituztenean, bertakoak ibarrera jaistera behartzen zituzten, errazago zelatatzeko eta galtzadetako trafikoa garatzen eta kontrolatzen laguntzeko. Hori izan zitekeen Artziko jaurerriaren inguruko herrixka bat garatzeko beste argudio bat.
Ondasun nabarmenak[aldatu | aldatu iturburu kodea]
- Andre Maria eliza, XII. mendeko kristiau eliza gotikoa
- Artziko jauregia, Erdi Aroko jauregia.
Oharrak[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Erreferentziak[aldatu | aldatu iturburu kodea]
- ↑ Euskaltzaindia: Euskal Onomastikaren Datutegia.
- ↑ «Artzi- Lekuak - EODA» www.euskaltzaindia.eus (Noiz kontsultatua: 2021-08-30).
- ↑ .
- ↑ Aurizperriko estazioko balio klimatologikoak. Nafarroako Gobernua (Noiz kontsultatua: 2020-08-24).
