Pirinioaurrea (eskualdea)

Aldatu loturak
Koordenatuak: 42°47′54″N 1°21′08″W / 42.79833668°N 1.35231162°W / 42.79833668; -1.35231162
Wikipedia, Entziklopedia askea
Artikulu hau Nafarroa Garaiko eskualdeari buruzkoa da; Iberiar Penintsulako mendilerroa gaitzat duena beste hau da: «Pirinioaurrea»
Pirinioaurrea
 Euskal Herria
Map
Administrazioa
Herrialdea Nafarroa Garaia
Udalerriak12 (lista ikusi)
EskualdeburuaAgoitz
Herri handienaAgoitz
Izen ofizialaPirinioaurrea (eus.)
Prepirineo (cas.)
Geografia
Koordenatuak42°47′54″N 1°21′08″W / 42.79833668°N 1.35231162°W / 42.79833668; -1.35231162
Azalera479,57 km²
Garaiera423-1472 metro
Distantzia28,5 km (Iruñetik)
Demografia
Biztanleria5.914 (2022:  144)
Dentsitatea12,33 biztanle/km²
Datu gehigarriak
Sorrera2019ko otsailaren 6an

Pirinioaurrea[a] Nafarroa Garaiko eskualde bat da, Euskal Herrian kokatuta. Gutxi gorabehera, Pirinioaurreko sistemarekin bat dator, Nafarroatik igarotzean. Bere ezaugarria da lautada zabal emankorrak, mendilerro nabarmenak dituzten ibai banaz bustiak. Nafarroako eremu despopulatuenetako bat da, non, komunikazio-ardatz nagusien gainean dauden herriak izan ezik, gainerako herriak tamaina txikikoak diren, herri hustu asko izateaz gain.

12 udalerrik osatzen dute, eta 2022 urtean 5914 biztanle eta 479,57 kilometro koadroko azalera zituen; horrek 12,03 biztanle kilometro koadroko biztanleria-dentsitatea sortzen zuen. Arripodas dagoen itsas mailaren gaineko 423 metrotik Baigura mendiaren 1472 metrora arteko altuera du.

Eskualdeburua Agoitz udalerria da, Longida ibarran.

Izena[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Pirinioaurrea beste hizkuntza batzuetan ere ezagutzen da, hala nola:

Izen ofiziala, Nafarroako Gobernuaren arabera, honako hau da: Prepirineo / Pirinioaurrea.[1]

Etimologia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Eskualdeak Pirinioaurrea sistema geografikoaren izena hartzen du, Pirinioen hegoaldean dauden mendi baxuenak.

Geografia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Mugakideak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

 Iruñerria (Ibarrak) Pirinioak
Iruñerria (Metropolialdea) Pirinioak
Mendebaldea
   Pirinioaurrea  
Ekialdea
Erdialdea Zangozerria

Pirinioaurrea eskualdeak Pirinioak eskualdea du muga iparraldean eta ekialdean. Hegoaldean Zangozerria eskualdea dago. Hegomendebaldean, Erdialdea eskualdearekin muga egiten du. Azkenik, mendebaldean Metropolialdea eta Ibarrak daude, Iruñerria eskualdeko azpieskualdeak.

Inguru naturala[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Map
Pirinioaurrea eskualdeko ibaiak

Eskualdea Pirinioaurreko sistemaren eremuan dago. Mendiak eta mendilerroak haran lau samarrek eteten dituzte, eta horien artean nabarmenki nabarmentzen da. Hauek dira eskualdea zeharkatzen duten mendilerroak:

Bestalde, zeharkatzen duten eta mendilerroak banatzen dituzten ibaiak honako hauek dira:

Gainera, eskualdean Nafarroako ubidea hasten da, Itoizko urtegian.

Klima[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Pirinioaurreak klima azpimediterraneoa dauka, eta urteko batez besteko tenperatura aldakorra da, 13 gradu hegoaldeandik 10 gradu iparraldeanera. Prezipitazioak nahiko urriak dira udan baina ugariak gainontzeko urtaroetan, guztira 800-1200 mm inguru jausten dira urtero 110-130 egunetan.

Eskualdean hainbat estazio meteorologiko daude, baina hauek dira adierazgarrienak: Orotz-Betelu (iparraldea), Agoitz (erdialdea), Eparotz (ekialdea) eta Elo (hegoaldea).

    Datu klimatikoak (Orotz-Betelu, 1993-2020)    
 Hila   Urt   Ots   Mar   Api   Mai   Eka   Uzt   Abu   Ira   Urr   Aza   Abe   Urtekoa 
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C) 18.0 21.0 25.0 27.0 31.0 39.0 38.0 39.0 34.0 28.0 22.0 17.0 39.0
Batez besteko tenperatura maximoa (°C) 8.2 9.1 11.9 15.1 18.5 23.5 26.2 26.4 22.6 17.8 11.8 8.8 16.7
Batez besteko tenperatura (ºC) 4.4 4.8 7.2 10.2 13.3 17.5 19.9 19.7 16.5 12.8 7.9 5.0 11.6
Batez besteko tenperatura minimoa (°C) 0.7 0.5 2.5 5.3 8.1 11.5 13.7 13.0 10.4 7.8 4.0 1.1 6.5
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C) -9.0 -10.0 -11.0 -2.0 0.0 2.0 5.0 6.0 1.0 -3.0 -7.0 -10.0 -11.0
Pilatutako prezipitazioa (mm) 157.6 130.4 121.0 114.7 89.9 64.5 45.8 50.3 81.4 111.3 162.7 141.3 1270.9
Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm) 75.0 72.0 65.0 62.0 45.0 65.0 58.0 140.2 97.0 98.0 72.0 91.0 140.2
Prezipitazio egunak (≥ 1 mm) 14.4 12.9 11.9 13.4 11.8 7.6 5.9 6.7 8.4 11.2 14.1 13.1 131.4
Elur egunak (≥ 1 mm) 2.8 3.8 2.0 0.9 0.1 0.0 0.0 0.0 0.0 0.1 1.0 1.9 12.6
Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua[2]
    Datu klimatikoak (Agoitz, 1993-2020)    
 Hila   Urt   Ots   Mar   Api   Mai   Eka   Uzt   Abu   Ira   Urr   Aza   Abe   Urtekoa 
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C) 17.5 22.0 25.0 29.0 35.0 40.0 40.0 40.0 36.0 30.0 23.0 17.0 40.0
Batez besteko tenperatura maximoa (°C) 8.9 10.5 14.3 16.7 20.9 25.8 28.5 28.6 24.0 19.1 12.3 9.1 18.2
Batez besteko tenperatura (ºC) 2.2 6.1 9.2 11.5 15.2 19.5 21.8 21.9 17.9 14.0 8.5 5.4 13.0
Batez besteko tenperatura minimoa (°C) 1.5 1.7 4.1 6.3 9.5 13.1 15.2 15.3 11.9 8.9 4.7 1.8 7.8
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C) -4.0 -3.1 -1.5 0.8 3.3 7.7 10.2 10.1 6.5 2.5 -1.8 -4.0 -4.0
Pilatutako prezipitazioa (mm) 101.3 87.3 83.7 81.1 70.1 54.3 39.4 32.4 65.7 78.7 103.9 91.1 888.9
Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm) 70.0 44.8 46.8 67.5 50.6 57.8 58.5 90.0 107.0 82.5 45.8 86.5 107.0
Prezipitazio egunak (≥ 1 mm) 14.1 12.6 12.0 13.6 12.7 8.0 6.2 6.5 8.5 11.7 15.2 14.6 135.6
Elur egunak (≥ 1 mm) 1.4 2.4 1.6 0.3 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.1 1.2
Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua[3]
    Datu klimatikoak (Eparotz, 1974-2020)    
 Hila   Urt   Ots   Mar   Api   Mai   Eka   Uzt   Abu   Ira   Urr   Aza   Abe   Urtekoa 
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C) 18.0 22.0 26.0 29.0 33.0 38.0 41.0 40.0 37.0 32.0 25.0 21.0 41.0
Batez besteko tenperatura maximoa (°C) 8.6 10.2 13.4 15.3 19.9 24.9 28.6 28.5 24.0 18.4 12.2 9.1 17.7
Batez besteko tenperatura (ºC) 4.2 5.2 7.8 9.8 13.8 17.9 20.7 20.7 17.1 12.8 7.8 5.0 11.9
Batez besteko tenperatura minimoa (°C) -0.1 0.2 2.3 4.3 7.7 10.8 12.8 12.8 10.1 7.2 3.3 0.8 6.0
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C) -17.0 -17.0 -9.0 -4.0 -3.0 1.0 5.0 2.0 1.0 -3.0 -8.0 -11.0 -17.0
Batez besteko prezipitazioa (mm) 69.3 67.9 62.6 91.9 71.3 52.8 35.0 39.5 62.2 92.0 93.7 95.2 833.5
Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm) 47.0 35.5 50.0 46.0 38.0 48.0 56.0 73.0 66.5 87.0 54.0 74.5 87.0
Prezipitazio egunak (≥ 1 mm) 10.5 9.7 8.9 12.2 10.7 6.9 4.6 4.8 7.0 10.5 11.5 12.0 109.3
Elur egunak (≥ 1 mm) 1.6 1.4 1.2 0.8 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.5 1.1 6.6
Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua[4]
    Datu klimatikoak (Elo, 1984-2020)    
 Hila   Urt   Ots   Mar   Api   Mai   Eka   Uzt   Abu   Ira   Urr   Aza   Abe   Urtekoa 
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C) 19.0 22.5 25.0 27.5 35.0 40.0 40.0 41.0 37.5 30.5 23.0 19.5 41.0
Batez besteko tenperatura maximoa (°C) 8.7 10.5 13.8 15.9 20.1 24.8 28.1 28.5 24.2 18.9 12.5 9.4 17.9
Batez besteko tenperatura (ºC) 5.4 6.5 9.0 11.0 14.5 18.5 21.2 21.5 18.2 14.2 9.1 6.1 12.9
Batez besteko tenperatura minimoa (°C) 2.1 2.5 4.3 6.0 9.0 12.2 14.4 14.6 12.1 9.4 5.7 2.8 7.9
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C) -12.0 -8.5 -10.0 -1.5 0.0 3.0 7.0 5.0 3.0 -1.0 -5.5 -9.5 -12.0
Batez besteko prezipitazioa (mm) 80.4 69.2 74.0 84.5 69.1 53.1 40.1 33.9 52.9 80.9 101.4 77.9 817.4
Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm) 57.6 46.0 69.3 56.8 56.2 69.1 59.3 98.3 93.0 74.5 64.5 65.5 98.3
Prezipitazio egunak (≥ 1 mm) 12.7 10.9 10.5 12.4 10.8 6.9 5.3 5.1 7.2 10.0 12.8 11.5 115.8
Elur egunak (≥ 1 mm) 1.7 2.6 1.6 0.6 0.1 0.0 0.0 0.0 0.0 0.1 0.5 1.2 8.3
Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua[5]

Banaketa[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Map
Pirinioaurrea eskualdeko banaketa tradizionala

Banaketa tradizionala[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Historikoki, eskualdea, Nafarroako erdialdea eta iparraldea bezala, ibarraka banatu da. Banaketa hori ez zen soilik geografikoa, eskumen politiko, administratibo, judizial eta militarrak ere bazituzten eta. Hauek dira ibar horiek:

Urraulgoiti eta Urraulbeiti ibarrak Urraul ibar handienean integratuta zeuden, Erromantzatua eta Ledeako Korreduarekin batera. Gainera, Agoitz, Urrotz eta Elo hiribilduek, antzinatik, beren ibar geografikoekiko independentzia administratiboa izan dute.

Udalerriak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Pirinioaurrea eskualdea 12 udalerritan banatuta dago, honako hauek:

Udalerria Biztanleria (2023) Azalera (km²) Dentsitatea (bizt/km²) Udalburua
Agoitz 2970 13,54 219,35 Agoitz
Artzibar 296 145,34 2,04 Nagore
Elo 503 22,61 22,25 Elo
Ibargoiti 282 54,05 5,22 Idotzin
Itzagaondoa 159 59,63 2,67 Ardatz
Lizoainibar-Arriasgoiti 303 65,53 4,62 Lizoain
Longida 309 90,84 3,4 Aos
Orotz-Betelu 145 23,46 6,18 Orotz-Betelu
Untzitibar 225 37,34 6,03 Untziti
Urraulbeiti 326 59,41 5,49 Artieda
Urraulgoiti 135 137,7 0,98 Irurozki
Urrotz 418 11,4 36,67 Urrotz
Biztanleria udalerrika Bilakaera azken 10 urteetan
Map
Map
  •      > 10000
  •      5000-10000
  •      2500-5000
  •      1000-2500
  •      500-1000
  •      250-500
  •      250-100
  •      < 100
  •      > %10
  •      %5−10
  •      %1−5
  •      %0−1
  •      %-5−0
  •      %-10−-5
  •      %-15−-10
  •      < %-15

Herriak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

2020an gutxienez biztanle 1 zuten 99 biztanlegune daude eskualdean:

Herria Kategoria Udalerria Ibarra
Abintzao kontzeju  Ibargoiti Ibargoiti
Adoain leku  Urraulgoiti Urraulgoiti
Agoitz udalerri  Agoitz Longida
Aiantz leku  Longida Longida
Aietxu kontzeju  Urraulgoiti Urraulgoiti
Akotain etxalde  Longida Longida
Alduate leku  Urraulbeiti Urraulbeiti
Altzorritz kontzeju  Untzitibar Untzitibar
Aos kontzeju  Longida Longida
Ardatz kontzeju  Itzagaondoa Itzagaondoa
Arieltz etxalde  Urraulgoiti Urraulgoiti
Aristu etxalde  Urraulgoiti Urraulgoiti
Arizkuren leku  Artzibar Artzibar
Arrieta kontzeju  Artzibar Artzibar
Arrietako bentak etxalde  Artzibar Artzibar
Arripodas kontzeju  Urraulbeiti Urraulbeiti
Artaitz kontzeju  Untzitibar Untzitibar
Artanga etxalde  Urraulgoiti Urraulgoiti
Artaxo kontzeju  Longida Longida
Artieda kontzeju  Urraulbeiti Urraulbeiti
Azparren kontzeju  Artzibar Artzibar
Beortegi leku  Lizoainibar-Arriasgoiti Lizoainibar
Billabeta kontzeju  Longida Longida
Ekai kontzeju  Longida Longida
Elkoatz leku  Urraulgoiti Urraulgoiti
Elo udalerri  Elo Ibargoiti
Eparotz leku  Urraulgoiti Urraulgoiti
Erredin leku  Lizoainibar-Arriasgoiti Lizoainibar
Erreta leku  Itzagaondoa Itzagaondoa
Espotz etxalde  Artzibar Artzibar
Ezkanitz leku  Urraulgoiti Urraulgoiti
Galdurotz etxalde  Lizoainibar-Arriasgoiti Arriasgoiti
Geretz leku  Urraulbeiti Urraulbeiti
Getze kontzeju  Ibargoiti Ibargoiti
Gorraitz leku  Artzibar Artzibar
Hiriberri kontzeju  Artzibar Artzibar
Hiriberri leku  Longida Longida
Idoate leku  Itzagaondoa Itzagaondoa
Idotzin kontzeju  Ibargoiti Ibargoiti
Iheltz leku  Lizoainibar-Arriasgoiti Lizoainibar
Imirizaldu kontzeju  Urraulgoiti Urraulgoiti
Imizkotz leku  Artzibar Artzibar
Indurain leku  Itzagaondoa Itzagaondoa
Iriso leku  Itzagaondoa Itzagaondoa
Irurozki kontzeju  Urraulgoiti Urraulgoiti
Izko kontzeju  Ibargoiti Ibargoiti
Jakoisti etxalde  Urraulgoiti Urraulgoiti
Janaritz leku  Lizoainibar-Arriasgoiti Lizoainibar
Lakabe kontzeju  Artzibar Artzibar
Larrangotz leku  Longida Longida
Leiun leku  Lizoainibar-Arriasgoiti Lizoainibar
Lekaun leku  Ibargoiti Ibargoiti
Lerrutz leku  Lizoainibar-Arriasgoiti Lizoainibar
Liberri leku  Longida Longida
Lizarraga leku  Itzagaondoa Itzagaondoa
Lizoain leku  Lizoainibar-Arriasgoiti Lizoainibar
Lusarreta leku  Artzibar Artzibar
Mendiorotz leku  Lizoainibar-Arriasgoiti Lizoainibar
Meotz leku  Longida Longida
Murillo kontzeju  Longida Longida
Nagore kontzeju  Artzibar Artzibar
Nardoze Alduate leku  Urraulbeiti Urraulbeiti
Nardoze Andurra leku  Urraulbeiti Urraulbeiti
Naxurieta leku  Untzitibar Untzitibar
Olaberri leku  Longida Longida
Olaldea auzo  Orotz-Betelu Artzibar
Ongotz kontzeju  Urraulgoiti Urraulgoiti
Orotz-Betelu udalerri  Orotz-Betelu Artzibar
Otsa leku  Artzibar Artzibar
Ozkaritz leku  Lizoainibar-Arriasgoiti Lizoainibar
Ozkoidi leku  Urraulgoiti Urraulgoiti
Rala leku  Longida Longida
San Vicente kontzeju  Urraulbeiti Urraulbeiti
Santa Fe etxalde  Urraulgoiti Urraulgoiti
Santsoain leku  Urraulbeiti Urraulbeiti
Sengaritz leku  Ibargoiti Ibargoiti
Tabar kontzeju  Urraulbeiti Urraulbeiti
Turrillas leku  Itzagaondoa Itzagaondoa
Uliberri leku  Artzibar Artzibar
Untziti kontzeju  Untzitibar Untzitibar
Urbikain leku  Itzagaondoa Itzagaondoa
Urdirotz leku  Artzibar Artzibar
Uritz kontzeju  Artzibar Artzibar
Urotz leku  Lizoainibar-Arriasgoiti Lizoainibar
Urritzelki leku  Lizoainibar-Arriasgoiti Arriasgoiti
Urrotz udalerri  Urrotz Lizoainibar
Usotz etxalde  Artzibar Artzibar
Xaberri leku  Longida Longida
Zabaltza leku  Ibargoiti Ibargoiti
Zabaltza leku  Urraulgoiti Urraulgoiti
Zabaltzeta kontzeju  Untzitibar Untzitibar
Zalba leku  Lizoainibar-Arriasgoiti Arriasgoiti
Zandueta etxalde  Artzibar Artzibar
Zaragueta kontzeju  Artzibar Artzibar
Zenborain kontzeju  Untzitibar Untzitibar
Zilegieta leku  Ibargoiti Ibargoiti
Zorokiain leku  Untzitibar Untzitibar
Zuhatzu leku  Itzagaondoa Itzagaondoa
Zuntzarren leku  Lizoainibar-Arriasgoiti Arriasgoiti

Herri hustuak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Pirinioaurrea eskualdeak, gainera, 100 herri hustu ditu, honako hauek:

Partzuergoak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Gaur egun, Pirinioaurrea eskualdean 2 partzuergo daude hainbat udalerritan banatuta:

Historia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Eskualdea 2019an sortu zen, Barkos gobernuak onartutako 04/2019 Foru Legearen arabera.[1] Nafarroa Garaiko eskualde berriak diseinatzeko prozesuan, 11 eskualde proposatu ziren lehen aldiz, eta horietako 3 bi azpieskualdetan banatu ziren. Eskualde horren kasuan, Zangozerria-Pirinioaurrea eskualdearen barruan zegoen azpieskualde bat zen. Proposamen hori berrikustean, inguruko alkate batzuen protestak eraginda, Zangozerria-Pirinioaurrea eskualde handia bi eskualdetan banatu zen: Zangozerria eta Pirinioaurrea.[6]

Urte bereko irailean legeak atxilotu zuen Maria Chivite lehendakari berriak, bere ustez aurreko legealdian gehiengo osoz baliatu zen legeak ez baitzuen behar besteko adostasunik. Horregatik, nahiago izan zuen sakonago landu hasi berri zen legegintzaldian, prozesuarekin bat egin aurretik. 2021eko urrian, aldi baterako neurri gisa, tokiko finantzaketa-eredu berri bat onartu zen, aurrekoan sortutako desberdintasunak konpontzeko, eskualde berriak garatzen diren bitartean; hala ere, Uxue Barkosek bere garaian baliatu zuen legeak aprobetxatuta eta ofizialki onartuta jarraitzen zuten.[7]

Demografia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

2022 urteko erroldaren arabera 5914 biztanle zituen Pirinioaurrea eskualdeak.

Eskualdeko biztanleria, guztira
Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.
Eskualdeko biztanleria, udalerrien arabera
Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.

Ekonomia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Bi okupazio nagusi daude eskualdean. Lehenengoa, industriala, eskualdeko industrialdeetan (Agoitz) zein inguruko zonaldeetan (Irunberri eta, bereziki, Iruñerria). Bigarrena tradizionalagoa da, eta nekazaritzari eta abeltzaintzari buruzkoa da. Eskualde honek oso ekoizpen-sare txikia du, despopulazioa jasaten baitu, eta, era berean, despopulazio horren kausa ere bada.

Politika[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Pirinioaurrea eskualdea, lege-eremuan garatuta egon arren, oraindik garatu gabe dagoen eskualdea da, arlo juridikoan edo eskumenetan. Horregatik, oraingoz ez dago lurralde osoa biltzen duen eskualde-erakunderik edo mankomunitaterik.

Hauteskundeak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Udal hauteskundeak

Hauek dira 2019ko Nafarroa Garaiko Udal hauteskundeen eskualdeko emaitzak:[8]

2019ko Hego Euskal Herriko udal hauteskundeak
Udalerria Alkatetza duen alderdia Zg.
Agoitz  Euskal Herria Bildu 11
Artzibar  Artzibarko Herri Taldea 7
Elo  Elkarrekin Elotik 3
Ibargoiti  Ibargoitiko Talde Independentea 7
Itzagaondoa  Itzagaondoa Landa-Elkartea 4
Lizoainibar-Arriasgoiti  Lizoainibar-Arriasgoitiko Independenteak 5
Longida  Irati 7
Orotz-Betelu  Berraburu 5
Untzitibar  - -
Urraulbeiti  Urraulbeitiko Elkarte Hautagaitza 7
Urraulgoiti  Urraulgoitiko Hautesle-talde Independentea 4
Urrotz  Iturzarrea 7
Foru hauteskundeak

Hauek dira 2019ko Nafarroako Parlamenturako hauteskundeen eskualdeko emaitzak:[9]

2019ko Nafarroako Parlamenturako hauteskundeak
Alderdia Bozak
guztira % +/-
 Navarra Suma 926 30,48 ?
 Euskal Herria Bildu 876 28,83 ?
 Geroa Bai 622 20,47 ?
 Nafarroako Alderdi Sozialista 329 10,83 ?
 Ahal Dugu 167 5,50 ?
 Izquierda-Ezkerra 57 1,88 ?
 Vox 27 0,89 ?
 Nafarroako Ordezkaritza Kannabikoa 16 0,53 ?
 Equo 14 0,46 ?
 Libertate Nafarra 4 0,13 ?
 Solidaritate eta Autogestio Internazionalista 3 0,10 ?
 Espainiako Alderdi Komunista 1 0,03 ?

Azpiegiturak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Errepideak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Artikulu nagusia: «Nafarroa Garaiko errepideen sarea»

Pirinioaurrea eskualdea hainbat errepidek antolatzen dute, ibarrak elkarrekin lotzen dituztenak, eta, ondoren, herriak lehen aipatutako ardatz handiekin lotzen dituzten errepide txikiak. Eskualdeko errepide guztiak Nafarroako Gobernuak kudeatzen ditu. Gainera, Pirinioetako autobiak eskualdearen hegoaldea zeharkatzen du, Iruñea eta Jaka artean.

Hauek dira ardatz nagusiak:[10]

Errepidea Ibilbidea Zeharkatzen du
 A-21  Iruñea - Jaka Elo • Ibargoiti
 NA-150  Iruñea - Agoitz - Irunberri Lizoainibar • Urrotz • Longida • Urraulbeiti
 NA-234  Arrizabalaga - Urrotz Elo • Untzitibar • Urrotz
 NA-1720  Agoitz - Auritz Agoitz • Longida • Artzibar
 NA-2040  Nagore - Garralda Artzibar • Orotz-Betelu
 NA-2330  Urrotz - Erro Urrotz • Lizoainibar • Arriasgoiti

Hezkuntza[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Artikulu nagusia: «Nafarroa Garaiko hezkuntza»

Eskualdeko hezkuntza Nafarroako Gobernuaren menpe dago. Nafarroa Garaiko gainerako eskualdeetan bezala, Nafarroako Gobernuko Hezkuntza Kontseilaritzak 11 departamentutan banatzen du komunitatea, bakoitza institutu bati lotutako barruti batekin edo gehiagorekin. Horietan bigarren hezkuntzako institutuak integratzen dira, eta horiek, aldi berean, beren mendeko lehen hezkuntzako eskola bat edo batzuk dituzte. Horrela, herritar batek sare publikoan ikastea erabakitzen badu, jatorriaren araberako lehen hezkuntzako eskola bat esleitzen zaio (herria, udalerri berak hainbat eskola izan baititzake esleituta), eta, behin lehen hezkuntza amaituta, dagokion bigarren hezkuntzako institutuan sartuko da.

Gaur egun, hainbat hezkuntza-eredu daude herrialdean, familiei aukera ditzaten eskaintzen zaizkienak, lege-esparruaren barruan. Eremu mistoko udalerrietan (eskualdeko iparraldeko ibarrak), Euskararen Foru Legeari jarraiki, ez da nahitaezkoa gutxieneko euskara-eskolak ematea, baina erraztasunak eman behar zaizkie euskaraz eskolatu nahi dutenei. Hala ere, eremu ez-euskalduneko udalerrietan (eskualdeko hainbat ibarrak), praktikan, eremu mistoan gertatzen den gauza bera gertatzen da, euskarazko gutxieneko eskolarik ere ez baitago, baina hizkuntza horretan eskolatu nahi duenarentzat ere erraztasunak ematen dira, nahiz eta eremu mistoan baino txikiagoak izan. Kasu askotan, B edo D ereduetan eskolatzea baimenduta badago ere, esleitutako ikastetxea bizilekutik oso urrun egon daiteke.

Pirinioaurrea eskualdean, hainbat udalerritan daude lehen mailako eskolak, eta horietan hogei bat ikasle baino ez daude eskolatuta, baina bigarren mailako hezkuntza ez dago ziurtatuta, eta hainbat ikasleek Iruñeraino joan behar izaten dute. Zehazki, 2019. urtean Pirinioaurrea eskualdean lehen hezkuntzako 2 eskola eta bigarren hezkuntzako institutu bat daude, guztiak publikoak. Jarraian, taula batean, sare publikoan eskualdeko ikasleei dagozkien lehen hezkuntzako eskola eta bigarren hezkuntzako institutua adierazten dira, jatorriaren arabera (letra etzanak adierazten du ikastetxea eskualdetik kanpo dagoela):[11][12]

Jatorria Lehen hezkuntzako eskolak Bigarren hezkuntzako institutuak
B/D EREDUAK
Dp. Udalerriak Izena Ereduak Kokapena Izena Ereduak Kokapena
5 Elo, Ibargoiti eta Untzitibar San Migel D Noain Mendillorri D Iruñea
6 Agoitz, Artzibar, Itzagaondoa, Lizoainibar-Arriasgoiti, Longida, Urraulgoiti eta Urrotz San Migel D Agoitz Agoitz D Agoitz
Orotz-Betelu Orreagako Ama D Garralda Garralda D Garralda
8 Urraulbeiti Luis Gil D Zangoza Leireko mendilerroa D Zangoza
A/G EREDUAK
Dp. Udalerriak Izena Ereduak Kokapena Izena Ereduak Kokapena
5 Ibargoiti eta Untzitibar San Migel A / G Noain Elortzibar A Noain
Elo Santa Barbara A / G Elo
6 Agoitz, Artzibar, Itzagaondoa, Lizoainibar-Arriasgoiti, Longida, Orotz-Betelu, Urraulgoiti eta Urrotz San Migel A / G Agoitz Agoitz A / G Agoitz
Urrotz Urrotz A Urrotz
8 Urraulbeiti San Juan A / G Irunberri Leireko mendilerroa A / G Zangoza

Osasuna[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Artikulu nagusia: «Nafarroa Garaiko osasuna»

Nafarroa Garaian, osasun sistema Nafarroako Gobernuaren menpe dago, zehazki Osasun Departamentuaren menpe. Herrialdea hiru barrutitan banatzen da, bakoitzak erreferentziako ospitale bat duela, eta eremu bakoitzak eskualde desberdinak ditu, horietako bakoitza osasunetxe bati atxikita, eta osasunetxe horrek ematen dio zerbitzua bere lurraldeari.

Osasunetxe horietan biltzen dira herritarrak aldizka artatzen dituzten lehen mailako arretako profesionalak (pediatria, erizaintza...). Zainketa espezializatuagoetarako, barruti bakoitzeko ospitaleak arduratzen dira haietaz, nahiz eta espezialitate oso zehatz batzuk Nafarroako Unibertsitate Ospitalean bakarrik dauden eskuragarri, Iruñean.[13]

Eskualde horretan honako osasunetxe hauek daude:

Barrutia Eskualdea Osasunetxea Udalerriak
Iruñea 10 Agoitz Agoitz Agoitz, Artzibar, Itzagaondoa, Lizoainibar-Arriasgoiti, Longida, Orotz-Betelu, Untzitibar eta Urrotz
28 Noain Noain Elo eta Ibargoiti
29 Zangoza Zangoza Urraulbeiti eta Urraulgoiti

Garraioa[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Nafarroako Autobus Konpainiak Pirinioaurrea Iruñekin batzen du. Autobus lineek honako ibilbidea egiten du:

Gainera, La Tafallesa izeneko autobus konpainiak Uztarroze eta Iruñea batzen dituen linea ustiatzen du. Lineak bi zerbitzu dauzka norabide bakoitzean, eta honako ibilbidea:

Bestalde, La Veloz Sangüesina edo "Zangozar Azkarra" izeneko autobus konpainiak Pirinioaurrea Zangoza, Iruñea eta inguruko herriekin batzen ditu. Linea nagusiak honakoak dira:

Kultura[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Map

Euskara[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Luis Luziano Bonapartek, 1869an, hegoaldeko goi-nafarrera euskalkian sailkatu ziren hurrengo udalerriak: Agoitz, Artzibar, Ibargoiti, Itzagaondoa, Lizoainibar-Arriasgoiti, Longida, Orotz-Betelu, Untzitibar eta Urrotz. Urraulgoiti eta Urraulbeiti udalerriak atzerkada-eremuan ziren eta Elo, ez-euskal eremuan.[14]

Gaur ez da euskalki hiztunik eremu honetan. Artzibar izan zen bertako mintzoari luzeen eutsi zion ibarra. Etxean ikasitako euskara nola edo hala gorde zuen hondarreko hiztuna, Soledad Arbonies, 2017ko azaroan hil zen. Gainerako ibar gehienetan XX.mendean zehar desagartu zen tokian tokiko mintzoa; are lehenago Urraulbeitin zein Elon.

Eskualdeko euskara nafarrera euskalki da. Euskalki honek azpieuskalki ezberdinak ditu, eskualde gehienerako pirinioaurrera edo eguesibarrera eta iparralderako (Artzibar, Orotz-Betelu eta Arriasgoiti) artzibarrera delarik. Hala ere, ez dago barietate horietako hiztunik zenbatuta, eta, beraz, euskaldun berriak euskara batukoak dira.

Hizkuntza-zonakatzea[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Indarrean dagoen hizkuntza-zonakatzeak, Euskararen Foru Legearen bidez Nafarroako Gobernuaren menpe dagoenak, hiru eremutan sailkatzen ditu udalerriak, euskaldunen kopuruaren arabera: ez-euskalduna, mistoa eta euskalduna. Ñ legeak Agoitz, Artzibar, Lizoainibar-Arriasgoiti eta Orotz-Betelu udalerriak hartzen zituen barne, eremu mistoan. 2017an legea zabaldu zenean, Itzagaondoa, Longida, Urraulbeiti eta Urrotz udalerriak sartu ziren, eta Elo, Ibargoiti, Untzitibar eta Urraulgoiti eremu ez-euskaldunean geratu ziren.[15]

Ondarea[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Ondasun nabarmenak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Hauek dira eskualdeko monumentu garrantzitsuenak, Kultura Ondasunen sartuak:

Eremu naturalak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Irudiak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Oharrak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

  1. ↑ /piɾínio.aurè.a/ ahoskatua (laguntza)
    Azentua: zorrotza bigarren eta kamutsa bortzgarren silaban

Erreferentziak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

  1. ↑ a b «Lexnavarra | 4/2019 Foru Legea» www.lexnavarra.navarra.es (Noiz kontsultatua: 2021-11-29).
  2. ↑ Aurizperriko estazioko balio klimatologikoak. Nafarroako Gobernua (Noiz kontsultatua: 2020-08-24).
  3. ↑ Agoizko estazioko balio klimatologikoak. Nafarroako Gobernua (Noiz kontsultatua: 2020-08-24).
  4. ↑ Eparozko estazioko balio klimatologikoak. Nafarroako Gobernua (Noiz kontsultatua: 2020-08-24).
  5. ↑ Eloko estazioko balio klimatologikoak. Nafarroako Gobernua (Noiz kontsultatua: 2020-08-24).
  6. ↑ «Nafarroako Gobernua pozik Toki Administrazioaren Erreforma Legea Parlamentuan onartu ondoren» www.navarra.es (Noiz kontsultatua: 2021-12-02).
  7. ↑ «Nafarroako Gobernuak finantzaketa eredu berri bat adostu du PSN-PSOE, Geroa Bai, EH Bildu Nafarroa, Podemos Ahal Dugu eta Izquierda-Ezkerrarekin. Eredu bidezkoa, solidarioa eta nahikoa udalerri eta kontzejuetarako» nafarroa.eus (Noiz kontsultatua: 2021-12-02).
  8. ↑ Ikusi udalerri bakoitzeko emaitzak: Consulta de Resultados Electorales - Municipales - Mayo 2019 http://www.infoelectoral.mir.es (Gaztelaniaz)
  9. ↑ Ikusi udalerri bakoitzeko emaitzak: Nafarroako Parlamenturako 2019ko hauteskundeak - Behin-betiko emaitzak - Herri guztiak www.elecciones2019.navarra.es
  10. ↑ «IDENA» idena.navarra.es (Noiz kontsultatua: 2022-07-04).
  11. ↑ «Ikastetxeak - Dpto - Hezkuntza» www.educacion.navarra.es (Noiz kontsultatua: 2022-07-04).
  12. ↑ «80/2019 Foru Legea» www.lexnavarra.navarra.es (Noiz kontsultatua: 2022-07-04).
  13. ↑ «1985/22 Foru Legea» www.lexnavarra.navarra.es (Noiz kontsultatua: 2022-07-04).
  14. ↑ Luis Luziano Bonaparte. Carte des Sept Provinces Basques, montrant la delimitation actuelle de l´euscara, et ses divisions en dialectes, sous-dialectes et varietés, 1863.
  15. ↑ «BOE.es - BOE-A-1987-1257 18/1986 Foru Legea, abenduaren 15ekoa, Euskarari buruzkoa.» www.boe.es (Noiz kontsultatua: 2022-01-22).

Ikus, gainera[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Kanpo estekak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Pirinioaurrea_(eskualdea)&oldid=9411264"(e)tik eskuratuta