Monarkia
| Gobernu motak |
|---|
|
| Politika saila |
Monarkia grezierazko μονος (mónos): ‘bat’, eta αρχειν (arjéin): ‘gobernua’ hitzetatik dator eta bakar baten gobernua bezala itzul daiteke. Definizioz, estatu baten gobernu era da, non goi kargua biziartekoa eta oinordekotasunagatik izendatua izaten den. Kargu honi monarka deritzo: errege edo erregina. Kasu gutxietan monarka talde hautatu batek aukeratua izaten da. Monarka batek agindutako estatuari monarkia edota erreinu deritzo.
Tradizionalki monarka estatuaren botere guztien jabe izan ohi da: Botere Legegilea, Botere Betearazlea eta Botere Judiziala. Gobernu era honi Erregimen Zaharra deritzo.
Gaur egun estatu askotan monarka titulua mantentzen da baina ez garai bateko botereak. Hau da monarkia konstituzionalen kasua, hau da, burujabetza herriaren esku dagoen baina Estatuaren Buruzagiaren kargua erregearen esku dagoen demokraziak. Kasu hauetan monarkak ordezkariaren eta arbitroaren papera du eta ez du estatuaren botereetako inor.
Historia
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Historian zehar monarka askok botere absolutua izan dute, askotan ustezko jatorri jainkotiar bategatik. Aintzinako Egipton, adibidez, faraoia jainko bat zen. Txina inperialean enperadoreari gorengo boterea ematen zitzaion eta antzinako Indiako estatu gehienak monarkiak ziren.
Erdi Aroa
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Erdi Aroan monarkia Europan zehar zabalduta zegoen, lurraldea defendatzeko agintari autoritario baten beharragatik. Europar monarkiak dinastikoak ziren: seme zaharrenak oinordetzen zuen tronua. Soldaduak eta armak jauntxo feudaletatik lortzen zituzten, nobleziaren leialtasunaren beharra zutelarik boterea mantentzeko.
Erdi Aroko Mendebaldea erregeek gobernatu zuten, baina ez era ahalguztidunean, mugak baitzituen. Izan ere, monarkek beste botere batzuk (tokian tokiko nobleak, edo Eliza Katolikoa) aintzat hartu behar zituzten. Behe Erdi Aroan, ordea, erregeen boterea handituz joan ziren hainbat tokitan (Ingalaterran, Frantzian edo Iberiar Penintsulan).
Monarkia Erromatar Inperioaren erortzean eta errege barbaroak etortzean sortu zen Europan. Errege-boterea aitarengandik semearengana eskualdatzen da leinuak osatuz. Haren estatus gorena erakustearren, zenbait ikur bereganatuz joan ziren: koroa, tronua, zeremonia-multzoa, altxamendua...
Dena den, monarkia Europan garaiko sistema politikorik hedatuena bazen ere, ez zen bakarra. Hainbat errepublika sortu ziren, Veneziakoa esaterako. Aita Santuen Lurraldean, Eliza zen jauna, Aita Santuak erregeen antzera gobernatzen zuelarik. Eskumikua arma gisa erabilita, edozein lur-botereri, enperadoreei ere, aurre egiteko gai izan zen. Izan ere, enperadorearen papera bitxia da. Alde teorikoan, botere unibertsala du, kristautasun osoaren gainekoa. Hala ere, Eliza eta tokian tokiko nobleak eta erregeak topatuko ditu aurrez aurre.
Aro Modernoa
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Erregeen gehiegikeriek eta burgesiaren konformatze ezak monarkia absolutuen gainbehera lagundu zuten: XVII. mendean Ingalaterrako Iraultzak eta XVIII. mendean Frantziakoak botere absolutuaren muga markatu zuten.
Aro Garaikidea
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Konstituzioarekin mugatutako monarkia baten ideia modernoa Europan zehar poliki kontsolidatzen joan zen. XIX. mendean zehar parlamentuaren boterea hazi egin zen monarkarena gutxitzen zen bitartean, eta mendebaldeko monarkia asko desagertu egin ziren Lehen Mundu Gerraren ostean, Errusiakoa, Alemaniakoa eta Austriakoa kasu. Oraindik monarkia konstituzional asko aurki daitezke, gehienbat batasun nazionalaren sinbolo direnak, besteak beste, Britania Handian, Espainian, Herbeheretan, Norvegian, Suedian, Danimarkan eta Belgikan.
Monarkia Motak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Monarkia absolutua
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Monarkia absolutua, boterean termino|baldintza|muga politikoetan, eta gehienetan murrizketarik gabe diharduen monarka den gobernu-forma|era| sasoia edo osagai espiritual handiarekin gutxienez. Lekua eta modeloa agertzen den izen horrekin izendatzen den aldi |periodo| historikoan (Mendebaldeko Europa Erregimen Zaharrean zehar, bereziki Luis XIV, 1700aren inguruko Frantziako monarkia) ez du galarazten oso antzeko ezaugarriak beste une batzuetan eta lekuetan hartu ahal daitezen, eta beste erregetasun titulu batzuekin (entitate politiko desberdinetan, Inperio bizantziarreko basileus-ean, Errusiako Inperioko tsarrarengan, etab. enperadorearekin).
Monarkia konstituzionala eta parlamentuko monarkia
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Historikoki, monarken botererako mugak Europan agertzen dira Erregimen Zaharraren krisitik aurrera, kasu batzuetan gidatu zuela monarkia kentzera eta errepublika |konstituziora| osaketara (bitarteko Frantziako 1791 eta 1804 urte bitartean Iraultzatan zehar edo Ingalaterrako bitarteko Ingalaterrako 1649 eta 1660 urte bitartean Iraultzatan zeharreko Frantziaren kasura) berriz beste batzuetan (adibidez monarkia poloniar-lituaniarra 1569-1795 urteetan) erregea onartzen du bere botereko lekua amore ematea eta hura aukeratutako ordezkariekin partekatzea. Lagapena erregearen borondate hutsagatik bada, ez da hartzen konstituzio|osaketa| handia, baizik eta ( 1814 eta 1830 urte bitartean Zaharberritzetako Frantziaren kasua) emandako gutun bat.
Monarkia hibridoak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Historian zehar egon dira monarkia absolutuaren eta konstituzionalaren arteko bide erdira gobernu sistemak, tokian monarka ikusten den bere botereko partea aukeretako gobernu demokratikoari uztera behartuta, baina eragin politiko garrantzitsua mantentzen jarraitzen duenera. Bilakaera oso desberdina izan da herrien arabera, eta zuzenbide konparatuaren mendean dago. Hala ere, Maroko bezala halakoak herri arabiarreko monarkek eramaten jarraitzen dute ia bere eskuetako botere guztia.
Horretaz gain, daude erregimen feudaletakoa bezalako beste une historiko batzueiko monarkiak, monarka jaun feudal gehiago den zeinetan. Bere boterea mugatzen da bere feudora eta beheko nobleekiko basailutza-erlazio existenteetara. Kasu hauetan monarkiak aristokraziaren antza du, nobleziaren arteko boterearen disoluzioagatik.
