Batelariak

Batelaria, XVI. mendetik aurrera, batel, itsasontzi eta txalupen jabe ziren emakumeek Bilboko, Errenteriako, Lezoko eta, batez ere, Pasaiako portuetan egiten zuten lanbidea izendatzeko erabiltzen den esamolde herrikoia da.

Jatorria

Pasaiako bateleraren marrazkia, 1882

Egiten zuten lana kargak garraiatzea, merkantziak eta pertsonak ertz batetik bestera igarotzea eta ontzientzako lasta garraiatzea eta saltzea zen. Gainera, atoia eramateaz arduratzen ziren, arraunean mugitzen zituzten txalupak erabiliz portuan errazago sartzeko. Era berean, ontziolei laguntzen zieten ontziak uretaratzen, ainguratze-lekuraino atoian eramanez.

Batelariei buruzko deskribapenak eta erreferentziak XVII. eta XVIII. mendeetako bidaia-idazkietatik hasi eta XIX. eta XX. mendeetako testuetaraino daude. Idatzietan, emakume horien irudi estereotipatua transmititzen dute, Erdi Aroko berezko edertasun fisiko eta moralaren ingurukoa, bertute moral eta makurrei buruzkoa, baina lanaren zakartasuna eta eskatzen zituen baldintza fisikoak aipatu gabe. 1618an, Lope de Vegak "Los ramilletes de Madrid" lanean Pasaiako arraunlari gisa irudikatzen ditu:

"Ellas son los remeros de aquestas barcas del Pasaje, unas barcas adornadas también con ramos y flores:… sus popas enramadas de laureles y flores coronadas Lope de Vega

Emakumeen Historian eta genero-ikuspegitik egindako ikerketak eta azterlanak ezinbestekoak dira batel edo itsasontzi txiki bat gobernatzen duten emakume batelarien errealitatea ezagutzeko.

""Santanderren eta Bidasoa ondoko portuetan emakumeek gizonak bezain lan gogorrak egiten dituzte, Pasaiako batelerak bezain gizon gizon eta ospetsuak osatuz."

Pasaiako Portuko baldintza naturalek merkantzia-ontziakkanal estutik hamabi, hamalau edo hamasei gizonek arraun eginez atoian eramatera behartzen zuten. Baleen ehiza hasi zenean herrian gizonik ez zegoenez lan hori emakumeen ardura izatera pasatu zen.

"Beharbada, arlo honetan lan mota hau egiten ari diren emakume askoren presentzia arrazoi hauengatik azal daiteke: 1.- Gizonen aldi baterako emigrazio handia izan zen, batez ere marinelak eta arrantzaleak: 2.- Presio baxuko eredu demografiko baten aurrean gaude, jaiotza-tasa eta heriotza-tasa nahiko baxua, ezkontzeko adin berantiarra eta behin betiko zelibato maila altua dituena. Egoera hauek sexuen arteko nolabaiteko desoreka eta gizonezkoen lan-eskasia erlatiboa eragin zezakeen, eta horrek lan-aukera batzuk erraztuko lituzke emakumeei familia-buru izan ala ez."

Historia

Batelera-plaka

1962tik uztailaren 31n batelarien estropada egiten da Pasaiako San Inazio jaiak ospatzeko. Portugaleteko ordenantzetan debekatu egiten zaie batelariei, ontzi txikien gidariei, gurdiei edo pintzei salgaiak beste herri batzuetara eramatea (“ez gurdietan, ez pinazetan nin mozos nin mozas” batelen bidez).

José Antonio Azpiazu historialariak adierazi zuen emakumeek ere parte hartzen zutela hainbat produkturen garraioan, hala nola olioa, astoak eta astoak erabiliz. Bilboko herrian sei gari garraiatzaile edo zamaontzi eta hamasei gehiago zeuden garia etxe partikularretara banatzeko. Garraiolari hauek garia garraiatzen ez ezik, eraikuntzako materialak ere garraiatzen zituzten beste herrietara salgaiak garraiatzeko parte gisa.

Gutxienez XVI. mendetik XX. mendearen hasierara arte, Pasai Donibaneko eta Errenteriako udal-liburuetan jasota dago Errenteria, Lezo, Pasai Donibane eta Pasai San Pedroko emakumeak zirela lan horietan aritzen zirenak, bai eta badiaren alde batetik bestera edo ontzietatik lehorrera bidaiariak eta salgaiak garraiatzen aritzen zirenak ere, gizonak normalean arrantza, merkataritza edo gerra ontzietan zeudelako.

Nahiz eta historian zehar gizon askok beren liburu edo kartetan aipatu dituzten, 1679an batelari hauek zehaztasun apur batekin deskribatzen dituen bakarra Marie Catherine Le Jumel, Madame d'Aulnoy kondesa da.

"Neska hauek altuak dira, gerri mehea eta kolore iluna dutenak, hortzak oso zuriak eta miresgarriak dira. Bere ile beltz distiratsua, txirikordatua eta zinta-lazoz betea, bizkarrean erortzen da. Buruan urrez eta zetaz brodatutako gaza fin bat daramate, lepoa mugatzen duena eta eztarria estaltzen duena; Perlazko belarritakoak eta koralezko lepokoak daramatzate, eta mahuka oso estuak dituen bikote moduko bat, gure bohemiarrak bezala; Bere itxura atsegin eta limurtzen du. Itsasgizon horiei buruz esaten da arrainak bezala igeri egiten dutela eta ez dutela beste emakumerik edo gizonik onartzen euren gizarte oso partikularrean. Errepublika independente moduko bat osatzen dute, eta kideak oso txikitatik joaten dira gurasoen oniritziarekin, eta haiek halako lan bat esleitzen diete..."

Hain zuzen, Manuel Bretón de los Herrerosek eman zuen deskribapenik xeheenetako bat, 1842ko La batelera de Pasages draman:

Batelerako jantzi arrunta janzten dute, eta gizonki eta airoski bermatzen dira txalupa mugitzeko balio dien arraunean. Buruaren gainean lastozko kapela daramate, zinta beltz zabaleko kopa inguratzen dutela -beste batzuek kolore edo urdin kolorekoa daramate-, eta horien muturrak, aingura urreztatuz apainduta, sorbalda gainera erortzen dira. Zintaren begiztan, betikotasun sorta bat daramate eskarapela moduan, batelariaren apaingarri klasikoa dena. Belarrietan areteak erabili ohi dituzte. Alkandoraren lepoa baxua da, eta ia zetazko zapi zuri batek estaltzen du, marinelari begizta ematen diona. Jaka artile morez egina da, ukabilak eta bokamangak angeluak osatzen dituzten xingolak dituzte, eta bularrean hiru botoi ditu. Kanpoko saia txokolate kolorekoa da eta bildua dago mugimenduak ez oztopatzeko; barrualdea beltza da, artilezkoa hori ere, eta orkatiletaraino jaisten da. Oinutsik ibiltzen dira edo larruzko galtzadak eramaten dituzte euri-egunean. Kasu horretan ere txubaskero batekin edo argizaridun oihalezko iragazgaitz batekin estaltzen dira.

Bere txalupak ere deskribatzen ditu: txikiak, garbiak eta koloretako banderatxoz apainduak, trebetasunez eta arintasunez gidatuak hiru emakumek, bi arraunei eta bat lemari. Eta, gainera, bere sukaldariari halako pasadizo bat gehitu dio: horietako batekin probatzean, arraun batekin irekitzen dio burua. Geroago, borrokak eragindako kalteengatik kalte-ordaina jasotzean, ontziek oihu, jauzi eta dantza egiten zuten pandereten soinera.

Pasaiako txalupek arraunean jarraitu zuten XX. mendearen hasierara arte, badia ertz batetik bestera gurutzatuz, mareen eta denboraleen aurka. Braulia Goyenechea izan omen zen azken batelaria joan den mendeko bigarren hamarkadara arte.

2017an, Zigor García eskultoreak buruhandi bat sortu zuen, Pasaiako Donibane auzoa ordezkatzeko batela-ontzi baten irudiarekin, eta jaietan desfilatu zuen. Pasaian, batela-ontzien ibilbide bat dago, beren batelen laguntzaz portuko hainbat zati komunikatzen zituzten emakumeen omenez, salgaien eta pertsonen garraioa kontrolatuz.

Estropadetan lehiatzen den arraunlarien elkarteak, San Juaneko batelariek, parte hartu zuten ia estropada guztiak irabazi zituen, baina 2022an ezin izan zuten Euskotren Ligan lehiatu, arraunean aritzeko emakume nahikorik ez zutelako.

Batelariak pinturan

• Bilboko museoko on line bilduman eta irudi-bankuan, Darío de Regoyosen eta Valdésen Bateleras (Pasaia) lana dago, 1897ko litografia batean.
• Blanche Hennebutte-Feillet-ek margotutako Pasaiako ontzi-gidariak koadroa Koldo Mitxelena Kulturunean ikus daiteke.
• Richard Lyde Hornbrook-ek 1830 inguruan Gipuzkoako Foru Aldundian dagoen Bateleras koadroa margotu zuen.

Batelariak literaturan

Erreferentzia zaharrena 1618koa da. Lope de Vega izan zen emakume horietaz hitz egin zuena Pasaiako arraunlari gisa "Los ramilletes de Madrid" lanean. Víctor Hugo, Bretón de los Herreros, Madame d'Aulnoy, Palacio Valdés edo Alejandro Laborde bezalako idazleek ere deskribatu zituzten euren idatzietan.

Ikus, gainera

• Zirgilea
• Lezoar batelariak

Kanpo estekak

• Datuak: Q115220596