Biodibertsitate galera

Wikipedia, Entziklopedia askea

Bioaniztasun-galera espezie ezberdinen mundu mailako iraungipena da, baita habitat jakin bateko espezieen murrizketa edo galera ere. Horren ondorioz, aniztasun biologikoa galtzen da. Azken fenomenoa behin-behinekoa edo behin betikoa izan daiteke aintzat hartuta itzulgarria den edo ez.  Jarduera antropogenikoak egungo iraungipen globala bultzatu du (sarri seigarren iraungipen masiboa edo iraungipen Antropozenoa ere esanda), eta horrek sortutako bioaniztasunaren krisia itzulezina da [1][2][3].

Honako hauek dira biodibertsitatearekiko mehatxu nagusiak[4]:

a) garapen urbanistiko eta komertziala; b) nekazaritza jarduerak; c) ekoizpen energetikoa eta meatzaritza; d) garraiobideak eta haien azpiegiturak; e) baliabide biologikoen ustiapena; f) natura-habitaten eraldaketa, suntsipena, zein espezieen jokabidearen asaldura; g) espezie inbaditzaileak eta  patogenoak; h) katastrofe klimatiko eta geologikoak; i) klima-aldaketa.

Galera tasa[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Bioaniztasuna Lurreko  bizi-barietateari egiten dio erreferentzia: espezieen ezberdintasuna, haien aldakuntza genetikoak eta espezieen arteko elkarrekintza barne.

Mundu mailako aniztasun-galeraren egungo tasa, antzinakoarekin alderatuta, 100-1000 aldiz handiagoa dela estimatzen da [5][6].  Giza historiako beste edozein garaitan baino azkarragoa da, eta hurrengo urteetan ere haziko dela espero da[7][8][9].

Iraungipen honek hainbat animalia talderi eragiten die, esaterako: ugaztunei, hegaztiei, narrastiei, anfibioei eta arrainei. Hori dela eta, zientzialariek bioaniztasunaren krisi garaikidea aldarrikatu dute, ekosistema itsastar zein lehortarretan.

Tokian tokiko galera-tasak neurtu daitezke espezie-aberastasuna (kopurua) eta denboran zehar izandako bilakaera baliatuz. Dena den, espezie-aberastasuna ez da ugaritasun absolutua edo erlatiboa bezain adierazgarria ekologikoki. Ugaritasun absolutuak espezie baten populazioaren tamaina edo dentsitatea erakusten du. Ugaritasun erlatiboak (uniformetasuna ere esanda), beste espezie batzuekiko kopuru erlatiboa erakusten du, alegia, espezie horren banakoen portzentajea. Maiztasun erlatiboak kontuan hartuta, bioaniztasunaren indize asko garatu dira. Espezie-aberastasuna, uniformetasuna eta heterogeneotasuna dira garrantzitsuenak [10].

Biodibertsitate galera animalia taldeen arabera[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Ornogabe lurtarren galera[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Hainbat argitalpenek iradoki dute ornogabe lurtarren biomasaren galera eta espezieen murrizketa dramatikoa dela. Gainbeheraren arrazoi posible bezala, autoreek azpimarratzen dute pestizida mota batzuk, neonikotinoideak eta beste agrokimiko batzuk izan daitezkeela.

Hegaztien galera[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Neonikotinoideek hegazti espezie jakin batzuen gainbeheran ere eragiten dute [11]. BirdLife Internationalek finantzatutako ikerketa batek 51 hegazti-espezie kritikoki arriskuan daudela berresten du, eta 8 iraungi edo desagertzeko arriskuan sailkatu daitezkeela ere berresten du.  Ehizagatik eta maskota exotikoaren salerosketagatik ia % 30eko iraungipena dago. Hurrengo eragilea deforestazioa, eta nekazaritzak eragindakoa izan daiteke, izan ere, txoriek beren habitat eta janaria galtzen dute. Luisa Arnedo biologoak honakoa esan zuen: "Habitata desagertu bezain laster, haiek ere desagertzen dira"[12].

Hegazti-ehiza Hego Amerikan ohikoa da. Brasilgo kultura batzuek txorien ehiza sustatzen dute arrazoi komertzialengatik, basa-hegaztiak maskotatzat saltzen baitituzte, hegaztiak haziz eta kumeak salduz. Horrez gain, hegaztiak janaritzat saltzen dituzte, baita erlijio- eta medikuntza-helburuetarako ere [13].

Hegaztien populazioentzat gero eta ugariagoa den beste mehatxu bat goi-tentsioko lineen ondorioz gertatzen diren elektrokuzio eta talkak dira. Espezie migratzaileek talkak jasateko arrisku handiagoa dute [14].

Ur gezako espezieen galera[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Ur-gezako ekosistemak (zingira, delta,  ibaiak…) lurrazalaren % 1 dira. Lurraren proportzio hain txikia izan arren, ur-gezako ekosistemak garrantzitsuak dira, ornodunen espezieen kopuru totalaren heren bat habitat horietan bizi direlako. Ur-gezako espezieen galera-tasa espezie lehortarrena edo ozeanikoena baino bi aldiz handiagoa da. Estimatzen da  29500 espezie daudela ur-gezaren menpe bizi direnak, eta dagoeneko % 27 daude  NBGIUren Zerrenda Gorrian [15]. Ur-gezako espezieen galeraren arrazoi nagusia babes-sistemarik eza da, egungo sistemek ez baitituzte habitat mota hauek babesten.

Ur-gezako arrainei erreparatzen badiegu, populazioak nabarmenki murriztu dira ekintza antropogenikoa dela eta, adibidez, kutsadura eta arrantzaren gainustiaketa. Arrain migratzaileen kasuan, 1970etik 2020ra, % 76 murriztu ziren haien populazioak [16].

Zuhaitzen galera[aldatu | aldatu iturburu kodea]

2021ean argitaratutako artikulu batean, zientzialariek ohartarazi zuten munduko zuhaitz espezieen herena desagertzeko mehatxupean zegoela. Horrekin batera, agerian utzi dute zuhaitzen galerak munduko ekosistemak alda ditzakeela. Horren aurrean, berehalako ekintzen beharra aldarrikatzen dute, abian jarri beharreko ekintza horiek egoera nolabait saihets dezaketelakoan.

Horrenbestez, iraungitze horrek lekarkeena argi utzi dute hondamendi-zikloa azalduz: “Zuhaitzen iraungipenak beste flora zein fauna espezie batzuen bioaniztasun-galera ekarriko du. Horrek, aldi berean, karbono, ur eta elikagaien zikloak aldatuko ditu. Horren eraginez, baso-biziguneak eraldatuko dira, eta horiekin batera munduko ekosistemak ere nabarmen hasiko dira aldatzen" [17].

GTAk (“Global Tree Assessment”, ingelesetik hartutako terminoa) dituen datuetatik abiatuta: 57.989 zuhaitz-espezie daude munduan, eta horietatik, 46.391 espezieen egoera ebaluatu da. Ebaluatutakoetatik, 22.035 zuhaitz-espezie mehatxatuta daude mundu mailan. Hots, % 47,5-a. Egin dituzten ikerketa eta estimazio orotatik, gutxienez munduko zuhaitz-espezieen %31 galzori-arrisku larrian daude.

GTAk zehaztu du % 29,9 direla biodibertsitatea sustatzen dutenak munduko ekosistemetan. Garrantzitsua da ziurtatzea edozein motatako iraunkortasun esku-hartzeak "ahalik eta nahasmendu txiki eta naturalenak izan behar duela" ekosistemari kalte gehiagorik ez egiteko.

Espezie autoktonoen galera[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Gizakien eskuhartzeek  mundu osoko paisaia eraldatu dute. Lurreko biomasaren % 75 baino gehiago "biomasa antropogenikoa" bilakatu dute, eta horrek espezieen aberastasunean eragin du [18].

Faktore eragile nagusiak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Hauek dira beste mehatxu batzuen artean estres biotikoan eragiten duten eta espezieen galera-tasa azeleratzen duten  faktore nagusiak [19]:

  • Habitaten galera, fragmentazioa eta degradazioa.
  • Lur-erabilera intentsiboak.
  • Mantenugaien gehiegizko metaketak eta beste kutsadura-forma batzuk.
  • Baliabide naturalen gainustipena eta erabilera jasanezina (adibidez, arrantza-metodo eutsiezinak).
  • Gatazka armatuak. Izan ere, horiek giza baliabideak eta erakundeak asaldatzen dituzte, habitaten galeran eragiten eta ekonomikoki baliotsuak diren espezieen gehiegizko ustiapena areagotzen. Horrek murrizketa demografikoak eta tokiko iraungitzeak eragiten ditu.
  • Espezie autoktonoekin lehiatzen duten espezie exotiko inbaditzaileen sarrera.
  • Klima-aldaketa, lehorketak eta Lurreko tenperatura-igoerak.

Euskal Herriko mehatxupeko espezieen katalogoa [20][aldatu | aldatu iturburu kodea]

Ornogabe lurtarrak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Anfibioak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Narrastiak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Hegaztiak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Arrainak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Erreferentziak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

  1. ↑ Bradshaw, Corey J. A.; Ehrlich, Paul R.; Beattie, Andrew; Ceballos, Gerardo; Crist, Eileen; Diamond, Joan; Dirzo, Rodolfo; Ehrlich, Anne H. et al.. (2021-01-13). «Underestimating the Challenges of Avoiding a Ghastly Future» Frontiers in Conservation Science 1  doi:10.3389/fcosc.2020.615419. ISSN 2673-611X. (Noiz kontsultatua: 2023-11-02).
  2. ↑ (Ingelesez) Ripple, William J.; Wolf, Christopher; Newsome, Thomas M.; Galetti, Mauro; Alamgir, Mohammed; Crist, Eileen; Mahmoud, Mahmoud I.; Laurance, William F. et al.. (2017-12-01). «World Scientists’ Warning to Humanity: A Second Notice» BioScience 67 (12): 1026–1028.  doi:10.1093/biosci/bix125. ISSN 0006-3568. (Noiz kontsultatua: 2023-11-02).
  3. ↑ (Ingelesez) Cowie, Robert H.; Bouchet, Philippe; Fontaine, Benoît. (2022-04). «The Sixth Mass Extinction: fact, fiction or speculation?» Biological Reviews 97 (2): 640–663.  doi:10.1111/brv.12816. ISSN 1464-7931. (Noiz kontsultatua: 2023-11-02).
  4. ↑ «Styloctenium wallacei: Sheherazade» IUCN Red List of Threatened Species 2021-06-13 (Noiz kontsultatua: 2023-11-02).
  5. ↑ RAND Review: January-February 2021. 2021  doi:10.7249/cpa682-3. (Noiz kontsultatua: 2023-11-02).
  6. ↑ Fletcher, Robert. (2021-03-01). «Review of Partha Dasgupta. 2021. The economics of biodiversity: the Dasgupta review.» Journal of Political Ecology 28 (1)  doi:10.2458/jpe.2289. ISSN 1073-0451. (Noiz kontsultatua: 2023-11-02).
  7. ↑ Ceballos, Gerardo; Ehrlich, Paul R.; Barnosky, Anthony D.; García, Andrés; Pringle, Robert M.; Palmer, Todd M.. (2015-06-05). «Accelerated modern human–induced species losses: Entering the sixth mass extinction» Science Advances 1 (5)  doi:10.1126/sciadv.1400253. ISSN 2375-2548. (Noiz kontsultatua: 2023-11-02).
  8. ↑ (Ingelesez) De Vos, Jurriaan M.; Joppa, Lucas N.; Gittleman, John L.; Stephens, Patrick R.; Pimm, Stuart L.. (2015-04). «Estimating the normal background rate of species extinction» Conservation Biology 29 (2): 452–462.  doi:10.1111/cobi.12380. ISSN 0888-8892. (Noiz kontsultatua: 2023-11-02).
  9. ↑ (Ingelesez) Ceballos, Gerardo; Ehrlich, Paul R.; Raven, Peter H.. (2020-06-16). «Vertebrates on the brink as indicators of biological annihilation and the sixth mass extinction» Proceedings of the National Academy of Sciences 117 (24): 13596–13602.  doi:10.1073/pnas.1922686117. ISSN 0027-8424. (Noiz kontsultatua: 2023-11-02).
  10. ↑ (Ingelesez) Cardinale, Bradley J.; Duffy, J. Emmett; Gonzalez, Andrew; Hooper, David U.; Perrings, Charles; Venail, Patrick; Narwani, Anita; Mace, Georgina M. et al.. (2012-06-07). «Biodiversity loss and its impact on humanity» Nature 486 (7401): 59–67.  doi:10.1038/nature11148. ISSN 0028-0836. (Noiz kontsultatua: 2023-11-02).
  11. ↑ Pennisi, Elizabeth. (2019-09-12). «Common pesticide makes migrating birds anorexic» Science  doi:10.1126/science.aaz4736. ISSN 0036-8075. (Noiz kontsultatua: 2023-11-02).
  12. ↑ «Second Scientific Conference. Natural Environment and Development. September, 25-26 2018, Lodz, Poland. Abstract book» Natural Environment and Development. Abstract book (Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego) 2018  doi:10.18778/8142-413-4.01. (Noiz kontsultatua: 2023-11-02).
  13. ↑ de Moraes, Kauê Felippe; Santos, Marcos Pérsio Dantas; Gonçalves, Gabriela Silva Ribeiro; de Oliveira, Geovana Linhares; Gomes, Leticia Braga; Lima, Marcela Guimarães Moreira. (2020-07-17). «Climate change and bird extinctions in the Amazon» PLOS ONE 15 (7): e0236103.  doi:10.1371/journal.pone.0236103. ISSN 1932-6203. (Noiz kontsultatua: 2023-11-02).
  14. ↑ Loss, Scott R.; Will, Tom; Marra, Peter P.. (2014-07-03). «Refining Estimates of Bird Collision and Electrocution Mortality at Power Lines in the United States» PLoS ONE 9 (7): e101565.  doi:10.1371/journal.pone.0101565. ISSN 1932-6203. (Noiz kontsultatua: 2023-11-02).
  15. ↑ (Ingelesez) Tickner, David; Opperman, Jeffrey J; Abell, Robin; Acreman, Mike; Arthington, Angela H; Bunn, Stuart E; Cooke, Steven J; Dalton, James et al.. (2020-04-01). «Bending the Curve of Global Freshwater Biodiversity Loss: An Emergency Recovery Plan» BioScience 70 (4): 330–342.  doi:10.1093/biosci/biaa002. ISSN 0006-3568. (Noiz kontsultatua: 2023-11-02).
  16. ↑ Grimm, Linda. (2022). [http://dx.doi.org/10.4135/9781071853429.n10 «Global Leaders Respond to Coup in Myanmar : February 1, February 2, February 26, March 10, March 31, and April 24, 2021»] Historic Documents of 2021 (CQ Press): 119–136. ISBN 978-1-0718-5338-2. (Noiz kontsultatua: 2023-11-02).
  17. ↑ (Ingelesez) Rivers, Malin; Newton, Adrian C.; Oldfield, Sara; Global Tree Assessment Contributors. (2023-07). «Scientists' warning to humanity on tree extinctions» PLANTS, PEOPLE, PLANET 5 (4): 466–482.  doi:10.1002/ppp3.10314. ISSN 2572-2611. (Noiz kontsultatua: 2023-11-02).
  18. ↑ (Ingelesez) Ellis, Erle C.; Antill, Erica C.; Kreft, Holger. (2012-01-17). Moen, Jon ed. «All Is Not Loss: Plant Biodiversity in the Anthropocene» PLoS ONE 7 (1): e30535.  doi:10.1371/journal.pone.0030535. ISSN 1932-6203. (Noiz kontsultatua: 2023-11-02).
  19. ↑ Groombridge, Brian. (1992). «The Convention on Biological Diversity» Global Biodiversity (Springer Netherlands): 576–583. ISBN 978-94-010-5012-8. (Noiz kontsultatua: 2023-11-02).
  20. ↑ (Gaztelaniaz) r01e00000ff26d46687a470b8a86a04237242b34f, r01e00000ff26d468d9a470b8b31b8fd84a0d5db3. (2016-05-27). «Sistema de Información de la Naturaleza de Euskadi» www.euskadi.eus (Noiz kontsultatua: 2023-11-02).

Kanpo estekak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Biodibertsitate_galera&oldid=9468390"(e)tik eskuratuta