Cécile DeWitt-Morette

Wikipedia, Entziklopedia askea
Cécile DeWitt-Morette

Bizitza
Jaiotzako izen-deiturakCécile Andrée Paulette Morette
JaiotzaParisko 6. barrutia eta Paris, 1922ko abenduaren 21a
Herrialdea Frantzia
HeriotzaAustin, 2017ko maiatzaren 8a (94 urte)
Familia
Ezkontidea(k)Bryce DeWitt (en) Itzuli
Hezkuntza
HeziketaUniversity of Caen Normandy (en) Itzuli
Parisko Unibertsitatea
Tesi zuzendariaLouis de Broglie
Walter Heitler (en) Itzuli
Doktorego ikaslea(k)Charles R. Doering (en) Itzuli
Ted Jacobson (en) Itzuli
Xiao-Rong Wu-Morrow (en) Itzuli
John I. Lachapelle (en) Itzuli
Alexander Wurm (en) Itzuli
David Collins (en) Itzuli
Stephen Low (en) Itzuli
Tian-rong Zhang (en) Itzuli
Hizkuntzakfrantsesa
ingelesa
Jarduerak
Jarduerakfisikaria eta matematikaria
Enplegatzailea(k)Kaliforniako Unibertsitatea Berkeleyn
Texasko Unibertsitatea Austinen
Ipar Carolinako Chapel Hilleko Unibertsitatea
Jasotako sariak

Cécile Andrée Paule DeWitt-Morette (Paris, Frantzia, 1922ko abenduaren 21a - Austin, AEB, 2017ko maiatzaren 8a) matematikari eta fisikari frantsesa izan zen. Udako eskola bat sortu zuen Les Houchesen, Frantziako Alpeetan. Horregatik eta bere argitalpenengatik Ohorezko Legioaren Amerikar Elkartearen Lorpen Gorenen Domina eman zitzaion 2007an. Udako eskolako parte-hartzaileen artean, hogei ikaslek baino gehiagok irabazi zuten Nobel saria; besteak beste, Pierre-Gilles de Gennes, Georges Charpak eta Claude Cohen-Tannoudji, eskolak bere arrakastan lagundu zuela adierazi zuena.

Biografia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Cécile Morette 1922an jaio zen eta Normandian hazi zen.[1] 1943an Zientzietako Lizentzia lortu zuen

Hasieran zirujau izan nahi zuen arren,[2] matematika-, fisika- eta kimika-gradua osatu zuen, Bigarren Mundu Gerran Frantzian medikuntza-eskoletara joateko aukera mugatuak zeudelako.[3]

Karrera amaitu ondoren, Parisko Unibertsitatera joan zen, eta han ikasten ari zen ama, ahizpa eta amona, E Eguneko lehorreratzeei laguntzeko Caengo bonbardaketa aliatuan hil zirenean. 1944an, artean Parisko Unibertsitatean doktoretza lortzeko lanean ari zela, Morettek Centre National de la Recherche Scientifique zentroan lan bat onartu zuen, Frederic Joliot-Curieren zuzendaritzapean. Bere doktoretza osatu zuen, Sur la production des mésons dans les chocs entre nucléons (Mesoien ekoizpenari buruz nukleoien arteko talketan) tesiarekin 1947an.[4][5]

1948an, Robert Oppenheimerrek New Jerseyko Princeton hiriko Institute for Advanced Study-ra gonbidatu zuen, institutuko zuzendari izendatu zutenean.[6] Bertan ezagutu zuen bere senarra eta kolaboratzaile zientifikoa izango zena, Bryce DeWitt. Bikotea 1951n ezkondu zen eta lau seme-alaba izan zituzten.[7]

Gerra ostean Frantzian matematika eta fisikako ikerketa suspertzeko, DeWitt-Morettek udako eskola bat sortu zuen Les Houchesen, Frantziako Alpeetan, 1951n.[8] Morettek zuzendu zuen eskola hurrengo 22 urteetan. Hogei ikasle eta hizlarik baino gehiagok lortu zuten Nobel saria.[9] Fields dominaren irabazle batek udako eskola bere matematikako karreraren arduradun nagusia zela esan zuen. Pierre-Gilles de Gennes, Georges Charpak eta Claude Cohen-Tannoudji Nobel saridunek eskolak arrakastan lagundu ziela esan zuten. 1958an, NATOk ikasketa aurreratuen hainbat zentro sortu zituen, Moretteko udako eskolan oinarrituta.

Bryce DeWitt minbiziak jota hil zen 2017an.[10]

Lana[aldatu | aldatu iturburu kodea]

1953an, Gravity Research Foundationeko kide bat, Agnew Bahnson, Bryce DeWittekin harremanetan jarri zen grabitateari buruzko ikerketa-institutu bat sortzeko proposamen batekin. Adostu zuten izena "Institute for Field Physics" izan zen, eta 1956an ezarri zen Ipar Carolinako Chapel Hilleko Unibertsitatean, Bryce eta Cécileren zuzendaritzapean.[11]

1958an, Cécile DeWitt-Morettek Léon Motchane gonbidatu zuen Estatu Batuetako Institute for Advanced Study bisitatzera,[12] eta horrek inspiratu zuen Motchane hiru arlotan oinarrizko ikerketari eskainitako institutu bat ezartzeko: matematika, fisika teorikoa eta giza zientzien metodologia, geroago Institut des Hautes Études Scientifiques sortu zuena.[13]

Erlatibitate orokorra probatzeko espedizioa[aldatu | aldatu iturburu kodea]

1972an, Morettek eta bere senarrak espedizio bat zuzendu zuten Mauritaniara, argiaren ibilbidea erlatibitate orokorraren teoriaren arabera okertzen zela baieztatzeko. Neurketa horiek une horretan izan zen eguzki eklipsean egin zituzten. Eklipsearen irudiak sei hilabete geroago hartu zituztenekin alderatuz, teoriak iragartzen duen bezala, argia oso objektu masiboen ondotik igarotzean kurbatzen zela baieztatu zuten.[14] Morette eta bere senarra Texasko Unibertsitatean sartu ziren 1972an. Berak gero eta gehiago lan egin zuen fisikan matematikan baino, eta katedradun izendatu zuten 1985ean.

Obra nagusiak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

  • L’Energie Atomique, de Gigord, Paris (1946).
  • Cross-Sections for Production of Artificial Mesons, C. Morette eta H.W Peng, Nature 160 (1947) 59-60.[15]
  • Partikules Elémentaires, Hermann, Paris (1951).
  • Black holes (Cécile DeWitt-Morette, Bryce Seligman DeWitt, 1973).
  • Analysis, Manifolds and Physics (Y. Choquet-Bruhat eta M. Dillard-Bleick-ekin) (1977).[16]
  • I.T. for Intelligent Grandmothers, (1987).[17]
  • Analysis, Manifolds and Physics Part II (Y. Choquet-Bruhat-ekin). (1989)
  • Quantum field theory: perspective and prospective (Cécile DeWitt-Morette, Jean Bernard Zuber)
  • Functional Integration, Action and Symmetries (P. Cartierrekin) (2006)

Sariak eta aintzatespenak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

  • American Physical Society-ko kidea
  • Europako Fisika Elkarteko kidea
  • Chevalier de l'ordre national du Mérite (1981)
  • Chevalier de l'ordre des Palmes académiques (1991)
  • Prix du rayonnement français (1992)
  • Marcel Grossmann Award (2002)
  • Officier de la Légion d'honneur (2011) (chevalier en 1999)
  • 2007an, DeWitt-Morettek Ohorezko Legioaren Amerikako Elkartearen Lorpen Gorenen Domina jaso zuen New Yorken. Une horretan, Austingo Texasko Unibertsitateko Jane eta Roland Blumberg Mendeurreneko irakasle emeritua zen.[10]
  • 2022ko abenduaren 1ean, bere omenezko plaka bat jarri zuten Pariseko École des mines-ko fatxadan eta ekitaldia egin zen establezimendu honetan eta Zientzia Akademian. Plaka honek honako inskripzio hau darama: "Cécile DeWitt-Morette 1922-2017. Fisikaria, École de physique des Houches-en (Haute-Savoie) sortzailea, Parisko École des mines-en jaio zen 1922ko abenduaren 21ean"[18]

Erreferentziak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

  1. ↑ (Ingelesez) «Cécile DeWitt-Morette» Academic Dictionaries and Encyclopedias (Noiz kontsultatua: 2024-01-15).
  2. ↑ «Wayback Machine» web.archive.org 2014-10-13 (Noiz kontsultatua: 2024-01-15).
  3. ↑ «Cécile DeWitt-Morette» web.archive.org 2013-10-17 (Noiz kontsultatua: 2024-01-15).
  4. ↑ «List of publications» web.archive.org (University of Texas,) (Noiz kontsultatua: 2024-01-15).
  5. ↑ «Cécile DeWitt-Morette - The Mathematics Genealogy Project» genealogy.math.ndsu.nodak.edu (Noiz kontsultatua: 2024-01-15).
  6. ↑ «AmericanHeritage.com / “I AM BECOME DEATH…”» web.archive.org 2006-05-07 (Noiz kontsultatua: 2024-01-15).
  7. ↑ «Oral History Transcript -- Drs. Bryce DeWitt & Cecile DeWitt-Morette» web.archive.org 2015-01-13 (Noiz kontsultatua: 2024-01-15).
  8. ↑ (Ingelesez) Fremondiere, Severine. «Ecole des Houches» Ecole des Houches (Noiz kontsultatua: 2024-01-15).
  9. ↑ ««The School High in the Alps».» dx.doi.org (Europhysics News (Springer Berlin/Heidelberg) 30 (3): 68. July 1999.) (Noiz kontsultatua: 2024-01-15).
  10. ↑ a b «University of Texas at Austin Physics Department» web.archive.org 2010-06-09 (Noiz kontsultatua: 2024-01-15).
  11. ↑ «CWP at physics.UCLA.edu // Cecile DeWitt-Morette» cwp.library.ucla.edu (Noiz kontsultatua: 2024-01-15).
  12. ↑ «1948–1950: Snapshots | Institute for Advanced Study» web.archive.org 2013-05-22 (Noiz kontsultatua: 2024-01-15).
  13. ↑ Jackson, Allyn. «The IHÉS at Forty». American Mathematical Society..
  14. ↑ «Archives of American Mathematics Spotlight: The Bryce S. DeWitt Papers | Mathematical Association of America» maa.org (Noiz kontsultatua: 2024-01-15).
  15. ↑ (Ingelesez) Morette, Cécile; Peng, H. W.. (1947-07). «Cross-Sections for Production of Artificial Mesons» Nature 160 (4054): 59–60.  doi:10.1038/160059b0. ISSN 1476-4687. (Noiz kontsultatua: 2024-01-15).
  16. ↑ (Ingelesez) «American Mathematical Society» American Mathematical Society (Noiz kontsultatua: 2024-01-15).
  17. ↑ «PLANCTX: IT+Book: Planned Living Assistance Network of Central Texas, Inc.» web.archive.org 2018-08-31 (Noiz kontsultatua: 2024-01-15).
  18. ↑ «En l'honneur de Cécile DeWitt-Morette. - Mines Paris - PSL» www.minesparis.psl.eu (Noiz kontsultatua: 2024-01-15).

Kanpo estekak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Cécile_DeWitt-Morette&oldid=9544037"(e)tik eskuratuta