Isabel Urkiola

Wikipedia, Entziklopedia askea
Isabel Urkiola

Bizitza
JaiotzaGasteiz, 1854ko uztailaren 8a
Herrialdea Araba, Euskal Herria
Lehen hizkuntzagaztelania
HeriotzaValsaín, 1911ko irailaren 16a (57 urte)
Familia
Ezkontidea(k)Manuel Iradier
Hezkuntza
Hizkuntzakgaztelania
Jarduerak
Jarduerakesploratzailea

Isabel Urkiola Estala (Gasteiz, Araba, 1854ko uztailaren 8a- Valsaín, Segovia, 1911ko irailaren 16a) esploratzaile arabarra izan zen.

Manuel Iradier senarrarekin eta Juliana Urkiola ahizparekin batera, XIX. mendean Afrikako mendebaldea esploratu zuen, hainbat ikerketa zientifiko eta kultural eginez. Gaur egungo Ekuatore Gineara, orduan "País del Muni" deitutakora espedizio handia egin zuen: 1875 eta 1877 artean. Gorriak ikusi zituen Afrikan eta handik gaixorik itzuli zen.[1]

Biografia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Isabel Urkiola Gasteizen jaio zen. Domingo de Urquiola okinaren eta Sebastiana de Erlataren alaba izan zen. Nerabe ekintzailea izan zen, gurasoen okindegian lan egiten zuena. Batzuetan Enrique nebari laguntzen zion La Joven Exploradora elkartearen bileretara; elkarte hori 1868an sortu zuen Manuel Iradierrek. Hantxe ezagutu zuen Manuel, herrialde urrun eta exotikoez hitz egiten entzuten ari zela.[1]

1874ko azaroaren 16an, Isabel Gasteizko San Pedro elizan ezkondu zen Manuel Iradierrekin, Manuelek Gineara esplorazio-bidaia bat egiteko erabakia hartu ondoren, Henry Morton Stanley esploratzaile eta kazetari ezagunaren aholkuari jarraituz. Isabelen ahizpa txikia ere, Juliana izenekoa, haiekin joan zen. Ordura arte Arabako mugetatik atera gabeak ziren. Manuelek eta Isabelek hogeita bat urte besterik ez zuten, eta Julianak hemezortzi urte.[2]

Bidaia Afrikan[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Ezkondu eta hilabetera, taldeak Gasteiz utzi eta Cadizera joan zen. Han Afrika izeneko lurrunean ontziratzeko. Afrikan bidaiatzeko lehen etapa Kanariar Uharteetan izan zen. Manuel, Isabel eta Julianak hilabete batzuk eman zituzten Afrikako klimara egokitzen eta ikerketa zientifikoetarako erabili behar zituzten tresnak probatzen. 1875eko apirilaren 25ean ontziratu ziren Loanda lurrun-itsasontzi britainiarrean, Coriscoko badiara. Gineako Golkoko Espainiaren jabegoetatik Afrikaren barrualdera iristeko bidea bilatzea zuen helburu.

Hirurek biografo eta espezialistentzako espedizioa egiteak garai hartako beste esploratzaileekiko funtsezko aldea ekarri zuen Iradierren biografian. Salbuespenen batekin, adibidez, Samuel White Baker-ena —Nilo ibaiaren esploratzaile britainiarra—, ez zegoen ia esploratzailerik emakumeak beren abenturetan sartzea onartuko zutenik, eta gutxiago emakumeek landa-lana egingo zutenik ohar meteorologiko batzuekin egin zuten bezala.[2]

Garai hartan Afrikako kostaldeko bide horretan zihoazen lurrun-ontziak ez zeuden egokituta bidaiariak eramateko, karga besterik ez, eta hogei portu baino gehiagotan egiten zuten eskala. Ontziek ez zuten bainurik, eta itsaso zabalean harrapatzen zituzten ekaitz eta urakanek beren instalazio eskasak betetzen zituzten literalki. Isabelek eta Julianak berea jasan zuten Loandan, lau itsasbazterreko ganbara ñimiñoan, non labezomorroak eta arratoiak beren gustura ibiltzen ziren eta ez zieten lo egiten uzten. Baina egunez, Senegalgo eta Ganbiako kostalde hostotsuen ikuspegiak ikusita deserosotasun guztiak ahazten zituzten. Urrutira, palmondoen atzean ezkutatutako herrixketako ke-zutabeak eta muinoen goiko aldean eraikitako eraikin eta elizak ikusten ziren. 21 eguneko nabigazioaren ondoren, Loanda lurrun-itsasontzia Santa Isabel badian sartu zen eta hiru gazteak Fernando Poora iritsi ziren azkenean. Bidaiariak 1875eko maiatzaren 18an iritsi ziren Elobey Chico uhartera, Camarones ibai dotorea Loanda lurrun-ontzian nabigatuz. Leku hori aukeratu zuten Muniko esplorazioetarako kanpaleku-oinarri gisa.[3] [4]

Helburua lortzeko, Iradierrek Muni ibaiaren edo Riesgo ibaiaren ibai-sarea zeharkatu zuen. Bien bitartean, Isabelek eta Julianak klima aldakor eta krudela jasan behar izan zuten —Manuelen aginduz tenperaturan, haizean, hodeietan eta abarretan gertatzen ziren aldaketa guztiak jasoz—, eta Iradier zer egoeratan zegoen ez jakitearen etengabeko estuasunarekin; hori guztia, lur-zati batean garatutako bizitza baten monotonia saihestezinarekin batera, maite zituenekin harremanik izan gabe, damen gogoari eragin zion. Garai hartan, Isabelek sekretu bat gordetzen zuen, haurdun zegoen, eta ahizpak bakarrik ezagutzen zuen hori, eta etorkizuneko amak behar zituen zainketa guztiak eman zizkion. Aldi berean, Manuel hilzorian zegoen, bertakoek pozoitu egin baitzuten, eta esploratzaileak bere bideari jarraitzea galarazten zion sukar izugarria izan zuen. Ibiltzeko adina indarberritu ondoren, familiarekin itzuli zen.

1876ko urtarrilaren 18an Isabela txikia jaio zen Elobey-n. Familia Santa Isabelera joan zen emakumeen ongizatea lortzera; hala ere, hori kaltegarria izan zen, leku horretako klima Elobeykoa baino askoz okerragoa baitzen, eta, beraz, guztiek izan ziren sukar bortitzen biktimak.[5] [3]

Espainiara itzultzea[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Isabel Urkiola, 1886an Espainiara itzuli zenean, ez zen sekula Afrikako lurretan bidaiatu ondoren errekuperatu, gainera Isabela alaba galdu egin zuen. Bere osasuna oso ahulduta geratu zen, eta bizitza osoan denboraldi luzeak eman zituen gaixorik eta bere oroitzapen tristeetan murgilduta. Hogeita hiru urteko emakumea zen, zahartua, jenio txarrekoa eta iskanbilatsua. Iradierrek, 1876an, maisu kargua onartu zuen Santa Isabelen eskolan, non Fernando Pooko natiboeigaztelania, irakurketa eta aritmetika irakasten baitzien, eta emaztea ere animatu zuen neskekin zentro berean lan egitera. Hilabete batzuetan, Isabelek bitarteko maistra gisa jardun zuen, Ginea Garaiko neskei irakurtzen eta idazten irakatsiz, eta denboraren poderioz bere min sakona ahaztuz.[4] Arazo gehiago ez izateko, Manuelek erabaki zuen emaztea (berriro haurdun zegoen) eta koinata Kanariar Uharteetara bidaltzea, espedizioa amaitu ondoren han elkartzeko asmotan. 1877an Iradier Tenerifera abiatu zen emaztearekin elkartzeko, Isabelek ordurako Amalia alaba Santa Cruzen erditu baitzuen.

Iradier familiak merezitako atsedena hartu zuen Kanariar Uharteetan, eta Amerika lurrunean ontziratu ziren Cádizera bidean. Desengainurako, inork ez zituen espero Andaluziako portuan, eta prentsak ere ez zuen jaso hirian barrena ibili zenik. Iradierrek hogeita hiru urte zituen orduan, eta psikikoki hondoratuta, porrot eginda eta elikatzeko familia batekin itzuli zen. Afrikara egindako lehen bidaiak zortziehun egun iraun zuen, eta 1.870 kilometro inguru egin zituela esan zuen. Hiru gazteak beren jaioterrira itzuli ziren 1877ko abenduan, anonimatuan, inor ez baitzen joan haiek jasotzera, eta agintariek ez baitzioten garrantzirik eman Afrikako abenturari. Urkiola familiak hotz handiz hartu zuen bidaiaria, zor zioten dirua ere ukatuz. Iradierrek aitaginarrebaren etxean gela txiki batean hartu behar izan zuten ostatu, eta ezin zioten alokairua ere ordaindu.[4]

Isabelentzat esperientzia afrikarrak betiko eragin negatiboa izan zuen, zakarra bihurtu zen eta Iradierrekin harremana hoztu, porrot egin zuela uste baitzuen. Zigor ekonomikoek alabarekin kuartutxo batean bizitzera eta Domingo de urquiola aitaren mende egotera behartzen zuten. Bi urte ziren Afrikatik itzuli zirela, eta gauzak ez ziren hobetzen.

Manuel 1884an itzuli zen Afrika maitera, Afrikar eta Kolonialisten Espainiako Elkartearen laguntzarekin, Gineako Golkoan Elkarterako lurrak erosteko eta esplorazio zientifikoekin jarraitzeko asmoz. Isabel behar baino lehenago zahartu zen, eta ohean egon behar izaten zuen birika arazoak eta sukar erasoak zirela eta. Ez zuen ia harremanik senarrarekin. Berarengana joaten zirenek zera esaten zuten, Isabel iraganarekin obsesionatuta bizi zela, eta alaba bakarra, Amalia, zaintzen, hark ere osasun txarra baitzuen.

Herrialde osoan zehar bidaiatzen aritu ziren, eta 1888ko irailaren 12an jaio zen Gasteizen Manuel izeneko azken semea. Bere arreba Amaliak bezala, haurrak osasun eskasa zuen eta haurtzaroan gaixotasun ugari izan zituen. Baina beste zoritxar batek are gehiago urrunduko zituen. 1899ko apirilaren 21ean, Amalia alaba hil egin zen, ezkondu aurreko egunean, familia-etxeko bigarren solairuko balkoitik atera zenean. Hogeita bat urte zituen, eta, itxuraz, bere buruaz beste egin zuen, sukar jasanezinak baitzituen. Iradier senar-emazteak beste etxebizitza batera joan ziren oroitzapenetatik ihes egiteko. Isabel, inoiz baino abailduagoa, bere munduan isolatu zen eta ia ez zen etxetik irteten. 1911n, Iradierren osasunak nabarmen egin zuen okerrera, eta, atsedena behar zuenez, Valsaín herriko lagun baten etxera joatea erabaki zuten. Han hil zen abuztuan, eta Afrikan Isabela alabarekin lurperatzea gustatuko zitzaiokeen arren, haren gorpuzkiek hilobia jaso zuten La Granjako hilerrian (Segovia). Isabel ere hil egin zen handik aste gutxira, berrogeita hamazazpi urte zituela, denek ahaztuta.[6] (Gaztelaniazko Wikipediaren arabera Valsaínen (Segovia) hil zen, ingelesekoan, ostera, Madrilen).[7]

Semea ere Afrikan[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Manuel Iradierren semea Afrikara itzuli zen 1942an, Alfontso XIII.ak familiari emandako mila hektareako finka bat aprobetxatzeko. Harekin batera, Francisca Ibarrondo (1858-1918), Paca andrea, Durangoko baserri batean jaiotakoa, eta ez zitzaion inportatu erriflea hartzea lehoinabarrak harrapatzeko edo mandrilei matxetazoak uxatzeko. Francisca Ibarrondo kaiko ibaietan ere nabigatzen zuen eta egonaldiaren ekonomiaz arduratzen zen 1948an Gasteizera itzuli arte.[6]

Erreferentziak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

  1. ↑ a b (Gaztelaniaz) Extramiana, Marta. (2019-11-13). «Isabel Urquiola: la viajera africana y esposa de Manuel Iradier Bulfy» Gasteiz Hoy (Noiz kontsultatua: 2022-07-09).
  2. ↑ a b Mielost, Christian. (2013-12-17). «EL MENTIDERO DE MIELOST: GRANDES EXPLORADORES: MANUEL IRADIER Y EL PRECIO DE LA AVENTURA (SEGUNDA PARTE)» EL MENTIDERO DE MIELOST (Noiz kontsultatua: 2022-07-09).
  3. ↑ a b (Gaztelaniaz) «ESPAÑOLES EN ÁFRICA | FERNANDO BALLANO | Casa del Libro» casadellibro 2013-09-16 (Noiz kontsultatua: 2022-07-09).
  4. ↑ a b c (Gaztelaniaz) Morató, Cristina. (2010-12-17). Las reinas de África: Viajeras y exploradoras por el continente negro. Penguin Random House Grupo Editorial España ISBN 978-84-01-39075-3. (Noiz kontsultatua: 2022-07-09).
  5. ↑ (Gaztelaniaz) Gómez, Kike. (2018-03-18). Manuel Iradier, olvidado explorador de África - Jot Down Cultural Magazine. (Noiz kontsultatua: 2022-07-09).
  6. ↑ a b «Aventureras en África - laverdad.es» web.archive.org 2009-08-13 (Noiz kontsultatua: 2022-07-09).
  7. ↑ (Ingelesez) Murray, N. Michelle; Tsuchiya, Akiko. (2019-10-01). Unsettling Colonialism: Gender and Race in the Nineteenth-Century Global Hispanic World. SUNY Press ISBN 978-1-4384-7645-2. (Noiz kontsultatua: 2022-07-10).

Kanpo estekak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Isabel_Urkiola&oldid=9592378"(e)tik eskuratuta