Karabakheko Khanerria

Karabakheko Khanerria
Geografia
Hiriburua	Shusha, Bayat Castle (en) eta Shahbulag Castle (en) ; 39°45′37″N 46°45′1″E
Azalera	17.000 km²
Kontinentea	Asia
Administrazioa
Gobernu-sistema	monarkia absolutu eta absolutismo
Demografia
Dentsitatea	Adierazpen errorea: Ustekabeko / eragilea bizt/km²
Hizkuntza ofizialak	ikusi persiera ;
Erabilitako hizkuntzak	ikusi azerbaijanera eta armeniera;
Erlijioa	Xiismo
Moneta	Q12844069 ; Abbasi (en) ; Q55700076 ; Q12849400
Historia
	Sorrera data: 1750
Bestelako informazioa

Karabakheko Khanerria (persieraz: خانات قره‌باغ‎‎, Khānāt-e Qarabāgh; errusieraz: Карабахское ханство, translit.: Karabakhskoe khanstvo) 1606 eta 1822 artean Karabakhen izandako khanerria izan zen.

Historia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Turkmenak XI. mendean finkatu ziren eremu horretan, eta horien artean oghuztarren Afshar tribukoak. 1606an, Karabakh eskualdea Gəncəko Qadjar ziyadoghlu familiari mulk (lur) bat bezala eman zieten.^[1] Safaviden dinastiaren amaieran, Dawud khana independente bihurtu zen, baina 1738an Pertsiara berregin ziren Nadir Xahen agindupean.

1747an Nadir Xah hil zenean, Pana Ali Khan Begek, Afshar familiako javanshir edo djewanshirrek eta Ziyadoghluren aurkariak, boterea lortu eta khanerria berriro independente bihurtu zen; 1752an Shusha hiria -Panahabad izenarekin- sortu zuen, non Bayateko hiriburua ezarri zuen. Tokiko bost armeniar malikek (Khamsa = bostak) haren subiranotasuna onartu ote zuten eztabaidatzen ari dira, baina litekeena dela dirudi.^[2] Melik Shah Nazar Barandakoa khanen subiranotasuna onartzen lehena izango zen. Ibrahimek Mohammad Hasan Khan Qajari aurre egin zion. Mohammadek Karabakh bere herentziazko estatuen zatitzat hartu zuen, XV. eta XVI. mendeetan qadjarren domeinuaren zati bat izan baitziren. 1758an Muhammadek Panahabad eraso zuen, eta khanerria menpean hartu zuen, baina Karim Khan Zandek Isfahanen garaitu ondoren erretiratu egin zen. Atzera egiteak hain azkarra izan behar zuen, ezen bere armak Panahabadeko gotorlekuaren oinean baitzeuden; Panah Ali Khanen kontraerasoan, herrialde osoa berreskuratu zuen, eta, aldi baterako Araxes ibaia gurutzatuz, Ardabil ere konkistatu zuen. 1759an, Fath Ali Khan Afshar Urmiako khanak 30.000 gizonekin khanerria eraso zuen, Jraberd eta Talisheko basailu maliken laguntza lortuz, Varango Xah Nazar malikek Panah Alirentzat bere laguntza mantendu zuen biatrtean. Panahabad sei hilabetez setiatu zuten, baina erasotzaileak azkenean erretiratu egin ziren. 1761ean, Panah Alik Karim Khan Zand aliatu zuen Urmiako Fath Ali Khan Afsharren kontra. Urmiakoak Maragha, Tabriz eta Gəncəko khanerriak menderatzen zituen.^[3]. 1762an, Panah Alik Karadagheko Kazem Khanen aurka borrokatu zuen; Karim Khan Zandekin zuen aliantzari eutsi zion eta Urmia setiatu zuen. Hiria erori ondoren, Panah Ali Khan Xirazera joan zen bahitu gisa, eta handik gutxira hil zen. Bere seme Ibrahim Khalil Khan, berriz, Karabakheko persiar gobernadore gisa gobernatzera bidali zuten.^[1]

Ibrahim Khalil Khanen agindupean Panahabad hazi zen (bi mila etxe eta hamar mila biztanle inguru) eta Shüshükent hurbileko herrixkaren izenetik Shusha izena hartu zuen; Ibrahimek Karabakherako bere lurraldea zabaldu zuen Zangezurretik (Meghri, Tatev, Sisian edo Karakilise, Kapan edo Kafan) eta Nakhitxevango Khanerritik. Aga Muhammad desafiatu ondoren, honek 1795ean Shusha eraso eta 80.000 gizoneko armadarekin setiatu zuen. Ibrahimek hamabost mila gizon mugiarazi zituen defentsarako eta emakumeak ere gizonekin borrokatu ziren; 33 egunen ondoren, Aga Muhammad erretiratu egin zen eta Tblisira joan zen. 1797an, Aga Muhammad Shushara itzuli zen eta auzo osoa suntsitzen hasi zen; Laguntzarik gabeko eta aurreko setioak agortutako hiria, hiru eguneko bonbardaketaren ondoren errenditu zen. Ibrahimek iparraldetik ihes egin behar izan zuen. Baina, kondairaren arabera, egun batzuk geroago, 1797ko ekainaren 17an, hurrengo egunean burua moztuko zietela mehatxatutako zerbitzari batzuek Aga Muhammad Shushako kanpamentuan hil zuten. Ibrahim Khan itzuli zen, xahren gorpua erretiratzen utzi zuen, erretiroan armada aldatu gabe, eta azken horren iloba eta ondorengoa, Fath-Ali Xah, esker onez, Karabakheko persiaradministratzaile izendatu zuen. Agha Beyim bere alaba, Agha Baji ezizenez ezaguna, xahren hamabigarren emaztea zen.^[4] Tropa persiarrak erabat erretiratu ziren.

1805ean, Zizishwili erruso-georgiar printze jeneralarekin negoziatu, eta Errusiar Inperioarekin Kurekchayko Ituna sinatu zuen. Itun honen arabera, khanek Errusiaren nagusitasuna onartu zuen, baina atzerriko politika independente bat izateko eskubidea atxiki zuen, Errusiako altxorrari urtean zortzi mila urrezko errublo zerga bat ordaintzean. Tsarraren gobernua, aldiz, khanaren oinordeko legitimoen eskubideak edo khanerriko barne administrazioa ez oztopatzera behartuta egon zen. Urtebete baino gutxiago geroago, Errusiak ituna urratu zuen, eta, itxuraz, khana traidorea zela uste zelako. 1806ko ekainaren 14an, Lisanevitx maiorrak Shushatik gertu khana bere familiako kide batzuekin batera hil zuen. Mahdi Kuli Khan Muzaffar tronura eraman zuten errusiarren babespean. 1813ko urriaren 24ko Gulistango Itunak Karabakh, iparraldeko Talix eta Dagestan errusiarren esku utzi zituen. 1822ko urrian, Mahdi Kuli Khanek khanerriari uko egin behar izan zion eta errusiarrek erantsi zioten. Bere ordez sortu zen Karabakheko barrutia Bakuko gobernuan sartu zen. Dinastiako kide bat, Abdul Wakil Panah Khan, Khorasango pertsiar gobernadorea zen.