Lankide:Theklan/Luxenburgo

Wikipedia, Entziklopedia askea

Belgikarekin egiten du muga mendebaldean eta iparraldean, Alemaniarekin ekialdean Frantziarekin hegoaldera. Luxenburgoko hiriburua Europar Batasuneko lau hiriburu ofizialetako bat da (Brusela, Frankfurt eta Estrasburgorekin batera), eta Europar Batasuneko Justizia Auzitegiaren egoitza, EBko agintaritza judizial gorena.[1][2] Bere kultura, jendea eta hizkuntzak oso lotuta daude euren mugakideekin, eta horrek kultura frantses eta alemanen nahasketa bihurtzen du. Luxenburgera luxenburgotarren hizkuntza bakarra da, legeak definitzen duen bezala.[3] Luxenburgeraz gain, frantsesa eta alemana gai administratibo eta judizialetan erabiltzen dira; hiru hizkuntzak Luxenburgoko hizkuntza administratibotzat hartzen dira.[4]

2.586 km2rekin Europako estatu subirano txikienetakoa da.[5] 2019an, Luxenburgok 634.730 biztanle zituen, eta, ondorioz, biztanle gutxien dituen Europako herrialdeetako bat zen, baina, populazioaren hazkunde-tasa handiena zuen, alde handiarekin.[6][7] Atzerritarrak Luxenburgoko biztanleriaren ia erdia dira.[8] Monarka konstituzionala duen demokrazia ordezkatzaile gisa, Henrike Duke Handiak zuzentzen du eta munduko dukerri handi subirano bakarra da. Luxenburgo herrialde garatua da, ekonomia aurreratua du eta munduko per capita BPG handienetakoa. Luxenburgo hiria, bere antzinako auzo eta gotorlekuekin, UNESCOren Gizateriaren Ondare izendatu zuten 1994an, gotorleku zabalak eta antzinako hiriak duen babesa dela eta.[9]

Luxenburgoko historia 963. urtean hasten dela uste da, Sigfrido kondeak harkaitz-muinoa eta erromatarren garaiko gotorlekuak hartu zituenean, Lucilinburhuc izenarekkin, "gaztelu txikia", eta San Maximininoren Abadia Inperialaren inguruko eremua, Trierren. Sigfridoren ondorengoek beren lurraldea handitu zuten ezkontzen, gerraren eta harreman basailuen bidez. XIII. mendearen amaieran, Luxenburgoko kondeek lurralde handi batean nagusi izan ziren. 1308an, Henrike VII.a Luxenburgoko kondea, erromatarren errege eta, ondoren, Erromatar Enperadore Santuaren enperadore bihurtu zen.[10] Luxenburgoko Etxeak lau enperadore sakratu erromatar sortu zituen Goi Erdi Aroan. 1354an, Karlos IV.ak konderria Luxenburgoko dukerrira eraman zuen.[11] Azkenean, dukerria Borgoinako Zirkuluaren zati bihurtu zen, eta gero Habsburgotarren Herbehereetako hamazazpi probintzietako bat. Mendeetan zehar, Luxenburgoko hiria eta gotorlekua, garrantzi estrategiko handikoa, Frantziako Erresumaren eta Habsburgotarren lurraldeen artean kokatua, Europako gotorleku ezagunenetako bat izateko eraiki ziren pixkanaka.[12] Luis XIV.a Frantziakoaren eta Maria Teresa Austriakoaren jabetza izan ondoren, Luxenburgo Frantziako Lehen Errepublikaren eta Napoleonen Inperioaren parte izatera pasatu zen.

Luxenburgoko egungo egoera 1815ean erabaki zen Vienako Batzarrean. Dukerri Handia, bere gotorleku indartsuarekin, Estatu independente bihurtu zen, Herbehereetako Gilen I.aren jabetza pertsonala, hiria Frantziako beste inbasio batetik babesteko Prusiako goarnizio batekin.[11] 1839an, Belgikako Iraultza astindu ondoren, Luxenburgoko eskualde frankofonoa Belgikaren parte bilakatu zen (Arlon inguratzen duen Arelerland izan ezik) eta luxenburgera hitz egiten zen eskualdea gaur egungo Luxenburgo bilakatu zen.

Luxenburgo Europar Batasunaren, ELGEren, Nazio Batuen, NATOren eta Beneluxen kide sortzailea da.[13][14][15] Luxenburgo, herrialdeko hiriburua eta hiri nagusia, EBko hainbat erakunde eta agentzien egoitza da.[16] Luxenburgok Nazio Batuen Segurtasun Kontseiluan parte hartu zuen 2013. eta 2014. urteetarako, herrialdearen historian lehena izan zena.[17] 2020tik aurrera, Luxenburgoko herritarrek ez zuten bisarik lortu behar 187 herrialde eta lurraldetara iristeko; munduan bosgarren pasaporterik indartsuena da, beraz Luxenburgokoa, Danimarkarekin eta Espainiarekin parekatua.[18] [[Kategoria:Nazio Batuen Erakundeko kideak]] [[Kategoria:Europar Batasuneko estatu kideak]] [[Kategoria:Luxenburgoko Dukerria]] [[Kategoria:Europako herrialdeak]] [[Kategoria:Luxenburgo]] [[Kategoria:Testuan alemana duten artikuluak]] [[Kategoria:Testuan frantsesa duten artikuluak]]

  1. ↑ «Europe :: Luxembourg — The World Factbook - Central Intelligence Agency» www.cia.gov.
  2. ↑ «Decision of the Representatives of the Governments of the Member States on the location of the seats of the institutions (12 December 1992)» Centre virtuel de la connaissance sur l'Europe.
  3. ↑ «Loi du 24 février 1984 sur le régime des langues. - Legilux» legilux.public.lu.
  4. ↑ «Loi du 24 février 1984 sur le régime des langues. - Legilux» legilux.public.lu.
  5. ↑ Eurostat – Tables, Graphs and Maps Interface (TGM) table. Epp.eurostat.ec.europa.eu.
  6. ↑ «La démographie luxembourgeoise en chiffres» Le Portail des Statistiques.
  7. ↑ «Country comparison :: POPULATION growth rate» The World Factbook.
  8. ↑ Krouse, Sarah. (1 January 2018). «Piping Hot Gromperekichelcher, Only if You Pass the Sproochentest» The Wall Street Journal: 1..
  9. ↑ «City of Luxembourg: its Old Quarters and Fortifications» World Heritage List (UNESCO, World Heritage Convention).
  10. ↑ «Henry VII | Holy Roman emperor» Encyclopedia Britannica.
  11. ↑ a b «Luxembourg - History» Encyclopedia Britannica. Aipuaren errorea: Invalid <ref> tag; name "Luxembourg - History" defined multiple times with different content
  12. ↑ Centre, UNESCO World Heritage. «City of Luxembourg: its Old Quarters and Fortifications» UNESCO World Heritage Centre.
  13. ↑ «European Union | Definition, Purpose, History, & Members» Encyclopedia Britannica.
  14. ↑ Timeline: Luxembourg – A chronology of key events BBC News Online, 9 September 2006. Retrieved 8 October 2006.
  15. ↑ «Luxembourg - Independent Luxembourg» Encyclopedia Britannica.
  16. ↑ «Luxembourg | national capital, Luxembourg» Encyclopedia Britannica.
  17. ↑ «Asselborn's final Security Council meeting» Luxemburger Wort 19 December 2014.
  18. ↑ Global Ranking – Visa Restriction Index 2020. .
"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Lankide:Theklan/Luxenburgo&oldid=8930200"(e)tik eskuratuta